วิสุทฺธิมคฺคสฺส นาม ปกรณวิเสสสฺส
ทุติโย ภาโค
-------
อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส
อิทานิ อิโต อนนฺตราย มรณสฺสติยา ภาวนานิทฺเทโส
อนุปฺปตฺโต ฯ ตตฺถ มรณนฺติ เอกภวปริยาปนฺนสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส
อุปจฺเฉโท ฯ ยมฺปเนตํ อรหนฺตานํ วฏฺฏทุกฺขสมุจฺเฉทสงฺขาตํ
สมุจฺเฉทมรณํ สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตํ ขณิกมรณํ รุกฺโข
มโต โลหํ มตนฺติอาทีสุ สมฺมติมรณญฺจ น ตํ อิธ อธิปฺเปตํ ฯ
ยมฺปิ เจตํ อธิปฺเปตํ ตํ กาลมรณํ อกาลมรณนฺติ ทุวิธํ
โหติ ฯ ตตฺถ กาลมรณํ ปุญฺญกฺขเยน วา อายุกฺขเยน วา
อุภยกฺขเยน วา โหติ อกาลมรณํ กมฺมุปจฺเฉทกกมฺมวเสน ฯ
ตตฺถ ยํ วิชฺชมานายปิ อายุสนฺตานกปจฺจยสมฺปตฺติยา เกวลํ
ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส วิปกฺกวิปากตฺตา ปน¹ มรณํ โหติ
อิทํ ปุญฺญกฺขเยน มรณํ นาม ฯ ยํ คติกาลาหาราทิสมฺปตฺติยา
อภาเวน อชฺชตนกาลปุริสานํ วิย วสฺสสตมตฺตปริมาณสฺส อายุโน
ขยวเสน มรณํ โหติ อิทํ อายุกฺขเยน มรณํ นาม ฯ ยมฺปน
ทูสิมารกลาพุราชาทีนํ วิย ตํขณํเยว ฐานา จาวนสมตฺเถน กมฺมุนา
1. ยุ. ปนสทฺโทยํ นตฺถิ ฯ

วิสุทฺธิมคฺเค
อุปจฺฉินฺนสนฺตานานํ ปุริมกมฺมวเสน วา สตฺถหรณาทีหิ อุปกฺกเมหิ
อุปจฺฉิชฺชมานสนฺตานานํ มรณํ โหติ อิทํ อกาลมรณํ นาม ฯ
ตํ สพฺพมฺปิ วุตฺตปฺปกาเรน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉเทน สงฺคหิตํ ฯ อิติ
ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทสงฺขาตสฺส มรณสฺส สรณํ มรณสฺสติ ฯ
ตํ ภาเวตุกาเมน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน มรณํ ภวิสฺสติ
ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉิชฺชิสฺสตีติ วา มรณํ มรณนฺติ วา โยนิโส
มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ ฯ อโยนิโส ปวตฺตยโต หิ อิฏฺฐชนมรณา-
นุสฺสรเณ โสโก อุปฺปชฺชติ วิชาตมาตุยา ปิยปุตฺตมรณานุสฺสรเณ วิย
อนิฏฺฐชนมรณานุสฺสรเณ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ เวรีนํ เวริมรณา-
นุสฺสรเณ วิย มชฺฌตฺตชนมรณานุสฺสรเณ สํเวโค น อุปฺปชฺชติ
มตกเลวรทสฺสเน ฉวทาหกสฺส วิย อตฺตโน มรณานุสฺสรเณ
สนฺตาโส อุปฺปชฺชติ อุกฺขิตฺตาสิกวธกํ ทิสฺวา ภีรุกชาติกสฺส วิย ฯ
ตเทตํ สพฺพมฺปิ สติสํเวคญาณวิรหโต โหติ ฯ ตสฺมา ตตฺถ
ตตฺถ หตมตสตฺเต โอโลเกตฺวา ทิฏฺฐปุพฺพสมฺปตฺตีนํ สตฺตานํ มตานํ
มรณํ อาวชฺชิตฺวา สติญฺจ สํเวคญฺจ ญาณญฺจ โยเชตฺวา มรณํ
ภวิสฺสตีติอาทินา นเยน มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ ฯ เอวํ
ปวตฺเตนฺโต หิ โยนิโส ปวตฺเตติ อุปาเยน ปวตฺเตตีติ อตฺโถ ฯ
เอวํ ปวตฺตยโตเยว หิ เอกจฺจสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ
มรณารมฺมณา สติ สณฺฐาติ อุปจารปฺปตฺตเมว กมฺมฏฺฐานํ โหติ ฯ
ยสฺส ปน เอตฺตาวตา น โหติ เตน วธกปจฺจุปฏฺฐานโต
สมฺปตฺติวิปตฺติโต อุปสํหรณโต กายพหุสาธารณโต อายุทุพฺพลโต

อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส
อนิมิตฺตโต อทฺธานปริจฺเฉทโต ขณปริตฺตโตติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ
มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
ตตฺถ วธกปจฺจุปฏฺฐานโตติ วธกสฺส วิย ปจฺจุปฏฺฐานโต ฯ
ยถา หิ อิมสฺส สีสํ ฉินฺทิสฺสามีติ อสึ คเหตฺวา คีวาย
หรายมาโน¹ วธโก ปจฺจุปฏฺฐิโตว โหติ เอวํ มรณมฺปิ ปจฺจุปฏฺฐิต-
เมวาติ อนุสฺสริตพฺพํ ฯ กสฺมา ฯ สห ชาติยา อาคตโต ชีวิตหรณโต
จ ฯ ยถา หิ อหิจฺฉตฺตกํ มกุลํ มตฺถเกน ปํสุํ คเหตฺวาว
อุคฺคจฺฉติ เอวํ สตฺตา ชรามรณํ คเหตฺวาว นิพฺพตฺตนฺติ ฯ ตถา
หิ เตสํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปาทานนฺตรสฺส ชรํ ปตฺวา ปพฺพตสิขรโต
ปติตสิลา วิย ภิชฺชติ สทฺธึ สมฺปยุตฺตกฺขนฺเธหิ ฯ เอวํ ขณิกมรณํ
ตาว สห ชาติยา อาคตํ ฯ ชาตสฺส ปน อวสฺสํ มรณโต
อิธาธิปฺเปตํ มรณมฺปิ สห ชาติยา อาคตํ ฯ ตสฺมา เอส สตฺโต
ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ยถา นาม อุฏฺฐิโต สูริโย² อตฺถาภิมุโข
คจฺฉเตว คตคตฏฺฐานโต อีสกมฺปิ น นิวตฺตติ ยถา วา ปน
กุนฺนที ปพฺพเตยฺยา สีฆโสตา หารหารินี สนฺทเตว วตฺตเตว
อีสกมฺปิ น นิวตฺตติ เอวํ อีสกมฺปิ อนิวตฺตมาโน มรณาภิมุโขว
ยาติ ฯ เตน วุตฺตํ
ยเมกรตฺตึ ปฐมํ คพฺเภ วสติ มาณโว
อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ ส คจฺฉํ น นิวตฺตตีติ³ ฯ
เอวํ คจฺฉโต จสฺส คิมฺหาภิตตฺตานํ กุนฺนทีนํ ขโย วิย ปาโต
1. ยุ. จารยมาโน ฯ 2. สุริโยติ ภเวยฺย ฯ เอวมุปริปิ ฯ 3. ขุ.ชา. วีสติ. 27/469 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเค
อาโปรสานุคตพนฺธนานํ ทุมปฺผลานํ ปตนํ วิย มุคฺคราภิตาลิตานํ
มตฺติกภาชนานํ เภโท สูริยรสฺมีหิ สมฺผุฏฺฐานํ อุสฺสาวพินฺทูนํ
วิทฺธํสนํ วิย จ มรณเมว อาสนฺนํ โหติ ฯ เตนาห
อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ
อายุ ขียติ มจฺจานํ กุนฺนทีนํว โอทกํ¹
ผลานมิว ปกฺกานํ ปาโต ปตนโต ภยํ
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ นิจฺจํ มรณโต ภยํ²
ยถา หิ กุมฺภการสฺส กตํ มตฺติกภาชนํ
ขุทฺทกญฺจ มหนฺตญฺจ ยํ ปกฺกํ ยญฺจ อามกํ
สพฺพํ เภทปริยนฺตํ เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ³
อุสฺสาโวว ติณคฺคมฺหิ สูริยุคฺคมนํ ปติ
เอวมายุ มนุสฺสานํ มา มํ อมฺม นิวารยาติ⁴ฯ
เอวํ อุกฺขิตฺตาสิโก วธโก วิย สห ชาติยา อาคตํ ฯ ตมฺปเนตํ
มรณํ คีวาย อสึ หรายมาโน โส วธโก วิย ชีวิตํ หรติเยว
นาหริตฺวา นิวตฺเตติ ฯ ตสฺมา สห ชาติยา อาคตโต ชีวิตหรณโต
จ อุกฺขิตฺตาสิโก วธโก วิย มรณมฺปิ ปจฺจุปฏฺฐิตเมว โหตีติ ฯ
เอวํ วธกปจฺจุปฏฺฐานโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
สมฺปตฺติวิปตฺติโตติ ฯ อิธ สมฺปตฺติ นาม ตาวเทว โสภติ
ยาว นํ วิปตฺติ นาภิภวติ น จ สา สมฺปตฺติ นาม อตฺถิ
1. สํ. ส. 15/159 ฯ 2. ขุ. สุ. 25/447 ฯ 3. ที. มหา. 10/141 ฯ
4. ขุ. ชา. เอกาทส. 27/316 ฯ

อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส
ยา วิปตฺตึ อติกฺกมฺม ติฏฺเฐยฺย ฯ ตถา หิ
สกลํ เมทนึ ภุตฺวา ทตฺวา โกฏิสตํ¹ สุขี
อฑฺฒามลกมตฺตสฺส อนฺเต อิสฺสริกํ คโต
เตเนว เทหพนฺเธน ปุญฺญมฺหิ ขยมาคเต
มรณาภิมุโข โสปิ อโสโก โสกมาคโตติ ฯ
อปิจ สพฺพมฺปิ อาโรคฺยํ พฺยาธิปริโยสานํ สพฺพํ โยพฺพนํ ชรา-
ปริโยสานํ สพฺพํ ชีวิตํ มรณปริโยสานํ สพฺโพเยว โลกสนฺนิวาโส
ชาติยา อนุคโต ชราย อนุสโฏ พฺยาธินา อภิภูโต มรเณน
อพฺภาหโต ฯ เตนาห
ยถาปิ เสลา วิปุลา นภํ อาหจฺจ ปพฺพตา
สมนฺตา อนุปริเยยฺยุํ นิปฺโปเถนฺตา จตุทฺทิสา
เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ อธิวตฺตนฺติ ปาณิโน
ขตฺติเย พฺราหฺมเณ เวสฺเส สุทฺเท จณฺฑาลปุกฺกุเส
น กิญฺจิ ปริวชฺเชติ สพฺพเมวาภิมทฺทติ
น ตตฺถ หตฺถีนํ ภูมิ น รถานํ น ปตฺติยา
น จาปิ มนฺตยุทฺเธน สกฺกา เชตุํ ธเนน วาติ² ฯ
เอวํ ชีวิตสมฺปตฺติยา มรณวิปตฺติ ปริโยสานํ³ ฯ ตํ ววฏฺฐเปนฺเตน
สมฺปตฺติวิปตฺติโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
อุปสํหรณโตติ ปเรหิ สทฺธึ อตฺตโน อุปสํหรณโต ฯ ตตฺถ
1. ยุ. อิสฺสริตํ ฯ 2. สํ. ส. 15/140 ฯ 3. สี. ม. ยุ. มรณวิปตฺติปริโยสานตํ
ววตฺถเปนฺเตน ฯ

วิสุทฺธิมคฺเค
สตฺตหากาเรหิ อุปสํหรณโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ยสมหตฺตโต
ปุญฺญมหตฺตโต ถามมหตฺตโต อิทฺธิมหตฺตโต ปญฺญามหตฺตโต
ปจฺเจกพุทฺธโต สมฺมาสมฺพุทฺธโตติ ฯ
กถํ ฯ อิทํ มรณํ นาม มหายสานํ มหาปริวารานํ สมฺปนฺน-
ธนวาหนานํ มหาสมฺมตมนฺธาตุมหาสุทสฺสนทฬฺหเนมิปฺปภูตีนมฺปิ¹
อุปริ นิราสงฺกเมว ปติตํ กิมงฺคํ ปน มยฺหํ อุปริ น ปติสฺสติ ฯ
มหายสา ราชวรา มหาสมฺมตอาทโย
เตปิ มจฺจุวสํ ปตฺตา มาทิเสสุ กถาว กาติ ฯ
เอวํ ตาว ยสมหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
กถํ ปุญฺญมหตฺตโต ฯ
โชติโย² ชฏิโล อุคฺโค เมณฺฑโก อถ ปุณฺณโก
เอเต จญฺเญ จ เย โลเก มหาปุญฺญาติ วิสฺสุตา
สพฺเพ มรณมาปนฺนา มาทิเสสุ กถาว กาติ ฯ
เอวํ ปุญฺญมหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
กถํ ถามมหตฺตโต ฯ
วาสุเทโว พลเทโว ภีมเสโน ยุธิฏฺฐิโล
หนุโรปิ มหามลฺโล อนฺตกสฺส วสํ คโต⁴
เอวํ ถามพลูเปตา อิติ โลกมฺหิ วิสฺสุตา
เอเตปิ มรณมาปนฺนา มาทิเสสุ กถาว กาติ ฯ
เอวํ ถามมหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
1. ยุ....ทฬฺหเนมินิมิปฺปภูตีนมฺปิ ฯ 2. โชติโก ฯ 3. ม. จานุโร โย มหามลฺโล ฯ
สี. ยุ. จานุโร ปิยทามลฺโล ฯ 4. สี. ม. ยุ. คตา ฯ