วิสุทฺธิมคฺคสฺส นาม ปกรณวิเสสสฺส
ปฐโม ภาโค
----------
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
ปญฺหาพฺยากรณวณฺณนา
สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ
อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ¹ ฯ
อิติ หีทํ วุตฺตํ ฯ กสฺมา ปเนตํ วุตฺตํ ฯ
ภควนฺตํ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺตํ รตฺติภาเค อญฺญตโร
เทวปุตฺโต อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน สํสยสมุคฺฆาตนตฺถํ
อนฺโตชฏา พหิชฏา ชฏาย ชฏิตา ปชา
ตํ ตํ โคตม ปุจฺฉามิ โก อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ
อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ ฯ
ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ ฯ ชฏาติ ตณฺหาย ชาลินิยา เอตํ อธิวจนํ ฯ
สา หิ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ เหฏฺฐูปริยวเสน ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต
สํสิพฺพนฏฺเฐน เวฬุคุมฺพาทีนํ สาขาชาลสงฺขาตา ชฏา วิยาติ ชฏา ฯ
สา ปเนสา สกปริกฺขารปรปริกฺขาเรสุ สกอตฺตภาวปรอตฺตภาเวสุ
อชฺฌตฺติกายตนพาหิรายตเนสุ จ อุปฺปชฺชนโต อนฺโตชฏา พหิชฏาติ
วุจฺจติ ฯ ตาย เอวํ อุปฺปชฺชมานาย ชฏาย ชฏิตา ปชา ฯ ยถา
1. สํ. ส. 15/20 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเค
นาม เวฬุชฏาทีหิ เวฬุอาทโย เอวํ ตาย ตณฺหาชฏาย สพฺพาปิ
อยํ สตฺตนิกายสงฺขาตา ปชา ชฏิตา วินทฺธา สํสิพฺพิตาติ อตฺโถ ฯ
ยสฺมา จ เอวํ ชฏิตา ตํ ตํ โคตม ปุจฺฉามีติ ตสฺมา ตํ ปุจฺฉามิ ฯ
โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติ ฯ โก อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ
อิมํ เอวํ เตธาตุกํ ชเฏตฺวา ฐิตํ ชฏํ โก วิชเฏยฺย วิชเฏตุํ โก
สมตฺโถติ ปุจฺฉติ ฯ
เอวํ ปุฏฺโฐ ปนสฺส สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณจาโร
เทวเทโว เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา
จตุเวสารชฺชวิสารโท ทสพลธโร อนาวรณญาโณ สมนฺตจกฺขุ ภควา
เอตมตฺถํ วิสชฺเชนฺโต
สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ
อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ
อิมํ คาถมาห ฯ
อิมิสฺสาทานิ คาถาย กถิตาย มเหสินา
วณฺณยนฺโต ยถาภูตํ อตฺถํ สีลาทิเภทนํ
สุทุลฺลภํ ลภิตฺวาน ปพฺพชฺชํ ชินสาสเนต
สีลาทิสงฺคหํ เขมํ อุชช มคฺคํ วิสุทฺธิยา
ยถาภูตํ อชานนฺตา สุทฺธิกามาปิ เย อิธ
วิสุทฺธึ นาธิคจฺฉนฺติ วายมนฺตาปิ โยคิโน
เตสํ ปามุชฺชกรณํ สุวิสุทฺธวินิจฺฉยํ
มหาวิหารวาสีนํ เทสนานยนิสฺสิตํ

ปญฺหาพฺยากรณวณฺณนา
วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺสํ ตมฺเม สกฺกจฺจ ภาสโต
วิสุทฺธิกามา สพฺเพปิ นิสามยถ สาธโวติ ฯ
ตตฺถ วิสุทฺธีติ สพฺพมลวิรหิตํ อจฺจนฺตปริสุทฺธํ นิพฺพานํ
เวทิตพฺพํ ตสฺสา วิสุทฺธิยา มคฺโคติ วิสุทฺธิมคฺโค มคฺโคติ
อธิคมุปาโย วุจฺจติ ตํ วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺสามีติ อตฺโถ ฯ
โส ปนายํ วิสุทฺธิมคฺโค กตฺถจิ วิปสฺสนามตฺตวเสเนว
เทสิโต ฯ ยถาห ฯ
สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาติ¹ ฯ
กตฺถจิ ฌานปญฺญาวเสน ฯ ยถาห ฯ
นตฺถิ ฌานํ อปญฺญสฺส นตฺถิ ปญฺญา อฌายิโน
ยมฺหิ ฌานญฺจ ปญฺญา จ ส เว นิพฺพานสนฺติเกติ² ฯ
กตฺถจิ กมฺมาทิวเสน ฯ ยถาห ฯ
กมฺมํ วิชฺชา จ ธมฺโม จ สีลํ ชีวิตมุตฺตมํ
เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺติ น โคตฺเตน ธเนน วาติ³ ฯ
กตฺถจิ สีลาทิวเสน ฯ ยถาห ฯ
สพฺพทา สีลสมฺปนฺโน ปญฺญวา สุสมาหิโต
อารทฺธวิริโย ปหิตตฺโต โอฆํ ตรติ ทุตฺตรนฺติ⁴ ฯ
กตฺถจิ สติปฏฺฐานาทิวเสน ฯ ยถาห ฯ เอกายโน อยํ ภิกฺขเว
1. ขุ. ธ. 25/51 ฯ 2. ขุ. ธ. 25/65 ฯ 3. สํ. ส. 15/78 ฯ
4. สํ. ส. 15/74 ฯ

วิสุทฺธิมคฺเค
มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา ฯเปฯ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย ยทิทํ
จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ¹ ฯ สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโย ฯ
อิมสฺมึ ปน ปญฺหาพฺยากรเณ สีลาทิวเสน เทสิโต ฯ ตตฺรายํ
สงฺเขปวณฺณนา ฯ
สีเล ปติฏฺฐายาติ สีเล ฐตฺวา ฯ สีลํ ปริปูรยมาโนเยว
เจตฺถ สีเล ฐิโตติ วุจฺจติ ตสฺมา สีลปริปูรเณน สีเล ปติฏฺฐ-
หิตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ ฯ นโรติ สตฺโต ฯ สปญฺโญติ กมฺมช-
ติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญาย ปญฺญวา ฯ จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยนฺติ
สมาธิญฺเจว วิปสฺสนญฺจ ภาวยมาโน ฯ จิตฺตสีเสน เหตฺถ สมาธิ
นิทฺทิฏฺโฐ ปญฺญานาเมน จ วิปสฺสนาติ ฯ อาตาปีติ วิริยวา ฯ
วิริยํ หิ กิเลสานํ อาตาปนปริตาปนฏฺเฐน อาตาโปติ วุจฺจติ
ตทสฺสตฺถีติ อาตาปี ฯ นิปโกติ เนปกํ วุจฺจติ ปญฺญา ตาย
สมนฺนาคโตติ อตฺโถ ฯ อิมินา ปน ปเทน ปาริหาริกปญฺญํ
ทสฺเสติ ฯ อิมสฺมึ หิ ปญฺหาพยากรเณ ติกฺขตฺตุํ ปญฺญา อาคตา ฯ
ตตฺถ ปฐมา สชาติปญฺญา ทุติยา วิปสฺสนาปญฺญา ตติยา สพฺพ-
กิจฺจปริณายิกา ปาริหาริกปญฺญา ฯ ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ
ภิกฺขุ ฯ โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ โส อิมินา จ สีเลน อิมินา
จ จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฐสมาธินา อิมาย จ ติวิธาย ปญฺญาย
อิมินา จ อาตาเปนาติ ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ
นาม ปุริโส ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย สุนิสิตํ สตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา มหนฺตํ
1. ที. มหา. 10/325 ฯ

ปญฺหาพฺยากรณวณฺณนา
เวฬุคุมฺพํ วิชเฏยฺย เอวเมว สีลปฐวิยํ ปติฏฺฐาย สมาธิสิลาย
สุนิสิตํ วิปสฺสนาปญฺญาสตฺถํ วิริยพลปคฺคหิเตน ปาริหาริกปญฺญา-
หตฺเถน อุกฺขิปิตฺวา สพฺพมฺปิ ตํ อตฺตโน สนฺตาเน ปติตํ ตณฺหาชฏํ
วิชเฏยฺย สญฺฉินฺเทยฺย สมฺปทาเลยฺย ฯ มคฺคกฺขเณ ปเนส ตํ ชฏํ
วิชเฏติ นาม ฯ ผลกฺขเณ วิชฏิตชโฏ สเทวกสฺส โลกสฺส
อคฺคทกฺขิเณยฺโย โหติ ฯ เตนาห ภควา
สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ
อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ ฯ
ตตฺรายํ ยาย ปญฺญาย สปญฺโญติ วุตฺโต ตตฺรสฺส กรณียํ นตฺถิ ฯ
ปุริมกมฺมานุภาเวเนว หิสฺส สา สิทฺธา ฯ อาตาปี นิปโกติ เอตฺถ
วุตฺตวิริยวเสน ปน เตน สาตจฺจการินา ปญฺญาวเสน จ สมฺปชาน-
การินา หุตฺวา สีเล ปติฏฺฐาย จิตฺตปญฺญาวเสน วุตฺตา สมถ-
วิปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ ฯ อิมมตฺร ภควา สีลสมาธิปญฺญามุเขน
วิสุทฺธิมคฺคํ ทสฺเสติ ฯ
เอตฺตาวตา หิ ติสฺโส สิกฺขา ติวิธกลฺยาณํ สาสนํ เตวิชฺช-
ตาทีนํ อุปนิสฺสโย อนฺตทฺวยวชฺชนมชฺฌิมปฏิปตฺติเสวนานิ อปายาทิ-
สมติกฺกมนุปาโย ตีหากาเรหิ กิเลสปฺปหานํ วีติกฺกมาทีนํ ปฏิปกฺโข
สงฺกิเลสตฺตยวิโสธนํ โสตาปนฺนาทิภาวสฺส จ การณํ ปกาสิตํ โหติ ฯ
กถํ ฯ เอตฺถ หิ สีเลน อธิสีลสิกฺขา ปกาสิตา โหติ สมาธินา
อธิจิตฺตสิกฺขา ปญฺญาย อธิปญฺญาสิกฺขา ฯ สีเลน จ สาสนสฺส
อาทิกลฺยาณตา ปกาสิตา โหติ ฯ โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ สีลญฺจ

วิสุทฺธิมคฺเค
สุวิสุทฺธนฺติ¹ หิ วจนโต สพฺพปาปสฺส² อกรณนฺติอาทิวจนโต จ สีลํ
สาสนสฺส อาทิ ฯ ตญฺจ กลฺยาณํ อวิปฺปฏิสาราทิคุณาวหตฺตา ฯ
สมาธินา มชฺเฌกลฺยาณตา ปกาสิตา โหติ ฯ กุสลสฺส อุป
สมฺปทาติอาทิวจนโต หิ สมาธิ สาสนสฺส มชฺเฌ ฯ โส จ กลฺยาโณ
อิทฺธิวิธาทิคุณาวหตฺตา ฯ ปญฺญาย ปริโยสานกลฺยาณตา ปกาสิตา
โหติ ฯ สจิตฺตปริโยทปนํ เอตํ พุทฺธานสาสนนฺติ² หิ วจนโต
ปญฺญุตฺตรโต จ ปญฺญา สาสนสฺสปริโยสานํ ฯ สา จ กลฺยาณา
อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ตาทิภาวาวหนโต ฯ
เสโล ยถา เอกฆโน วาเตน น สมีรติ
เอวํ นินฺทาปสํสาสุ น สมิญฺชนฺติ ปณฺฑิตาติ³
หิ วุตฺตํ ฯ ตถา สีเลน เตวิชฺชตาย อุปนิสฺสโย ปกาสิโต โหติ ฯ
สีลสมฺปตฺตึ หิ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณาติ น ตโต ปรํ ฯ
สมาธินา ฉฬภิญฺญตาย อุปนิสฺสโย ปกาสิโต โหติ ฯ สมาธิสมฺปทํ
หิ นิสฺสาย ฉฬภิญฺญา ปาปุณาติ น ตโต ปรํ ฯ ปญฺญาย
ปฏิสมฺภิทาปเภทสฺส อุปนิสฺสโย ปกาสิโต โหติ ฯ ปญฺญาสมฺปตฺตึ หิ
นิสฺสาย จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ปาปุณาติ น อญฺเญน การเณน ฯ
สีเลน จ กามสุขลฺลิกานุโยคสงฺขาตสฺส อนฺตสฺส วชฺชนํ ปกาสิตํ
โหติ ฯ สมาธินา อตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตสฺส อนฺตสฺส วชฺชนํ ฯ
ปญฺญาย มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา เสวนํ ปกาสิตํ โหติ ฯ ตถา
สีเลน อปายสมติกฺกมนุปาโย ปกาสิโต โหติ ฯ สมาธินา
1. สํ. มหาวาร. 19/220 ฯ 2. ที. มหา. 10/57 ฯ 3. ขุ. ธ. 25/25 ฯ