วิสุทฺธิมคฺคสฺส นาม ปกรณวิเสสสฺส
ทุติโย ภาโค
-------
อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส
อิทานิ อิโต อนนฺตราย มรณสฺสติยา ภาวนานิทฺเทโส
อนุปฺปตฺโต ฯ ตตฺถ มรณนฺติ เอกภวปริยาปนฺนสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส
อุปจฺเฉโท ฯ ยมฺปเนตํ อรหนฺตานํ วฏฺฏทุกฺขสมุจฺเฉทสงฺขาตํ
สมุจฺเฉทมรณํ สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตํ ขณิกมรณํ รุกฺโข
มโต โลหํ มตนฺติอาทีสุ สมฺมติมรณญฺจ น ตํ อิธ อธิปฺเปตํ ฯ
ยมฺปิ เจตํ อธิปฺเปตํ ตํ กาลมรณํ อกาลมรณนฺติ ทุวิธํ
โหติ ฯ ตตฺถ กาลมรณํ ปุญฺญกฺขเยน วา อายุกฺขเยน วา
อุภยกฺขเยน วา โหติ อกาลมรณํ กมฺมุปจฺเฉทกกมฺมวเสน ฯ
ตตฺถ ยํ วิชฺชมานายปิ อายุสนฺตานกปจฺจยสมฺปตฺติยา เกวลํ
ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส วิปกฺกวิปากตฺตา ปน1 มรณํ โหติ
อิทํ ปุญฺญกฺขเยน มรณํ นาม ฯ ยํ คติกาลาหาราทิสมฺปตฺติยา
อภาเวน อชฺชตนกาลปุริสานํ วิย วสฺสสตมตฺตปริมาณสฺส อายุโน
ขยวเสน มรณํ โหติ อิทํ อายุกฺขเยน มรณํ นาม ฯ ยมฺปน
ทูสิมารกลาพุราชาทีนํ วิย ตํขณํเยว ฐานา จาวนสมตฺเถน กมฺมุนา
1. ยุ. ปนสทฺโทยํ นตฺถิ ฯ
วิสุทฺธิมคฺเค
อุปจฺฉินฺนสนฺตานานํ ปุริมกมฺมวเสน วา สตฺถหรณาทีหิ อุปกฺกเมหิ
อุปจฺฉิชฺชมานสนฺตานานํ มรณํ โหติ อิทํ อกาลมรณํ นาม ฯ
ตํ สพฺพมฺปิ วุตฺตปฺปกาเรน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉเทน สงฺคหิตํ ฯ อิติ
ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทสงฺขาตสฺส มรณสฺส สรณํ มรณสฺสติ ฯ
ตํ ภาเวตุกาเมน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน มรณํ ภวิสฺสติ
ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉิชฺชิสฺสตีติ วา มรณํ มรณนฺติ วา โยนิโส
มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ ฯ อโยนิโส ปวตฺตยโต หิ อิฏฺฐชนมรณา-
นุสฺสรเณ โสโก อุปฺปชฺชติ วิชาตมาตุยา ปิยปุตฺตมรณานุสฺสรเณ วิย
อนิฏฺฐชนมรณานุสฺสรเณ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ เวรีนํ เวริมรณา-
นุสฺสรเณ วิย มชฺฌตฺตชนมรณานุสฺสรเณ สํเวโค น อุปฺปชฺชติ
มตกเลวรทสฺสเน ฉวทาหกสฺส วิย อตฺตโน มรณานุสฺสรเณ
สนฺตาโส อุปฺปชฺชติ อุกฺขิตฺตาสิกวธกํ ทิสฺวา ภีรุกชาติกสฺส วิย ฯ
ตเทตํ สพฺพมฺปิ สติสํเวคญาณวิรหโต โหติ ฯ ตสฺมา ตตฺถ
ตตฺถ หตมตสตฺเต โอโลเกตฺวา ทิฏฺฐปุพฺพสมฺปตฺตีนํ สตฺตานํ มตานํ
มรณํ อาวชฺชิตฺวา สติญฺจ สํเวคญฺจ ญาณญฺจ โยเชตฺวา มรณํ
ภวิสฺสตีติอาทินา นเยน มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ ฯ เอวํ
ปวตฺเตนฺโต หิ โยนิโส ปวตฺเตติ อุปาเยน ปวตฺเตตีติ อตฺโถ ฯ
เอวํ ปวตฺตยโตเยว หิ เอกจฺจสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ
มรณารมฺมณา สติ สณฺฐาติ อุปจารปฺปตฺตเมว กมฺมฏฺฐานํ โหติ ฯ
ยสฺส ปน เอตฺตาวตา น โหติ เตน วธกปจฺจุปฏฺฐานโต
สมฺปตฺติวิปตฺติโต อุปสํหรณโต กายพหุสาธารณโต อายุทุพฺพลโต
อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส
อนิมิตฺตโต อทฺธานปริจฺเฉทโต ขณปริตฺตโตติ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ
มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
ตตฺถ วธกปจฺจุปฏฺฐานโตติ วธกสฺส วิย ปจฺจุปฏฺฐานโต ฯ
ยถา หิ อิมสฺส สีสํ ฉินฺทิสฺสามีติ อสึ คเหตฺวา คีวาย
หรายมาโน1 วธโก ปจฺจุปฏฺฐิโตว โหติ เอวํ มรณมฺปิ ปจฺจุปฏฺฐิต-
เมวาติ อนุสฺสริตพฺพํ ฯ กสฺมา ฯ สห ชาติยา อาคตโต ชีวิตหรณโต
จ ฯ ยถา หิ อหิจฺฉตฺตกํ มกุลํ มตฺถเกน ปํสุํ คเหตฺวาว
อุคฺคจฺฉติ เอวํ สตฺตา ชรามรณํ คเหตฺวาว นิพฺพตฺตนฺติ ฯ ตถา
หิ เตสํ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ อุปฺปาทานนฺตรสฺส ชรํ ปตฺวา ปพฺพตสิขรโต
ปติตสิลา วิย ภิชฺชติ สทฺธึ สมฺปยุตฺตกฺขนฺเธหิ ฯ เอวํ ขณิกมรณํ
ตาว สห ชาติยา อาคตํ ฯ ชาตสฺส ปน อวสฺสํ มรณโต
อิธาธิปฺเปตํ มรณมฺปิ สห ชาติยา อาคตํ ฯ ตสฺมา เอส สตฺโต
ชาตกาลโต ปฏฺฐาย ยถา นาม อุฏฺฐิโต สูริโย2 อตฺถาภิมุโข
คจฺฉเตว คตคตฏฺฐานโต อีสกมฺปิ น นิวตฺตติ ยถา วา ปน
กุนฺนที ปพฺพเตยฺยา สีฆโสตา หารหารินี สนฺทเตว วตฺตเตว
อีสกมฺปิ น นิวตฺตติ เอวํ อีสกมฺปิ อนิวตฺตมาโน มรณาภิมุโขว
ยาติ ฯ เตน วุตฺตํ
ยเมกรตฺตึ ปฐมํ คพฺเภ วสติ มาณโว
อพฺภุฏฺฐิโตว โส ยาติ ส คจฺฉํ น นิวตฺตตีติ3 ฯ
เอวํ คจฺฉโต จสฺส คิมฺหาภิตตฺตานํ กุนฺนทีนํ ขโย วิย ปาโต
1. ยุ. จารยมาโน ฯ 2. สุริโยติ ภเวยฺย ฯ เอวมุปริปิ ฯ 3. ขุ.ชา. วีสติ. 27/469 ฯ
วิสุทฺธิมคฺเค
อาโปรสานุคตพนฺธนานํ ทุมปฺผลานํ ปตนํ วิย มุคฺคราภิตาลิตานํ
มตฺติกภาชนานํ เภโท สูริยรสฺมีหิ สมฺผุฏฺฐานํ อุสฺสาวพินฺทูนํ
วิทฺธํสนํ วิย จ มรณเมว อาสนฺนํ โหติ ฯ เตนาห
อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ
อายุ ขียติ มจฺจานํ กุนฺนทีนํว โอทกํ1
ผลานมิว ปกฺกานํ ปาโต ปตนโต ภยํ
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ นิจฺจํ มรณโต ภยํ2
ยถา หิ กุมฺภการสฺส กตํ มตฺติกภาชนํ
ขุทฺทกญฺจ มหนฺตญฺจ ยํ ปกฺกํ ยญฺจ อามกํ
สพฺพํ เภทปริยนฺตํ เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ3
อุสฺสาโวว ติณคฺคมฺหิ สูริยุคฺคมนํ ปติ
เอวมายุ มนุสฺสานํ มา มํ อมฺม นิวารยาติ4ฯ
เอวํ อุกฺขิตฺตาสิโก วธโก วิย สห ชาติยา อาคตํ ฯ ตมฺปเนตํ
มรณํ คีวาย อสึ หรายมาโน โส วธโก วิย ชีวิตํ หรติเยว
นาหริตฺวา นิวตฺเตติ ฯ ตสฺมา สห ชาติยา อาคตโต ชีวิตหรณโต
จ อุกฺขิตฺตาสิโก วธโก วิย มรณมฺปิ ปจฺจุปฏฺฐิตเมว โหตีติ ฯ
เอวํ วธกปจฺจุปฏฺฐานโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
สมฺปตฺติวิปตฺติโตติ ฯ อิธ สมฺปตฺติ นาม ตาวเทว โสภติ
ยาว นํ วิปตฺติ นาภิภวติ น จ สา สมฺปตฺติ นาม อตฺถิ
1. สํ. ส. 15/159 ฯ 2. ขุ. สุ. 25/447 ฯ 3. ที. มหา. 10/141 ฯ
4. ขุ. ชา. เอกาทส. 27/316 ฯ
อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส
ยา วิปตฺตึ อติกฺกมฺม ติฏฺเฐยฺย ฯ ตถา หิ
สกลํ เมทนึ ภุตฺวา ทตฺวา โกฏิสตํ1 สุขี
อฑฺฒามลกมตฺตสฺส อนฺเต อิสฺสริกํ คโต
เตเนว เทหพนฺเธน ปุญฺญมฺหิ ขยมาคเต
มรณาภิมุโข โสปิ อโสโก โสกมาคโตติ ฯ
อปิจ สพฺพมฺปิ อาโรคฺยํ พฺยาธิปริโยสานํ สพฺพํ โยพฺพนํ ชรา-
ปริโยสานํ สพฺพํ ชีวิตํ มรณปริโยสานํ สพฺโพเยว โลกสนฺนิวาโส
ชาติยา อนุคโต ชราย อนุสโฏ พฺยาธินา อภิภูโต มรเณน
อพฺภาหโต ฯ เตนาห
ยถาปิ เสลา วิปุลา นภํ อาหจฺจ ปพฺพตา
สมนฺตา อนุปริเยยฺยุํ นิปฺโปเถนฺตา จตุทฺทิสา
เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ อธิวตฺตนฺติ ปาณิโน
ขตฺติเย พฺราหฺมเณ เวสฺเส สุทฺเท จณฺฑาลปุกฺกุเส
น กิญฺจิ ปริวชฺเชติ สพฺพเมวาภิมทฺทติ
น ตตฺถ หตฺถีนํ ภูมิ น รถานํ น ปตฺติยา
น จาปิ มนฺตยุทฺเธน สกฺกา เชตุํ ธเนน วาติ2 ฯ
เอวํ ชีวิตสมฺปตฺติยา มรณวิปตฺติ ปริโยสานํ3 ฯ ตํ ววฏฺฐเปนฺเตน
สมฺปตฺติวิปตฺติโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
อุปสํหรณโตติ ปเรหิ สทฺธึ อตฺตโน อุปสํหรณโต ฯ ตตฺถ
1. ยุ. อิสฺสริตํ ฯ 2. สํ. ส. 15/140 ฯ 3. สี. ม. ยุ. มรณวิปตฺติปริโยสานตํ
ววตฺถเปนฺเตน ฯ
วิสุทฺธิมคฺเค
สตฺตหากาเรหิ อุปสํหรณโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ยสมหตฺตโต
ปุญฺญมหตฺตโต ถามมหตฺตโต อิทฺธิมหตฺตโต ปญฺญามหตฺตโต
ปจฺเจกพุทฺธโต สมฺมาสมฺพุทฺธโตติ ฯ
กถํ ฯ อิทํ มรณํ นาม มหายสานํ มหาปริวารานํ สมฺปนฺน-
ธนวาหนานํ มหาสมฺมตมนฺธาตุมหาสุทสฺสนทฬฺหเนมิปฺปภูตีนมฺปิ1
อุปริ นิราสงฺกเมว ปติตํ กิมงฺคํ ปน มยฺหํ อุปริ น ปติสฺสติ ฯ
มหายสา ราชวรา มหาสมฺมตอาทโย
เตปิ มจฺจุวสํ ปตฺตา มาทิเสสุ กถาว กาติ ฯ
เอวํ ตาว ยสมหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
กถํ ปุญฺญมหตฺตโต ฯ
โชติโย2 ชฏิโล อุคฺโค เมณฺฑโก อถ ปุณฺณโก
เอเต จญฺเญ จ เย โลเก มหาปุญฺญาติ วิสฺสุตา
สพฺเพ มรณมาปนฺนา มาทิเสสุ กถาว กาติ ฯ
เอวํ ปุญฺญมหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
กถํ ถามมหตฺตโต ฯ
วาสุเทโว พลเทโว ภีมเสโน ยุธิฏฺฐิโล
หนุโรปิ มหามลฺโล อนฺตกสฺส วสํ คโต4
เอวํ ถามพลูเปตา อิติ โลกมฺหิ วิสฺสุตา
เอเตปิ มรณมาปนฺนา มาทิเสสุ กถาว กาติ ฯ
เอวํ ถามมหตฺตโต อนุสฺสริตพฺพํ ฯ
1. ยุ....ทฬฺหเนมินิมิปฺปภูตีนมฺปิ ฯ 2. โชติโก ฯ 3. ม. จานุโร โย มหามลฺโล ฯ
สี. ยุ. จานุโร ปิยทามลฺโล ฯ 4. สี. ม. ยุ. คตา ฯ