สมาส
[94] นามศัพท์ ตั้งแต่ 2 ขึ้นไป ท่านย่อเข้าเป็นบทเดียวกัน
ชื่อสมาส ๆ นี้ บางอย่างก็มีในภาษาของเรา เหมือนคำว่า '' อย่าทำ
ซึ่งบาป '' ย่อเข้าสมาสเป็น " อย่าทำบาป " " สิ่งนี้ก้าไหล่ด้วยทอง "
เป็น " สิ่งนี้ก้าไหล่ด้วยทอง " " นายให้รางวัลแก่บ่าว " เป็น " นาย
ให้รางวัลแก่บ่าว " " สมุดของใคร " เป็น " สมุดใคร " " สัตว์ในน้ำ
หรือสัตว์เกิดในน้ำ " เป็น " สัตว์น้ำ " เป็นต้น. สมาสในบาลีภาษา
ว่าโดยกิจมี 2 อย่าง คือ สมาสที่ท่านลบวิภัตติเสียแล้ว เรียกว่า
" ลุตฺตมาโส,'' สมาสที่ท่านยังมิได้ลบวิภัตติ เรียกว่า " อลุตฺตสมาโส. "
ลุตตสมาส มีอุทาหรณ์ว่า " กฐินทุสฺสํ ผ้าเพื่อกฐิน, ราชธนํ
ทรัพย์ของพระราชา " เป็นต้น. อลุตตสมาส มีอุทาหรณ์ว่า
" ทูเรนิทานํ วัตถุมีนิทานในที่ไกล, อุรสิโลโม พฺราหฺมโณ
พราหมณ์มีขนที่อก " เป็นต้น. สมาสนั้น ว่าโดยชื่อมี 6 อย่าง คือ
" กมฺมธารโย, ทิคุ, ตปฺปุริโส, ทวนฺทฺโว, อพฺยยีภาโว, พหุพฺพิหิ."

กัมมธารยสมาส
[95] นามศัพท์ 2 บท มีวิภัตติและวจนะเป็นอย่างเดียวกัน
บทหนึ่งเป็นประธาน คือ เป็นนามนาม, บทหนึ่งเป็นวิเสสนะ คือ
เป็นคุณนาม หรือเป็นคุณนามทั้ง 2 บท มีบทอื่นเป็นประธาน ที่
ท่านย่อเข้าเป็นบทเดียวกัน ชื่อ กัมมธารยสมาส ๆ นั้น มี 6 อย่าง
คือ " วิเสสนปุพฺพปโท, วิเสสนุตฺตรปโท, วิเสสโนภยปโท,
วิเสสโนปมปโท, สมฺภาวนปุพฺพปโท, อวธารณปุพฺพปโท."
วิเสสนบุพพบท มีบท วิเสสนะ อยู่ต้น, บทประธานอยู่ข้าง
หลัง อย่างนี้ " มหนฺโต ปุริโส = มหาปุริโส บุรุษใหญ่. ขตฺติยา
กญฺญา = ขตฺติยกญฺญา นางกษัตริย์. นีลํ อุปฺปลํ = นีลุปฺปลํ ดอก
อุบลเขียว. " ในสมาสนี้ เอามหันตศัพท์ เป็นมหา อย่างนี้ " มหา-
ราชา พระราชาผู้ใหญ่, มหาธานี เมืองใหญ่, มหาวนํ ป่าใหญ่ "
เป็นต้น. บางสมาสท่านก็ย่อบทวิเสสนะ เหลือไว้แต่อักษรตัวหน้า
อย่างนี้ " กุจฺฉิตา ทิฏฺฐิ = กุทิฏฺฐิ ทิฏฐิอันบัณฑิตเกลียด. ปธานํ
วจนํ = ปาวจนํ คำเป็นประธาน, สนฺโต ปุริโส = สปฺปุริโส บุรุษ
ระงับแล้ว. " แม้ถึงอย่างนี้ ก็เป็น วิเสสนบุพพบทแท้.
วิเสสนุตตรบท มีบทวิเสสนะ อยู่หลัง บทประธานอยู่หน้า
อย่างนี้ " สตฺโต วิเสโส = สตฺตวิเสโส สัตว์วิเศษ, นโร วโร=นรวโร
นระประเสริฐ, มนุสฺโส ทลิทฺโท=มนุสฺสทลิทฺโท มนุษย์ขัดสน."

วิเสสโนภยบท มีบททั้ง 2 เป็นวิเสสนะ มีบทอื่นเป็นประธาน
อย่างนี้ " สีตญฺจ สมฏฺฐญฺจ = สีตสมฏฺฐํ¹ [ ฐานํ ที่ ] ทั้งเย็นทั้งเกลี้ยง.
อนฺโธ จ วธิโร จ=อนฺธวธิโร [ ปุริโส บุรุษ ] ทั้งบอดทั้งหนวก
ขญฺโช จ ขุชฺโช จ=ขญฺชขุชฺโช [ ปุริโส บุรุษ ] ทั้งกระจอกทั้ง
ค่อม."
วิเสสโนปมบท มีบทวิเสสนะเป็นอุปมา จัดเป็น 2 ตาม
วิเสสนะอยู่หน้าและหลัง. สมาสที่มีอุปมาอยู่หน้า เรียก " อุปมา-
ปุพฺพปโท." มี อุ. อย่างนี้ " สงฺขํ อิว ปณฺฑรํ=สงฺขปณฺฑรํ [ ขีรํ
น้ำนม ] ขาวเพียงดังสังข์. กาโก อิว สูโร=กากสูโร คนกล้า
เพียงดังกา. ทิพฺพํ อิว จกฺขุ = ทิพฺพจกฺขุ จักษุเพียงดังทิพย์ " สมาส
ที่มีอุปมาอยู่หลัง เรียก " อุปมานุตฺตรปโท " มี อุ. อย่างนี้ " นโร
สีโห อิว=นรสีโห นระเพียงสีหะ. ญาณํ จกฺขุ อิว=ญาณจกฺขุ
ญาณเพียงดังจักษุ. ปญฺญา ปาสาโท อิว=ปญฺญาปาสาโท ปัญญา
เพียงดังปราสาท."
สัมภาวนบุพพบท มีบทหน้าอันท่านประกอบด้วยอิติศัพท์ บท
หลังเป็นประธาน ดังนี้ " ขตฺติโย [ อหํ ] อิติ มาโน =ขตฺติยมาโน
มานะว่า [ เราเป็น ] กษัตริย์. สตฺโต อิติ สญฺญา = สตฺตสญฺญา
ความสำคัญว่าสัตว์. สมโณ [ อหํ ] อิติ ปฏิญฺญา = สมณปฏิญฺญา
ปฏิญญาว่า [ เราเป็น ] สมณะ."

1. ในสัททนีติว่า สิตฺตํ จ ตํ สมฺมฏฺฐํ ฐานํ ฯ คือทั้งรดน้ำทั้งปัด
กวาด ฯ

อวธารณบุพพบท มีบทหน้าอันท่านประกอบด้วย เอว ศัพท์
[ เพื่อจะห้ามเนื้อความอันอื่นเสีย ] บทหลังเป็นประธาน ดังนี้ " ปญฺญา.
เอว ปโชโต = ปญฺญาปโชโต [ ประทีป ] อันโพลงทั่ว คือปัญญา.
พุทฺโธ เอว รตนํ = พุทฺธรตนํ รัตนะ คือพระพุทธเจ้า. สทฺธา เอว
ธนํ = สทฺธาธนํ ทรัพย์คือศรัทธา."
วิธีวางวิเคราะห์แห่งกัมมธารยสมาส ที่เขียนไว้ข้างต้นนั้น มิใช่
แบบที่นักปราชญ์ท่านใช้ในคัมภีร์ศัพทศาสตร์ เป็นแต่ข้างเจ้าคิดย่อ
ให้สั้นเข้า จะได้ไม่ต้องแปลวิเคราะห์ ให้ยืดยาว แบบวิเคราะห์ที่ท่าน
ใช้ในคัมภีร์ศัพทศาสตร์ทั้งหลาย ดังนี้:-
วิเสสนบุพพบท. มหนฺโต จ โส ปุริโส จา ติ มหาปุริโส
1 2 3 4 5 6 7
บุรุษ นั้น ด้วย เป็นผู้ใหญ่ ด้วย เหตุนั้น ชื่อบุรุษผู้ใหญ่.
3 3 5 1 2 6 7
วิเสสนุตตรบท. สตฺโต จ โส วิเสโส จา ติ สตฺตวิเสโส
1 2 3 4 5 6 7
สัตว์ นั้น ด้วย วิเศษ ด้วย เหตุนั้น ชื่อสัตว์วิเศษ.
1 3 2 4 5 6 7
วิเสสโนภยบท. สีตญฺ จ ตํ สมฏฺฐญฺ จา ติ สีตตสมฏฺฐํ [ ฐานํ
1 2 3 4 5 6 7 8
ที ] นั้น เย็น ด้วย เกลี้ยง ด้วย เหตุนั้น ชื่อว่าทั้งเย็นทั้งเกลี้ยง.
8 3 1 2 4 5 6 7
อีก 3 สมาสนั้น มีแบบวิเคราะห์เหมือนอย่างในที่นี้.

[ 96 ] กัมมธารยสมาส มีสังขยาอยู่ข้างหน้า ชื่อทิคุสมาส ๆ นั้น
มี 2 อย่าง คือ สมาหาโร. อสมาหาโร. ทิคุสมาส ที่ท่านรวม
นามศัพท์ มีเนื้อความเป็นพหุวจนะทำให้เป็นเอนกจนะ นปุํสกลิงค์
ชื่อสมาหารทิคุ อุ. อย่างนี้ " ตโย โลกา = ติโลกํ โลก 3. จตสฺโส
ทิสา = จตุทฺทิสํ ทิศ 4. ปญฺจ อินฺทฺริยานิ = ปญฺจินฺทฺริยํ อินทรีย์ 5.
ทิคุสมาส ที่ท่านไม่ได้ทำอย่างนี้ ชื่ออสมาหารทิคุ อุ. อย่างนี้
" เอโก ปุคฺคโล = เอกปุคฺคโล บุคคลผู้เดียว. จตสฺโส ทิสา = จตุทฺทิสา
ทิศ 4 ท. ปญฺจ พลานิ = ปญฺจพลานิ กำลัง 5 ท. "
[ 97 ] นานศัพท์มี อํ วิภัตติเป็นต้น ในที่สุด ท่านย่อเข้าด้วยบท
เบื้องปลาย ชื่อตัปปุริสสมาส ๆ นี้ มี 6 อย่าง คือ ทุติยาตปฺปุริโส,
ตติยาตปฺปุริโส, จตุตฺถีตปฺปุริโส, ปญฺจมีตปฺปุริโส, ฉฏฺฐีตปฺปุริโส,
สตฺตมีตปฺปุริโส,
ทุติยาตัปปุริสะ อย่างนี้
" สุขํ ปตฺโต = สุขปฺปตฺโต [ ปุริโส บุรุษ ] ถึงแล้วซึ้งสุข.
คามํ คโต = คามคโต [ ปุริโส บุรุษ ] ไปแล้วสู่บ้าน. สพฺพรตฺตึ
โสภโณ = สพฺพรตฺติโสภโณ [ จนฺโท พระจันทร์ ] งามตลอดราตรี
ทั้งสิ้น."
ตติยาตัปปุริสะ อย่างนี้
" อสฺเสน [ ยุตฺโต ] รโถ = อสฺสรโถ รถ [ เทียมแล้ว ] ด้วยม้า.

สลฺเลน วิทฺโธ=สลฺลวิทฺโธ [ ชนฺตุ สัตว์ ] อันลูกศรแทงแล้ว. อสินา
กลโห=อสิกลโห ความทะเลาะเพราะดาบ. "
จตุตถีตัปปุริสะ อย่างนี้
" กฐินสฺส ทุสฺสํ=กฐินทุสฺสํ ผ้าเพื่อกฐิน. อาคนฺตุกสฺส ภตฺตํ
=อาคนฺตุกภตฺตํ ภัตเพื่อผู้มา. คิลานสฺส เภสชฺชํ=คิลานเภสชฺชํ
ยาเพื่อคนไข้."
ปัญจมีตัปปุริสะ อย่างนี้
" โจรมฺหา ภยํ=โจรภยํ ภัยแต่โจร. มรณสฺมา ภยํ=มรณภยํ
ความกลัวแต่ความตาย. พนฺธนา มุตฺโต=พนฺธนมุตฺโต [ สตฺโต สัตว์ ]
พันแล้วจากเครื่องผูก."
ฉัฏฐีตัปปุริสะ อย่างนี้
" รญฺโญ ปุตฺโต=ราชปุตฺโต บุตรแห่งพระราชา. ธญฺญานํ
ราส=ธญฺญราสิ กองแห่งข้าวเปลือก. รุกฺขสฺส สาขา=รุกฺขสาขา
กิ่งแห่งต้นไม้."
สัตตมีตัปปุริสะ อย่างนี้
"รูเป สญฺญา=รูปสญฺญา ความสำคัญในรูป. สํสาเร ทุกฺขํ
=สํสารทุกฺขํ ทุกข์ในสงสาร. วเน ปุปฺผํ=วนปุปฺผํ ดอกไม้ในป่า."
สมาสที่มี น อยู่หน้า อย่างนี้
" น พฺราหฺมโณ=อพฺราหฺมโณ [ อยํ ชโน ชนนี้ ] มิใช่พราหมณ์.
น วสโล = อวสโล [ อยํ ชโน ชนนี้ ] มิใช่คนถ่อย. น อสฺโส = อนสฺโส