ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

วิสุทฺธิมคฺโค

(ปฐโม ภาโค)

นิทานาทิกถา

[1]

สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ;

อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ, โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติฯ (สํ. นิ. 1.23);

อิติ หิทํ วุตฺตํ, กสฺมา ปเนตํ วุตฺตํ, ภควนฺตํ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺตํ รตฺติภาเค อญฺญตโร เทวปุตฺโต อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน สํสยสมุคฺฆาฏตฺถํ –

อนฺโตชฏา พหิชฏา, ชฏาย ชฏิตา ปชา;

ตํ ตํ โคตม ปุจฺฉามิ, โก อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติฯ (สํ. นิ. 1.23) –

อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ – ชฏาติ ตณฺหาย ชาลินิยา เอตํ อธิวจนํฯ สา หิ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ เหฏฺฐุปริยวเสน ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สํสิพฺพนฏฺเฐน เวฬุคุมฺพาทีนํ สาขาชาลสงฺขาตา ชฏา วิยาติ ชฏา, สา ปเนสา สกปริกฺขารปรปริกฺขาเรสุ สกอตฺตภาวปรอตฺตภาเวสุ อชฺฌตฺติกายตนพาหิรายตเนสุ จ อุปฺปชฺชนโต อนฺโตชฏา พหิชฏาติ วุจฺจติฯ ตาย เอวํ อุปฺปชฺชมานาย ชฏาย ชฏิตา ปชาฯ ยถา นาม เวฬุคุมฺพชฏาทีหิ เวฬุอาทโย, เอวํ ตาย ตณฺหาชฏาย สพฺพาปิ อยํ สตฺตนิกายสงฺขาตา ปชา ชฏิตา วินทฺธา, สํสิพฺพิตาติ อตฺโถฯ ยสฺมา จ เอวํ ชฏิตาฯ ตํ ตํ โคตม ปุจฺฉามีติ ตสฺมา ตํ ปุจฺฉามิฯ โคตมาติ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติฯ โก อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ อิมํ เอวํ เตธาตุกํ ชเฏตฺวา ฐิตํ ชฏํ โก วิชเฏยฺย, วิชเฏตุํ โก สมตฺโถติ ปุจฺฉติฯ

เอวํ ปุฏฺโฐ ปนสฺส สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณจาโร เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา จตุเวสารชฺชวิสารโท ทสพลธโร อนาวรณญาโณ สมนฺตจกฺขุ ภควา ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺโต –

สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ;

อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ, โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติฯ –

อิมํ คาถมาหฯ

[2]

อิมิสฺสา ทานิ คาถาย, กถิตาย มเหสินา;

วณฺณยนฺโต ยถาภูตํ, อตฺถํ สีลาทิเภทนํฯ

สุทุลฺลภํ ลภิตฺวาน, ปพฺพชฺชํ ชินสาสเน;

สีลาทิสงฺคหํ เขมํ, อุชุํ มคฺคํ วิสุทฺธิยาฯ

ยถาภูตํ อชานนฺตา, สุทฺธิกามาปิ เย อิธ;

วิสุทฺธิํ นาธิคจฺฉนฺติ, วายมนฺตาปิ โยคิโนฯ

เตสํ ปาโมชฺชกรณํ, สุวิสุทฺธวินิจฺฉยํ;

มหาวิหารวาสีนํ, เทสนานยนิสฺสิตํฯ

วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺสํ, ตํ เม สกฺกจฺจ ภาสโต;

วิสุทฺธิกามา สพฺเพปิ, นิสามยถ สาธโวติฯ

[3] ตตฺถ วิสุทฺธีติ สพฺพมลวิรหิตํ อจฺจนฺตปริสุทฺธํ นิพฺพานํ เวทิตพฺพํฯ ตสฺสา วิสุทฺธิยา มคฺโคติ วิสุทฺธิมคฺโคฯ มคฺโคติ อธิคมูปาโย วุจฺจติฯ ตํ วิสุทฺธิมคฺคํ ภาสิสฺสามีติ อตฺโถฯ

โส ปนายํ วิสุทฺธิมคฺโค กตฺถจิ วิปสฺสนามตฺตวเสเนว เทสิโตฯ ยถาห –

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;

อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติฯ (ธ. ป. 277);

กตฺถจิ ฌานปญฺญาวเสนฯ ยถาห –

‘‘ยมฺหิ ฌานญฺจ ปญฺญา จ, ส เว นิพฺพานสนฺติเก’’ติฯ (ธ. ป. 372);

กตฺถจิ กมฺมาทิวเสนฯ ยถาห –

‘‘กมฺมํ วิชฺชา จ ธมฺโม จ, สีลํ ชีวิตมุตฺตมํ;

เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺติ, น โคตฺเตน ธเนน วา’’ติฯ (ม. นิ. 3.387; สํ. นิ. 1.48);

กตฺถจิ สีลาทิวเสนฯ ยถาห –

‘‘สพฺพทา สีลสมฺปนฺโน, ปญฺญวา สุสมาหิโต;

อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, โอฆํ ตรติ ทุตฺตร’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.96);

กตฺถจิ สติปฏฺฐานาทิวเสนฯ ยถาห –

‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา…เป.… นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ (ที. นิ. 2.373)ฯ

สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิํ ปน ปญฺหาพฺยากรเณ สีลาทิวเสน เทสิโตฯ

[4] ตตฺรายํ สงฺเขปวณฺณนา – สีเล ปติฏฺฐายาติ สีเล ฐตฺวา, สีลํ ปริปูรยมาโนเยว เจตฺถ สีเล ฐิโตติ วุจฺจติฯ ตสฺมา สีลปริปูรเณน สีเล ปติฏฺฐหิตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ นโรติ สตฺโตฯ สปญฺโญติ กมฺมชติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญาย ปญฺญวาฯ จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยนฺติ สมาธิญฺเจว วิปสฺสนญฺจ ภาวยมาโน, จิตฺตสีเสน เหตฺถ สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐฯ ปญฺญานาเมน จ วิปสฺสนาติฯ อาตาปีติ วีริยวาฯ วีริยญฺหิ กิเลสานํ อาตาปนปริตาปนฏฺเฐน อาตาโปติ วุจฺจติฯ ตทสฺส อตฺถีติ อาตาปีฯ นิปโกติ เนปกฺกํ วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ อิมินา ปเทน ปาริหาริกปญฺญํ ทสฺเสติฯ อิมสฺมิญฺหิ ปญฺหาพฺยากรเณ ติกฺขตฺตุํ ปญฺญา อาคตาฯ ตตฺถ ปฐมา ชาติปญฺญา, ทุติยา วิปสฺสนาปญฺญา, ตติยา สพฺพกิจฺจปริณายิกา ปาริหาริกปญฺญาฯ สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ ภิกฺขุฯ โส อิมํ วิชฏเย ชฏนฺติ โส อิมินา จ สีเลน อิมินา จ จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺฐสมาธินา อิมาย จ ติวิธาย ปญฺญาย อิมินา จ อาตาเปนาติ ฉหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุฯ

เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส ปถวิยํ ปติฏฺฐาย สุนิสิตํ สตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา มหนฺตํ เวฬุคุมฺพํ วิชเฏยฺย, เอวเมว สีลปถวิยํ ปติฏฺฐาย สมาธิสิลายํ สุนิสิตํ วิปสฺสนาปญฺญาสตฺถํ วีริยพลปคฺคหิเตน ปาริหาริกปญฺญาหตฺเถน อุกฺขิปิตฺวา สพฺพมฺปิ ตํ อตฺตโน สนฺตาเน ปติตํ ตณฺหาชฏํ วิชเฏยฺย สญฺฉินฺเทยฺย สมฺปทาเลยฺยฯ มคฺคกฺขเณ ปเนส ตํ ชฏํ วิชเฏติ นามฯ ผลกฺขเณ วิชฏิตชโฏ สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺโย โหติฯ เตนาห ภควา –

‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ;

อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ, โส อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.23);

[5] ตตฺรายํ ยาย ปญฺญาย สปญฺโญติ วุตฺโต, ตตฺราสฺส กรณียํ นตฺถิฯ ปุริมกมฺมานุภาเวเนว หิสฺส สา สิทฺธาฯ อาตาปี นิปโกติ เอตฺถ วุตฺตวีริยวเสน ปน เตน สาตจฺจการินา ปญฺญาวเสน จ สมฺปชานการินา หุตฺวา สีเล ปติฏฺฐาย จิตฺตปญฺญาวเสน วุตฺตา สมถวิปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ อิมมตฺร ภควา สีลสมาธิปญฺญามุเขน วิสุทฺธิมคฺคํ ทสฺเสติฯ

เอตฺตาวตา หิ ติสฺโส สิกฺขา, ติวิธกลฺยาณํ สาสนํ, เตวิชฺชตาทีนํ อุปนิสฺสโย, อนฺตทฺวยวชฺชนมชฺฌิมปฏิปตฺติเสวนานิ, อปายาทิสมติกฺกมนุปาโย, ตีหากาเรหิ กิเลสปฺปหานํ, วีติกฺกมาทีนํ ปฏิปกฺโข, สํกิเลสตฺตยวิโสธนํ, โสตาปนฺนาทิภาวสฺส จ การณํ ปกาสิตํ โหติฯ

กถํ? เอตฺถ หิ สีเลน อธิสีลสิกฺขา ปกาสิตา โหติ, สมาธินา อธิจิตฺตสิกฺขา, ปญฺญาย อธิปญฺญาสิกฺขาฯ

สีเลน จ สาสนสฺส อาทิกลฺยาณตา ปกาสิตา โหติฯ ‘‘โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. 5.369) หิ วจนโต, ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ (ที. นิ. 2.90) อาทิวจนโต จ สีลํ สาสนสฺส อาทิ, ตญฺจ กลฺยาณํ, อวิปฺปฏิสาราทิคุณาวหตฺตาฯ สมาธินา มชฺเฌกลฺยาณตา ปกาสิตา โหติฯ ‘‘กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติ (ที. นิ. 2.90) อาทิวจนโต หิ สมาธิ สาสนสฺส มชฺเฌ, โส จ กลฺยาโณ, อิทฺธิวิธาทิคุณาวหตฺตาฯ ปญฺญาย สาสนสฺส ปริโยสานกลฺยาณตา ปกาสิตา โหติฯ

‘‘สจิตฺตปริโยทาปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ (ที. นิ. 2.90) หิ วจนโต, ปญฺญุตฺตรโต จ ปญฺญา สาสนสฺส ปริโยสานํ, สา จ กลฺยาณํ, อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ตาทิภาวาวหนโตฯ

‘‘เสโล ยถา เอกฆโน, วาเตน น สมีรติ;

เอวํ นินฺทาปสํสาสุ, น สมิญฺชนฺติ ปณฺฑิตา’’ติฯ (ธ. ป. 81); –

หิ วุตฺตํฯ

ตถา สีเลน เตวิชฺชตาย อุปนิสฺสโย ปกาสิโต โหติฯ สีลสมฺปตฺติญฺหิ นิสฺสาย ติสฺโส วิชฺชา ปาปุณาติ, น ตโต ปรํฯ สมาธินา ฉฬภิญฺญตาย อุปนิสฺสโย ปกาสิโต โหติฯ สมาธิสมฺปทญฺหิ นิสฺสาย ฉ อภิญฺญา ปาปุณาติ, น ตโต ปรํฯ ปญฺญาย ปฏิสมฺภิทาปเภทสฺส อุปนิสฺสโย ปกาสิโต โหติฯ ปญฺญาสมฺปตฺติญฺหิ นิสฺสาย จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปาปุณาติ, น อญฺเญน การเณนฯ

สีเลน จ กามสุขลฺลิกานุโยคสงฺขาตสฺส อนฺตสฺส วชฺชนํ ปกาสิตํ โหติ, สมาธินา อตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตสฺสฯ ปญฺญาย มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา เสวนํ ปกาสิตํ โหติฯ

ตถา สีเลน อปายสมติกฺกมนุปาโย ปกาสิโต โหติ, สมาธินา กามธาตุสมติกฺกมนุปาโย, ปญฺญาย สพฺพภวสมติกฺกมนุปาโยฯ

สีเลน จ ตทงฺคปฺปหานวเสน กิเลสปฺปหานํ ปกาสิตํ โหติ, สมาธินา วิกฺขมฺภนปฺปหานวเสน, ปญฺญาย สมุจฺเฉทปฺปหานวเสนฯ

ตถา สีเลน กิเลสานํ วีติกฺกมปฏิปกฺโข ปกาสิโต โหติ, สมาธินา ปริยุฏฺฐานปฏิปกฺโข, ปญฺญาย อนุสยปฏิปกฺโขฯ

สีเลน จ ทุจฺจริตสํกิเลสวิโสธนํ ปกาสิตํ โหติ, สมาธินา ตณฺหาสํกิเลสวิโสธนํ, ปญฺญาย ทิฏฺฐิสํกิเลสวิโสธนํฯ

ตถา สีเลน โสตาปนฺนสกทาคามิภาวสฺส การณํ ปกาสิตํ โหติ, สมาธินา อนาคามิภาวสฺส, ปญฺญาย อรหตฺตสฺสฯ โสตาปนฺโน หิ ‘‘สีเลสุ ปริปูรการี’’ติ (อ. นิ. 3.87) วุตฺโต, ตถา สกทาคามีฯ

อนาคามี ปน ‘‘สมาธิสฺมิํ ปริปูรการี’’ติ (อ. นิ. 3.87)ฯ อรหา ปน ‘‘ปญฺญาย ปริปูรการี’’ติ (อ. นิ. 3.87)ฯ

เอวํ เอตฺตาวตา ติสฺโส สิกฺขา, ติวิธกลฺยาณํ สาสนํ, เตวิชฺชตาทีนํ อุปนิสฺสโย, อนฺตทฺวยวชฺชนมชฺฌิมปฏิปตฺติเสวนานิ, อปายาทิสมติกฺกมนุปาโย, ตีหากาเรหิ กิเลสปฺปหานํ, วีติกฺกมาทีนํ ปฏิปกฺโข, สํกิเลสตฺตยวิโสธนํ, โสตาปนฺนาทิภาวสฺส จ การณนฺติ อิเม นว, อญฺเญ จ เอวรูปา คุณตฺติกา ปกาสิตา โหนฺตีติฯ