มังคลัตถทีปนี แปล
เล่ม 5
พรรณนาความแห่งคาถาที่ 9^*
[469] พึงทราบวินิจฉัยในคาถาที่ 9 ดังนี้ : กิจมีการสำรวม
อินทรีย์เป็นต้น ชื่อว่า ตบะ. กิจมีการเว้นจากเมถุนเป็นต้น ชื่อว่า
พรหมจรรย์. การเห็นมรรคด้วยสามารถการตรัสรู้อริยสัจ 4 ชื่อว่าอริย-
สัจจานทัสสนะ. การบรรลุหรือการพิจารณาเห็นพระนิพพานกล่าวคือ
พระอรหัตตผล ชื่อว่า นิพพานสัจฉิกิริยา. บทว่า เอตํ เป็นต้น
ความว่า เทพดา ท่านจงถือว่า "ตบะ 1 พรหมจรรย์ 1 การเห็น
มรรคด้วยสามารถการตรัสรู้อริยสัจ 1 การทำพระนิพพานให้แจ้ง 1
กรรม 4 อย่าง มีตบะเป็นต้นนี้ เป็นมงคลอันสูงสุด." ความ
สังเขปในคาถาที่ 9 นี้เท่านี้ ส่วนความพิสดารในคาถาที่ 9 นี้
ดังต่อไปนี้ : -

* พระมหาฉาย สุวฑฺฒโน ป. ธ. 8 วัดบวรนิเวศวิหาร แปล.

กถาว่าด้วยตบะ
[470] ธรรมเป็นเครื่องเผาผลาญบาป ชื่อว่า ตบะ. ด้วย
เหตุนั้น ในอรรถกถา¹ ท่านจึงกล่าวว่า "ธรรมที่ชื่อว่า ตบะ เพราะ
อรรถว่าเผาผลาญซึ่งธรรมทั้งหลายอันลามก."
บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า ตปติ ความว่า ย่อมยังบาปธรรม
ทั้งหลายให้เร่าร้อน. ด้วยเหตุนั้น พระศัพทศาสตราจารย์ จึงกล่าว
ไว้ในหมวดธาตุมี ภู ²ธาตุเป็นต้นว่า "ตป ธาตุ ลงในอรรถว่ายัง
บาปธรรมทั้งหลายให้เร่าร้อน สำเร็จรูปเป็น ตปติ." หมวดธาตุมี
จุร ³ธาตุเป็นต้นว่า "ตป ธาตุ ลงในอรรถว่า เผาผลาญ สำเร็จรูป
เป็น ตเปติ. ลงในการีต สำเร็จรูปเป็น ตาเปติ." ศัพท์คือ ตป เป็น
ไปในธรรมและวัตร. ด้วยเหตุนั้น ในปทาเนกัตถวรรค⁴ ท่านอาจารย์
โมคคัลลานะ จึงกล่าวว่า "ศัพท์คือ ตป เป็นไปในธรรมและใน
วัตร."
ฎีกาปทาเนกัตถวรรคนั้นว่า "ศัพท์คือ ตป นั้น เป็นไปใน
วัตร คือทิฏฐิสมาจาร ( ความประพฤติโดยเอื้อเฟื้อด้วยดีด้วยอำนาจ
ความเห็น ).
[471] คุณมีขันติเป็นต้น ชื่อว่า ธรรม. จริงดังนั้น ขันติ ชื่อว่า
ตบะ ( มา ) ในบาทคาถานี้ว่า "ความอดกลั้นคือความทนทาน เป็น

1. ป. โช. ขุ. ขุ. 66. 2. ป. โช. ขุ. สุ. 2/220 3. สทฺทนีติธาตุมาลา 220
4.อภิธานปฺปทีปิกา คาถาที่ 2062. แต่พยัญชนะต่างกันเล็กน้อย.

ตปธรรมอย่างยิ่ง.
ศีลชื่อว่าตบะ ( มา ) ในโลมสกัสสปชาดก¹ "เราจักละกาม
ทั้งหลายทำตบะ."
อุโบสถกรรม ชื่อว่าตบะ ( มา ) ในมหาหังสชาดก²ว่า
"เราพิจารณาเห็นกุศลธรรมเหล่านั้น คือ ทาน 1
ศีล 1 บริจาค 1 ความซื่อตรง 1 ความอ่อน
โยน 1 ตบะ 1 [ ความไม่โกรธ 1 ความไม่
เบียดเบียน 1 ความอดทน 1 ความไม่ยินร้าย 1
ซึ่งตั้งอยู่แล้วในตน.]"
กิจมีการเรียนพระพุทธพจน์เป็นอาทิ ก็ชื่อว่า ตบะ ( มา ) ใน
บาทคาถานี้ว่า "ความเพียรเครื่องเผาผลาญกิเลสของหมู่ชนผู้พร้อม
เพรียงกัน เป็นเหตุนำสุขมาให้."
ด้วยเหตุนั้น ในอรรถกถาธรรมบท ท่านจึงกล่าวว่า "ก็การ
เรียนพระพุทธพจน์ก็ดี การรักษาธุดงค์ก็ดี การกระทำสมณธรรม
ก็ดี แห่งชนผู้พร้อมเพรียงกันทั้งหลาย คือหมู่ชนผู้มีจิตเป็นอันเดียวกัน
ย่อมนำสุขมาให้; เพราะฉะนั้น พระผู้มีพระภาค จึงตรัสว่า "สมคฺคานํ
ตโป สุโข."
[472] ส่วนในฎีกาเทวปุตตสังยุต ท่านกล่าวอธิบายไว้ว่า
"ก็ธรรมคือธุดงค์ ชื่อว่า ตบะ เพราะเผาผลาญ ความละโมภ ด้วย

1.ชาตกฏฺฐกถา. 5/386 2. ชาตกฏฺฐกถา 8 278

อำนาจแห่งตัณหา. ในหมวดธาตุมี จุร¹ ธาตุเป็นต้น ท่านกล่าวว่า
"ศีล ชื่อว่าตบะ ในบทว่า ตโป นี้ เพราะอรรถว่า ยังอกุศลกรรม
ทั้งหลายให้เร่าร้อน
แต่ในมงคลข้อว่า ตโป นี้ กุศลกิจมีการสำรวมอินทรีย์เป็นต้น
ชื่อว่า ตบะ. ด้วยเหตุนั้น ในอรรถกถา² ท่านจึงกล่าวว่า "การ
สำรวมอินทรีย์ ชื่อว่า ตบะ เพราะเผาผลาญอกุศลเจตสิกธรรมมี
อภิชฌาและโทมนัสเป็นต้น. อีกนัยหนึ่ง ความเพียรชื่อว่า ตบะ
เพราะเผาผลาญความเกียจคร้าน.
บรรดาความสำรวมอินทรีย์และความเพียรทั้ง 2 นั้น ความ
สำรวมด้วยสติ ชื่อว่า อินทรียสังวร. ก็ความสำรวมด้วยสตินั้น โดย
ความก็คือตัวสติ. ด้วยเหตุนั้น ในฎีกามูลปริยายสูตร ท่านจึงกล่าว
ว่า "คุณเครื่องสำรวมอินทรีย์ ชื่อว่า สติสังวร. และคุณเครื่อง
สำรวมอินทรีย์นั้น เป็นไปแล้วอย่างนั้นนั่นแล ( ชื่อว่า สติสังวร. )"
อรรถกถา³สัพพาสวสูตรว่า "ธรรมที่มีชื่อว่า สังวร เพราะเป็น
เครื่องกั้น. ท่านกล่าวคำอธิบายไว้ว่า "เพราะปิด คือกั้นไว้" คำว่า
สํวโร นั่น เป็นชื่อของสติ.
[473] ความจริง บุคคลผู้สำรวมด้วยการสำรวมอินทรีย์ ชื่อ
ว่า ย่อมรักษาอินทรีย์ทั้งหลายเพื่อละอกุศลเจตสิกธรรมมีอภิชฌาเป็นต้น.
ด้วยเหตุนั้น ในจตุตถวรรคปฐมปัณณาสก์ ในจตุกกนิบาต

1. สทฺทนีติ ธาตุมาลา. 221. 2. ป. โช. ขุ. ขุ. 167. 3. ป. สู. 1/104

อังคุตตรนิกาย¹ พระผู้มีพระภาคจึงตรัสว่า "ภิกษุทั้งหลาย ก็ภิกษุ
ชื่อว่า เป็นผู้มีทวารอันคุ้มครองแล้วในอินทรีย์ทั้งหลายอย่างไร ? ภิกษุ
ทั้งหลาย ภิกษุในธรรมวินัยนี้เห็นรูปด้วยตาแล้ว เป็นผู้ไม่ถือโดย
นิมิต ( คือรวบถือ ) เป็นผู้ไม่ถือโดยอนุพยัญชนะ ( คือแยกถือ )
อกุศลธรรมทั้งหลายอันลามก คืออภิชญาและโทมนัส พึงซ่านไป
ตาม ( ครอบงำ ) บุคคลผู้ไม่สำรวมอินทรีย์คือจักษุนั้นอยู่ เพราะการไม่
สำรวมอินทรีย์คือจักษุใดเป็นเหตุ, ย่อมปฏิบัติเพื่อสำรวมอินทรีย์คือ
จักษุ ย่อมรักษาอินทรีย์คือจักษุ ย่อมถึงความสำรวมในอินทรีย์
คือจักษุ. ภิกษุฟังเสียงด้วยหู ฯ ล ฯ สูดกลิ่นด้วยจมูก ฯ ล ฯ ลิ้ม
รสด้วยลิ้น ฯ ล ฯ ถูกต้องโผฏฐัพพะด้วยกาย ฯ ล ฯ รู้ธรรมารมณ์
ด้วยใจแล้ว เป็นผู้ไม่ถือโดยนิมิต ฯ ล ฯ ย่อมถึงความสำรวมใน
อินทรีย์คือใจ ภิกษุทั้งหลาย อย่างนี้แล ภิกษุ เป็นผู้ชื่อว่ามีทวาร
อันสำรวมแล้ว ในอินทรีย์ทั้งหลาย."
บาลีอปริหานิสูตร จบ.
[474] อรรถกถา²ติกนิบาต อังคุตตรนิกายว่า "สองบทว่า
อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร ความว่า เป็นผู้มีทวารอันตนปิดแล้วใน
อินทรีย์ทั้งหลายมีใจเป็นที่ 6."
อรรถกถา³ทุกนิบาตในอิติวุตตกะว่า "บทว่า อคุตฺตทฺวาโร
คือ ผู้มีทวารอันไม่ปิดแล้ว เพื่อเฉลยคำถามว่า "ก็ภิกษุเป็นผู้มีทวาร
อันไม่คุ้มครองแล้วในธรรมอะไร ? พระผู้มีพระภาค จึงตรัสว่า "ใน

1. องฺ. จตุกฺก 21/50. 2. มโน. ปู. 3/104. 3. ป. ที. อิติ. 127.

อินทรีย์ทั้งหลาย."
ปกรณ์¹วิเสสชื่อวิสุทธิมรรคว่า " หลายบทว่า จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา
ความว่า เห็นรูปด้วยวิญญาณอันอาศัยจักษุซึ่งสามารถในการเห็นรูปอัน
ได้โวหารว่า จักษุ ด้วยอำนาจแห่งเหตุ. บทว่า น นิมิตฺตคฺคาหี
ความว่า ภิกษุไม่ยึดถือซึ่งสตรีนิมิตและบุรุษนิมิต หรือนิมิตอันเป็น
ที่ตั้งแห่งกิเลสมีสุภนิมิตเป็นต้น คือย่อมตั้งอยู่ในนิมิตสักว่าเห็นแล้ว
เท่านั้น. บทว่า นานุพฺยญฺชนคฺคาหี ความว่า ไม่ยึดถือซึ่งอาการอัน
ต่างโดยมือ เท้า การหัวเราะ ยิ้มแย้ม เจรจา และ เหลียวดูเป็นต้น
อันได้โวหารว่า อนุพยัญชนะ เพราะปรากฏเนือง ๆ คือการกระทำ
ความเป็นของปรากฏแห่งกิเลสทั้งหลาย ได้แก่ ถือเอาซึ่งอวัยวะน้อย
ใหญ่อันมีอยู่ในสรีระนั้นอย่างเดียว. ในคำว่า ยตฺวาธิกรณเมนํ เป็น
ต้น พึงทราบวินิจฉัยดังนี้ : ธรรมมีอภิชฌาเป็นต้นเหล่านั่น พึงซ่าน
ไปตาม คือติดตามบุคคลผู้นั้น คือผู้ไม่สำรวมอินทรีย์คือจักษุ ได้แก่
เป็นผู้ไม่ปกปิดจักษุทวารด้วยบานประตูคือสติอยู่ เพราะเหตุใด ? คือ
เพราะเหตุแห่งการไม่สำรวมอินทรีย์คือจักษุใด ? หลายบทว่า ตสฺส
สํวราย ปฏิปชฺชติ ความว่า ย่อมปฏิบัติเพื่อประโยชน์ แก่การปิด
อินทรีย์คือจักษุนั้น ด้วยบานประตูคือสติ. ก็ภิกษุผู้ปฏิบัติอยู่โดยอาการ
อย่างนั้นแล พระผู้มีพระภาคตรัสเรียกว่า ย่อมรักษาอินทรีย์คือจักษุ
บ้าง, ว่า "ย่อมถึงความสำรวมในอินทรีย์คือจักษุบ้าง."
[475] ฎีกา²วิสุทธิมรรคว่า "บทว่า การณวเสน คือ ด้วย

1. วิ. ม. 1/24. 2. ป. มญฺ. 7/69.