เมนู

9. เวสฺสนฺตรจริยาวณฺณนา

[67] นวเม ยา เม อโหสิ ชนิกาติ เอตฺถ เมติ เวสฺสนฺตรภูตํ อตฺตานํ สนฺธาย สตฺถา วทติฯ เตเนวาห – ‘‘ผุสฺสตี นาม ขตฺติยา’’ติฯ ตทา หิสฺส มาตา ‘‘ผุสฺสตี’’ติ เอวํนามิกา ขตฺติยานี อโหสิฯ สา อตีตาสุ ชาตีสูติ สา ตโต อนนฺตราตีตชาติยํฯ เอกตฺเถ หิ เอตํ พหุวจนํฯ สกฺกสฺส มเหสี ปิยา อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา ยา เม อโหสิ ชนิกา อิมสฺมิํ จริมตฺตภาเว, สา อตีตาสุ ชาตีสุ ผุสฺสตี นาม, ตตฺถ อตีตาย ชาติยา ขตฺติยา, ยตฺถาหํ ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ เวสฺสนฺตโร หุตฺวา นิพฺพตฺติํ, ตโต อนนฺตราตีตาย สกฺกสฺส มเหสี ปิยา อโหสีติฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา –

อิโต หิ เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสี นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ ตสฺมิํ พนฺธุมตีนครํ อุปนิสฺสาย เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต พนฺธุมา ราชา เกนจิ รญฺญา เปสิตํ มหคฺฆํ จนฺทนสารํ อตฺตโน เชฏฺฐธีตาย อทาสิฯ สา เตน สุขุมํ จนฺทนจุณฺณํ กาเรตฺวา สมุคฺคํ ปูเรตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ปูเชตฺวา เสสจุณฺณานิ คนฺธกุฏิยํ วิกิริตฺวา ‘‘ภนฺเต, อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส มาตา ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สา ตโต จุตา ตสฺสา จนฺทนจุณฺณปูชาย ผเลน รตฺตจนฺทนปริปฺโผสิเตน วิย สรีเรน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี ตาวติํสภวเน สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อคฺคมเหสี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อถสฺสา อายุปริโยสาเน ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ สกฺโก เทวราชา ตสฺสา ปริกฺขีณายุกตํ ญตฺวา ตสฺสา อนุกมฺปาย ‘‘ภทฺเท, ผุสฺสติ ทส เต วเร ทมฺมิ, เต คณฺหสฺสู’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ –

[68]

‘‘ตสฺสา อายุกฺขยํ ญตฺวา, เทวินฺโท เอตทพฺรวิ;

‘ททามิ เต ทส วเร, วร ภทฺเท ยทิจฺฉสี’’’ติฯ

ตตฺถ วราติ วรสฺสุ วรํ คณฺหฯ ภทฺเท, ยทิจฺฉสีติ, ภทฺเท, ผุสฺสติ ยํ อิจฺฉสิ ยํ ตว ปิยํ, ตํ ทสหิ โกฏฺฐาเสหิ ‘‘วรํ วรสฺสุ ปฏิคฺคณฺหาหี’’ติ วทติฯ

[69] ปุนิทมพฺรวีติ ปุน อิทํ สา อตฺตโน จวนธมฺมตํ อชานนฺตี ‘‘กิํ นุ เม อปราธตฺถี’’ติอาทิกํ อภาสิฯ

สา หิ ปมตฺตา หุตฺวา อตฺตโน อายุกฺขยํ อชานนฺตี อยํ ‘‘วรํ คณฺหา’’ติ วทนฺโต ‘‘กตฺถจิ มม อุปฺปชฺชนํ อิจฺฉตี’’ติ ญตฺวา เอวมาหฯ ตตฺถ อปราธตฺถีติ อปราโธ อตฺถิฯ กิํ นุ เทสฺสา อหํ ตวาติ กิํ การณํ อหํ ตว เทสฺสา กุชฺฌิตพฺพา อปฺปิยา ชาตาฯ รมฺมา จาเวสิ มํ ฐานาติ รมณียา อิมสฺมา ฐานา จาเวสิฯ วาโตว ธรณีรุหนฺติ เยน พลวา มาลุโต วิย รุกฺขํ อุมฺมูเลนฺโต อิมมฺหา เทวโลกา จาเวตุกาโมสิ กิํ นุ การณนฺติ ตํ ปุจฺฉติฯ

[70] ตสฺสิทนฺติ ตสฺสา อิทํฯ น เจว เต กตํ ปาปนฺติ น เจว ตยา กิญฺจิ ปาปํ กตํ เยน เต อปราโธ สิยาฯ น จ เม ตฺวํสิ อปฺปิยาติ มม ตฺวํ น จาปิ อปฺปิยา, เยน เทสฺสา นาม มม อปฺปิยาติ อธิปฺปาโยฯ

[71] อิทานิ เยน อธิปฺปาเยน วเร ทาตุกาโม, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตกํเยว เต อายุ, จวนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา วเร คณฺหาเปนฺโต ‘‘ปฏิคฺคณฺห มยา ทินฺเน, วเร ทส วรุตฺตเม’’ติ อาหฯ

ตตฺถ วรุตฺตเมติ วเรสุ อุตฺตเม อคฺควเรฯ

[72] ทินฺนวราติ ‘‘วเร ทสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญาทานวเสน ทินฺนวราฯ ตุฏฺฐหฏฺฐาติ อิจฺฉิตลาภปริโตเสน ตุฏฺฐา เจว ตสฺส จ สิขาปฺปตฺติทสฺสเนน หาสวเสน หฏฺฐา จฯ ปโมทิตาติ พลวปาโมชฺเชน ปมุทิตาฯ มมํ อพฺภนฺตรํ กตฺวาติ เตสุ วเรสุ มํ อพฺภนฺตรํ กริตฺวาฯ ทส วเร วรีติ สา อตฺตโน ขีณายุกภาวํ ญตฺวา สกฺเกน วรทานตฺถํ กโตกาสา สกลชมฺพุทีปตลํ โอโลเกนฺตี อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ สิวิรญฺโญ นิเวสนํ ทิสฺวา ตตฺถ ตสฺส อคฺคมเหสิภาโว นีลเนตฺตตา นีลภมุกตา ผุสฺสตีตินามํ คุณวิเสสยุตฺตปุตฺตปฏิลาโภ อนุนฺนตกุจฺฉิภาโว อลมฺพตฺถนตา อปลิตภาโว สุขุมจฺฉวิตา วชฺฌชนานํ โมจนสมตฺถตา จาติ อิเม ทส วเร คณฺหิฯ

อิติ สา ทส วเร คเหตฺวา ตโต จุตา มทฺทรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ ชายมานา จ สา จนฺทนจุณฺณปริปฺโผสิเตน วิย สรีเรน ชาตาฯ เตนสฺสา นามคฺคหณทิวเส ‘‘ผุสฺสตี’’ ตฺเวว นามํ กริํสุฯ

สา มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒิตฺวา โสฬสวสฺสกาเล อุตฺตมรูปธรา อโหสิฯ อถ นํ เชตุตฺตรนคเร สิวิมหาราชา ปุตฺตสฺส สญฺชยกุมารสฺสตฺถาย อาเนตฺวา เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา ตํ โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺฐกํ กตฺวา อคฺคมเหสิฏฺฐาเน ฐเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

[73]

‘‘ตโต จุตา สา ผุสฺสตี, ขตฺติเย อุปปชฺชถ;

เชตุตฺตรมฺหิ นคเร, สญฺชเยน สมาคมี’’ติฯ

สา สญฺชยรญฺโญ ปิยา อโหสิ มนาปาฯ อถ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ‘‘มยา ผุสฺสติยา ทินฺนวเรสุ นว วรา สมิทฺธา’’ติ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺตวโร น สมิทฺโธ, ตมฺปิสฺสา สมิชฺฌาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตํ ตทา ตาวติํสเทวโลเก ขีณายุกํ ทิสฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มาริส, ตยา มนุสฺสโลเก สิวิสญฺชยรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตสฺส เจว อญฺเญสญฺจ จวนธมฺมานํ สฏฺฐิสหสฺสานํ เทวปุตฺตานํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ มหาสตฺโตปิ ตโต จวิตฺวา ตตฺถุปฺปนฺโนฯ เสสา เทวปุตฺตาปิ สฏฺฐิสหสฺสานํ อมจฺจานํ เคเหสุ นิพฺพตฺติํสุฯ มหาสตฺเต กุจฺฉิคเต ผุสฺสติเทวี จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเรติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ฉสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ ทาตุํ โทหฬินี อโหสิฯ ราชา ตสฺสา โทหฬํ สุตฺวา เนมิตฺตเก พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ‘‘มหาราช, เทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ทานาภิรโต อุฬาโร สตฺโต อุปฺปนฺโน, ทาเนน ติตฺติํ น ปาปุณิสฺสตี’’ติ สุตฺวา ตุฏฺฐมานโส วุตฺตปฺปการํ ทานํ ปฏฺฐเปสิฯ สมณพฺราหฺมณชิณฺณาตุรกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจเก สนฺตปฺเปสิฯ โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺฐาย รญฺโญ อายสฺส ปมาณํ นาโหสิฯ ตสฺส ปุญฺญานุภาเวน สกลชมฺพุทีเป ราชาโน ปณฺณาการํ ปหิณนฺติฯ เตน วุตฺตํ –

[74]

‘‘ยทาหํ ผุสฺสติยา กุจฺฉิํ, โอกฺกนฺโต ปิยมาตุยา;

มม เตเชน เม มาตา, ตทา ทานรตา อหุฯ

[75]

‘‘อธเน อาตุเร ชิณฺเณ, ยาจเก อทฺธิเก ชเน;

สมเณ พฺราหฺมเณ ขีเณ, เทติ ทานํ อกิญฺจเน’’ติ;

ตตฺถ มม เตเชนาติ มม ทานชฺฌาสยานุภาเวนฯ ขีเณติ โภคาทีหิ ปริกฺขีเณ ปาริชุญฺญปฺปตฺเตฯ อกิญฺจเนติ อปริคฺคเหฯ สพฺพตฺถ วิสเย ภุมฺมํฯ อธนาทโย หิ ทานธมฺมสฺส ปวตฺติยา วิสโยฯ

เทวี มหนฺเตน ปริหาเรน คพฺภํ ธาเรนฺตี ทสมาเส ปริปุณฺเณ นครํ ทฏฺฐุกามา หุตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา เทวนครํ วิย นครํ อลงฺการาเปตฺวา เทวิํ รถวรํ อาโรเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ กาเรสิฯ ตสฺสา เวสฺสวีถิยา มชฺฌปฺปตฺตกาเล กมฺมชวาตา จลิํสุฯ อมจฺจา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ โส เวสฺสวีถิยํเยวสฺสา สูติฆรํ กาเรตฺวา อารกฺขํ คณฺหาเปสิฯ สา ตตฺถ ปุตฺตํ วิชายิฯ เตนาห –

[76]

‘‘ทสมาเส ธารยิตฺวาน, กโรนฺเต ปุรํ ปทกฺขิณํ;

เวสฺสานํ วีถิยา มชฺเฌ, ชเนสิ ผุสฺสตี มมํฯ

[77] ‘‘น มยฺหํ มตฺติกํ นามํ, นาปิ เปตฺติกสมฺภวํฯ

ชาเตตฺถ เวสฺสวีถิยํ, ตสฺมา เวสฺสนฺตโร อหู’’ติฯ

ตตฺถ กโรนฺเต ปุรํ ปทกฺขิณนฺติ เทวิํ คเหตฺวา สญฺชยมหาราเช นครํ ปทกฺขิณํ กุรุมาเนฯ เวสฺสานนฺติ วาณิชานํฯ

น มตฺติกํ นามนฺติ น มาตุอาคตํ มาตามหาทีนํ นามํฯ เปตฺติกสมฺภวนฺติ ปิตุ อิทนฺติ เปตฺติกํ , สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว, ตํ เปตฺติกํ สมฺภโว เอตสฺสาติ เปตฺติกสมฺภวํ, นามํฯ มาตาปิตุสมฺพนฺธวเสน น กตนฺติ ทสฺเสติฯ ชาเตตฺถาติ ชาโต เอตฺถฯ ‘‘ชาโตมฺหี’’ติปิ ปาโฐฯ ตสฺมา เวสฺสนฺตโร อหูติ ยสฺมา ตทา เวสฺสวีถิยํ ชาโต, ตสฺมา เวสฺสนฺตโร นาม อโหสิ, เวสฺสนฺตโรติ นามํ อกํสูติ อตฺโถฯ

มหาสตฺโต มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมนฺโต วิสโท หุตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวาว นิกฺขมิฯ นิกฺขนฺตมตฺเต เอว มาตุ หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘อมฺม, ทานํ ทสฺสามิ, อตฺถิ กิญฺจี’’ติ อาหฯ อถสฺส มาตา ‘‘ตาต, ยถาชฺฌาสยํ ทานํ เทหี’’ติ หตฺถสมีเป สหสฺสตฺถวิกํ ฐเปสิฯ

โพธิสตฺโต หิ อุมฺมงฺคชาตเก (ชา. 2.22.590 อาทโย) อิมสฺมิํ ชาตเก ปจฺฉิมตฺตภาเวติ ตีสุ ฐาเนสุ ชาตมตฺโตว กเถสิฯ ราชา มหาสตฺตสฺส อติทีฆาทิโทสวิวชฺชิตา มธุรขีรา จตุสฏฺฐิธาติโย อุปฏฺฐาเปสิฯ เตน สทฺธิํ ชาตานํ สฏฺฐิยา ทารกสหสฺสานมฺปิ ธาติโย ทาเปสิฯ โส สฏฺฐิทารกสหสฺเสหิ สทฺธิํ มหนฺเตน ปริวาเรน วฑฺฒติฯ ตสฺส ราชา สตสหสฺสคฺฆนกํ กุมารปิฬนฺธนํ การาเปตฺวา อทาสิฯ โส จตุปญฺจวสฺสิกกาเล ตํ โอมุญฺจิตฺวา ธาตีนํ ทตฺวา ปุน ตาหิ ทียมานํ น คณฺหาติฯ ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘มม ปุตฺเตน ทินฺนํ สุทินฺน’’นฺติ วตฺวา อปรมฺปิ กาเรสิฯ ตมฺปิ เทติฯ ทารกกาเลเยว ธาตีนํ นววาเร ปิฬนฺธนํ อทาสิฯ

อฏฺฐวสฺสิกกาเล ปน สยนปีเฐ นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘อหํ พาหิรกทานํ เทมิ, น ตํ มํ ปริโตเสติ, อชฺฌตฺติกทานํ ทาตุกาโมมฺหิฯ สเจ หิ มํ โกจิ หทยํ ยาเจยฺย, หทยํ นีหริตฺวา ทเทยฺยํฯ สเจ อกฺขีนิ ยาเจยฺย, อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ทเทยฺยํฯ สเจ สกลสรีเร มํสํ รุธิรมฺปิ วา ยาเจยฺย, สกลสรีรโต มํสํ ฉินฺทิตฺวา รุธิรมฺปิ อสินา วิชฺฌิตฺวา ทเทยฺยํฯ อถาปิ โกจิ ‘ทาโส เม โหหี’ติ วเทยฺย, อตฺตานํ ตสฺส สาเวตฺวา ทเทยฺย’’นฺติฯ ตสฺเสวํ สภาวํ สรสํ จินฺเตนฺตสฺส จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา อยํ มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิฯ สิเนรุปพฺพตราชา โอนมิตฺวา เชตุตฺตรนคราภิมุโข อฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[78]

‘‘ยทาหํ ทารโก โหมิ, ชาติยา อฏฺฐวสฺสิโก;

ตทา นิสชฺช ปาสาเท, ทานํ ทาตุํ วิจินฺตยิํฯ

[79]

‘‘หทยํ ทเทยฺยํ จกฺขุํ, มํสมฺปิ รุธิรมฺปิ จ;

ทเทยฺยํ กายํ สาเวตฺวา, ยทิ โกจิ ยาจเย มมํฯ

[80]

‘‘สภาวํ จินฺตยนฺตสฺส, อกมฺปิตมสณฺฐิตํ;

อกมฺปิ ตตฺถ ปถวี, สิเนรุวนวฏํสกา’’ติฯ

ตตฺถ สาเวตฺวาติ ‘‘อชฺช ปฏฺฐาย อหํ อิมสฺส ทาโส’’ติ ทาสภาวํ สาเวตฺวาฯ ยทิ โกจิ ยาจเย มมนฺติ โกจิ มํ ยทิ ยาเจยฺยฯ

สภาวํ จินฺตยนฺตสฺสาติ อวิปรีตํ อตฺตโน ยถาภูตํ สภาวํ อติตฺติมํ ยถาชฺฌาสยํ จินฺเตนฺตสฺส มม, มยิ จินฺเตนฺเตติ อตฺโถฯ อกมฺปิตนฺติ กมฺปิตรหิตํฯ อสณฺฐิตนฺติ สงฺโกจรหิตํฯ เยน หิ โลภาทินา อโพธิสตฺตานํ จกฺขาทิทาเน จิตฺตุตฺราสสงฺขาตํ กมฺปิตํ สงฺโกจสงฺขาตํ สณฺฐิตญฺจ สิยา, เตน วินาติ อตฺโถฯ อกมฺปีติ อจลิฯ สิเนรุวนวฏํสกาติ สิเนรุมฺหิ อุฏฺฐิตนนฺทนวนผารุสกวนมิสฺสกวนจิตฺตลตาวนาทิกปฺปกตรุวนํ สิเนรุวนํฯ อถ วา สิเนรุ จ ชมฺพุทีปาทีสุ รมณียวนญฺจ สิเนรุวนํ , ตํ วนํ วฏํสกํ เอติสฺสาติ สิเนรุวนวฏํสกาฯ

เอวญฺจ ปถวิกมฺปเน วตฺตมาเน มธุรคมฺภีรเทโว คชฺชนฺโต ขณิกวสฺสํ วสฺสิ, วิชฺชุลตา นิจฺฉริํสุ, มหาสมุทฺโท อุพฺภิชฺชิ, สกฺโก เทวราชา อปฺโผเฏสิ, มหาพฺรหฺมา สาธุการมทาสิ, ยาว พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ อโหสิฯ มหาสตฺโต โสฬสวสฺสกาเลเยว สพฺพสิปฺปานํ นิปฺผตฺติํ ปาปุณิฯ ตสฺส ปิตา รชฺชํ ทาตุกาโม มาตรา สทฺธิํ มนฺเตตฺวา มทฺทราชกุลโต มาตุลธีตรํ มทฺทิํ นาม ราชกญฺญํ อาเนตฺวา โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺฐกํ อคฺคมเหสิํ กตฺวา มหาสตฺตํ รชฺเช อภิสิญฺจิฯ มหาสตฺโต รชฺเช ปติฏฺฐิตกาลโต ปฏฺฐาย เทวสิกํ ฉสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตนฺโต อนฺวทฺธมาสํ ทานํ โอโลเกตุํ อุปสงฺกมติฯ อปรภาเค มทฺทิเทวี ปุตฺตํ วิชายิฯ ตํ กญฺจนชาเลน สมฺปฏิจฺฉิํสุ, เตนสฺส ‘‘ชาลิกุมาโร’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ ตสฺส ปทสา คมนกาเล สา ธีตรํ วิชายิฯ ตํ กณฺหาชิเนน สมฺปฏิจฺฉิํสุ, เตนสฺสา ‘‘กณฺหาชินา’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ เตน วุตฺตํ –

[81]

‘‘อนฺวทฺธมาเส ปนฺนรเส, ปุณฺณมาเส อุโปสเถ;

ปจฺจยํ นาคมารุยฺห, ทานํ ทาตุํ อุปาคมิ’’นฺติฯ

ตตฺถ อนฺวทฺธมาเสติ อนุอทฺธมาเส, อทฺธมาเส อทฺธมาเสติ อตฺโถฯ ปุณฺณมาเสติ ปุณฺณมาสิยํ, มาสปริปูริยา จนฺทปริปูริยา จ สมนฺนาคเต ปนฺนรเส ทานํ ทาตุํ อุปาคมินฺติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺรายํ โยชนา – ปจฺจยํ นาคมารุยฺห อทฺธมาเส อทฺธมาเส ทานํ ทาตุํ ทานสาลํ อุปาคมิํ, เอวํ อุปคจฺฉนฺโต จ ยทา เอกสฺมิํ ปนฺนรเส ปุณฺณมาสิอุโปสเถ ทานํ ทาตุํ อุปาคมิํ, ตทา กลิงฺครฏฺฐวิสยา พฺราหฺมณา อุปคญฺฉุ นฺติ ตตฺถ ปจฺจยํ นาคนฺติ ปจฺจยนามกํ มงฺคลหตฺถิํฯ โพธิสตฺตสฺส หิ ชาตทิวเส เอกา อากาสจารินี กเรณุกา อภิมงฺคลสมฺมตํ สพฺพเสตหตฺถิโปตกํ อาเนตฺวา มงฺคลหตฺถิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปกฺกามิฯ ตสฺส มหาสตฺตํ ปจฺจยํ กตฺวา ลทฺธตฺตา ‘‘ปจฺจโย’’ตฺเวว นามํ กริํสุฯ ตํ ปจฺจยนามกํ โอปวยฺหํ หตฺถินาคํ อารุยฺห ทานํ ทาตุํ อุปาคมินฺติฯ เตน วุตฺตํ –

[82]

‘‘กลิงฺครฏฺฐวิสยา, พฺราหฺมณา อุปคญฺฉุ มํ;

อยาจุํ มํ หตฺถินาคํ, ธญฺญํ มงฺคลสมฺมตํฯ

[83]

‘‘อวุฏฺฐิโก ชนปโท, ทุพฺภิกฺโข ฉาตโก มหา;

ททาหิ ปวรํ นาคํ, สพฺพเสตํ คชุตฺตม’’นฺติฯ

ตตฺถ ‘‘กลิงฺครฏฺฐวิสยา’’ติอาทิคาถา เหฏฺฐา กุรุราชจริเตปิ (จริยา. 1.21-22) อาคตา เอว, ตสฺมา ตาสํ อตฺโถ กถามคฺโค จ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อิธ ปน มงฺคลหตฺถิโน เสตตฺตา ‘‘สพฺพเสตํ คชุตฺตม’’นฺติ วุตฺตํฯ โพธิสตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต –

[84]

‘‘ททามิ น วิกมฺปามิ, ยํ มํ ยาจนฺติ พฺราหฺมณา;

สนฺตํ นปฺปฏิคูหามิ, ทาเน เม รมเต มโน’’ติฯ –

อตฺตโน ทานาภิรติํ ปเวเทนฺโต –

[85]

‘‘น เม ยาจกมนุปฺปตฺเต, ปฏิกฺเขโป อนุจฺฉโว;

มา เม ภิชฺชิ สมาทานํ, ทสฺสามิ วิปุลํ คช’’นฺติฯ (จริยา. 1.23) –

ปฏิชานิตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห อนลงฺกตฏฺฐานํ โอโลกนตฺถํ อนุปริยายิตฺวา อนลงฺกตฏฺฐานํ อทิสฺวา กุสุมมิสฺสคนฺโธทกภริตํ สุวณฺณภิงฺคารํ คเหตฺวา ‘‘โภนฺโต อิโต เอถา’’ติ อลงฺกตรชตทามสทิสํ หตฺถิโสณฺฑํ เตสํ หตฺเถ ฐเปตฺวา อุทกํ ปาเตตฺวา อลงฺกตวารณํ อทาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[86]

‘‘นาคํ คเหตฺวา โสณฺฑาย, ภิงฺคาเร รตนามเย;

ชลํ หตฺเถ อากิริตฺวา, พฺราหฺมณานํ อทํ คช’’นฺติฯ (จริยา. 1.24);

ตตฺถ สนฺตนฺติ วิชฺชมานํ เทยฺยธมฺมํฯ นปฺปฏิคูหามีติ น ปฏิจฺฉาเทมิฯ โย หิ อตฺตโน สนฺตกํ ‘‘มยฺหเมว โหตู’’ติ จินฺเตติ, ยาจิโต วา ปฏิกฺขิปติ, โส ยาจกานํ อภิมุเข ฐิตมฺปิ อตฺถโต ปฏิจฺฉาเทติ นามฯ มหาสตฺโต ปน อตฺตโน สีสํ อาทิํ กตฺวา อชฺฌตฺติกทานํ ทาตุกาโมว, กถํ พาหิรํ ปฏิกฺขิปติ, ตสฺมา อาห ‘‘สนฺตํ นปฺปฏิคูหามี’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ทาเน เม รมเต มโน’’ติฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ

ตสฺส ปน หตฺถิโน จตูสุ ปาเทสุ อลงฺการา จตฺตาริ สตสหสฺสานิ อคฺฆนฺติ, อุโภสุ ปสฺเสสุ อลงฺการา ทฺเว สตสหสฺสานิ, เหฏฺฐา อุทเร กมฺพลํ สตสหสฺสํ, ปิฏฺฐิยํ มุตฺตาชาลํ มณิชาลํ กญฺจนชาลนฺติ ตีณิ ชาลานิ ตีณิ สตสหสฺสานิ, อุโภ กณฺณาลงฺการา ทฺเว สตสหสฺสานิ, ปิฏฺฐิยํ อตฺถตกมฺพลํ สตสหสฺสํ, กุมฺภาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, ตโย วฏํสกา ตีณิ สตสหสฺสานิ, กณฺณจูฬาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, ทฺวินฺนํ ทนฺตานํ อลงฺการา ทฺเว สตสหสฺสานิ, โสณฺฑาย โสวตฺถิกาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, นงฺคุฏฺฐาลงฺกาโร สตสหสฺสํ, อาโรหณนิสฺเสณิ สตสหสฺสํ, ภุญฺชนกฏาหํ สตสหสฺสํ, ฐเปตฺวา อนคฺฆภณฺฑํ อิทํ ตาว เอตฺตกํ จตุวีสติ สตสหสฺสานิ อคฺฆติฯ ฉตฺตปิณฺฑิยํ ปน มณิ, จูฬามณิ, มุตฺตาหาเร มณิ, องฺกุเส มณิ, หตฺถิกณฺฐเวฐนมุตฺตาหาเร มณิ, หตฺถิกุมฺเภ มณีติ อิมานิ ฉ อนคฺฆานิ, หตฺถีปิ อนคฺโฆ เอวาติ หตฺถินา สทฺธิํ สตฺต อนคฺฆานิ, ตานิ สพฺพานิ พฺราหฺมณานํ อทาสิฯ ตถา หตฺถิโน ปริจารกานิ ปญฺจ กุลสตานิ หตฺถิเมณฺฑหตฺถิโคปเกหิ สทฺธิํ อทาสิฯ สห ทาเนน ปนสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ภูมิกมฺปาทโย อเหสุํฯ เตน วุตฺตํ –

[87]

‘‘ปุนาปรํ ททนฺตสฺส, สพฺพเสตํ คชุตฺตมํ;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา’’ติฯ

ชาตเกปิ (ชา. 2.22.1673) วุตฺตํ –

‘‘ตทาสิ ยํ ภิํสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;

หตฺถินาเค ปทินฺนมฺหิ, เมทนี สมฺปกมฺปถา’’ติฯ

[88] ตสฺส นาคสฺส ทาเนนาติ ฉหิ อนคฺเฆหิ สทฺธิํ จตุวีสติสตสหสฺสคฺฆนิกอลงฺการภณฺฑสหิตสฺส ตสฺส มงฺคลหตฺถิสฺส ปริจฺจาเคนฯ สิวโยติ สิวิราชกุมารา เจว สิวิรฏฺฐวาสิโน จฯ ‘‘สิวโย’’ติ จ เทสนาสีสเมตํฯ ตตฺถ หิ อมจฺจา ปาริสชฺชา พฺราหฺมณคหปติกา เนคมชานปทา นาครา สกลรฏฺฐวาสิโน จ สญฺชยมหาราชํ ผุสฺสติเทวิํ มทฺทิเทวิญฺจ ฐเปตฺวา สพฺเพ เอวฯ กุทฺธาติ เทวตาวตฺตเนน โพธิสตฺตสฺส กุทฺธาฯ สมาคตาติ สนฺนิปติตาฯ เต กิร พฺราหฺมณา หตฺถิํ ลภิตฺวา ตํ อภิรุหิตฺวา มหาทฺวาเรน ปวิสิตฺวา นครมชฺเฌน ปายิํสุฯ มหาชเนน จ ‘‘อมฺโภ พฺราหฺมณา, อมฺหากํ หตฺถี กุโต อภิรุฬฺโห’’ติ วุตฺเต ‘‘เวสฺสนฺตรมหาราเชน โน หตฺถี ทินฺโน, เก ตุมฺเห’’ติ หตฺถวิการาทีหิ ฆฏฺเฏนฺตา อคมํสุฯ อถ อมจฺเจ อาทิํ กตฺวา มหาชนา ราชทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา ‘‘รญฺญา นาม พฺราหฺมณานํ ธนํ วา ธญฺญํ วา เขตฺตํ วา วตฺถุ วา ทาสิทาสปริจาริกา วา ทาตพฺพา สิยา, กถญฺหิ นามายํ เวสฺสนฺตรมหาราชา ราชารหํ มงฺคลหตฺถิํ ทสฺสติ, น อิทานิ เอวํ รชฺชํ วินาเสตุํ ทสฺสามา’’ติ อุชฺฌายิตฺวา สญฺชยมหาราชสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา เตน อนุนียมานา อนนุยนฺตา อคมํสุฯ เกวลํ ปน –

‘‘มา นํ ทณฺเฑน สตฺเถน, น หิ โส พนฺธนารโห;

ปพฺพาเชหิ จ นํ รฏฺฐา, วงฺเก วสตุ ปพฺพเต’’ติฯ (ชา. 2.22.1687) –

วทิํสุฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ปพฺพาเชสุํ สกา รฏฺฐา, วงฺกํ คจฺฉตุ ปพฺพต’’นฺติฯ

ตตฺถ ปพฺพาเชสุนฺติ รชฺชโต พหิ วาสตฺถาย อุสฺสุกฺกมกํสุ; –

ราชาปิ ‘‘มหา โข อยํ ปฏิปกฺโข, หนฺท มม ปุตฺโต กติปาหํ รชฺชโต พหิ วสตู’’ติ จินฺเตตฺวา –

‘‘เอโส เจ สิวีนํ ฉนฺโท, ฉนฺทํ นปฺปนุทามเส;

อิมํ โส วสตุ รตฺติํ, กาเม จ ปริภุญฺชตุฯ

‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;

สมคฺคา สิวโย หุตฺวา, รฏฺฐา ปพฺพาชยนฺตุ น’’นฺติฯ (ชา. 2.22.1688-1689) –

วตฺวา ปุตฺตสฺส สนฺติเก กตฺตารํ เปเสสิ ‘‘อิมํ ปวตฺติํ มม ปุตฺตสฺส อาโรเจหี’’ติฯ โส ตถา อกาสิฯ

มหาสตฺโตปิ ตํ สุตฺวา –

‘‘กิสฺมิํ เม สิวโย กุทฺธา, นาหํ ปสฺสามิ ทุกฺกฏํ;

ตํ เม กตฺเต วิยาจิกฺข, กสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ม’’นฺติฯ (ชา. 2.22.1701) –

การณํ ปุจฺฉิฯ เตน ‘‘ตุมฺหากํ หตฺถิทาเนนา’’ติ วุตฺเต โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา –

‘‘หทยํ จกฺขุมฺปหํ ทชฺชํ, กิํ เม พาหิรกํ ธนํ;

หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ วา, มุตฺตา เวฬุริยา มณิฯ

‘‘ทกฺขิณํ วาปหํ พาหุํ, ทิสฺวา ยาจกมาคเต;

ทเทยฺยํ น วิกมฺเปยฺยํ, ทาเน เม รมเต มโนฯ

‘‘กามํ มํ สิวโย สพฺเพ, ปพฺพาเชนฺตุ หนนฺตุ วา;

เนว ทานา วิรมิสฺสํ, กามํ ฉินฺทนฺตุ สตฺตธา’’ติฯ (ชา. 2.22.1703-1705) –

วตฺวา ‘‘นาครา เม เอกทิวสํ ทานํ ทาตุํ โอกาสํ เทนฺตุ, สฺเว ทานํ ทตฺวา ตติยทิวเส คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา กตฺตารํ เตสํ สนฺติเก เปเสตฺวา ‘‘อหํ สฺเว สตฺตสตกํ นาม มหาทานํ ทสฺสามิ , สตฺตหตฺถิสตานิ สตฺตอสฺสสตานิ สตฺตรถสตานิ สตฺตอิตฺถิสตานิ สตฺตทาสสตานิ สตฺตทาสิสตานิ สตฺตเธนุสตานิ ปฏิยาเทหิ, นานปฺปการญฺจ อนฺนปานาทิํ สพฺพํ ทาตพฺพยุตฺตกํ อุปฏฺฐเปหี’’ติ สพฺพกมฺมิกํ อมจฺจํ อาณาเปตฺวา เอกโกว มทฺทิเทวิยา วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘ภทฺเท มทฺทิ, อนุคามิกนิธิํ นิทหมานา, สีลวนฺเตสุ ทเทยฺยาสี’’ติ ตมฺปิ ทาเน นิโยเชตฺวา ตสฺสา อตฺตโน คมนการณํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อหํ วนํ วสนตฺถาย คมิสฺสามิ, ตฺวํ อิเธว อนุกฺกณฺฐิตา วสาหี’’ติ อาหฯ สา ‘‘นาหํ, มหาราช, ตุมฺเหหิ วินา เอกทิวสมฺปิ วสิสฺสามี’’ติ อาหฯ

ทุติยทิวเส สตฺตสตกํ มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ ตสฺส สตฺตสตกํ ทานํ เทนฺตสฺเสว สายํ อโหสิฯ

อลงฺกตรเถน มาตาปิตูนํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ‘‘อหํ สฺเว คมิสฺสามี’’ติ เต อาปุจฺฉิตฺวา อกามกานํ เตสํ อสฺสุมุขานํ โรทนฺตานํเยว วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ตํ ทิวสํ อตฺตโน นิเวสเน วสิตฺวา ปุนทิวเส ‘‘คมิสฺสามี’’ติ ปาสาทโต โอตริฯ มทฺทิเทวี สสฺสุสสุเรหิ นานานเยหิ ยาจิตฺวา นิวตฺติยมานาปิ เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา เต วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เสสิตฺถิโย อปโลเกตฺวา ทฺเว ปุตฺเต อาทาย เวสฺสนฺตรสฺส ปฐมตรํ คนฺตฺวา รเถ อฏฺฐาสิฯ

มหาปุริโส รถํ อภิรุหิตฺวา รเถ ฐิโต มหาชนํ อาปุจฺฉิตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรถา’’ติ โอวาทมสฺส ทตฺวา นครโต นิกฺขมิฯ โพธิสตฺตสฺส มาตา ‘‘ปุตฺโต เม ทานวิตฺตโก ทานํ เทตู’’ติ อาภรเณหิ สทฺธิํ สตฺตรตนปูรานิ สกฏานิ อุโภสุ ปสฺเสสุ เปเสสิฯ โสปิ อตฺตโน กายารุฬฺหเมว อาภรณภณฺฑํ สมฺปตฺตยาจกานํ อฏฺฐารส วาเร ทตฺวา เสสํ สพฺพมทาสิฯ นครา นิกฺขมิตฺวาว นิวตฺติตฺวา โอโลเกตุกาโม อโหสิฯ อถสฺส ปุญฺญานุภาเวน รถปฺปมาเณ ฐาเน มหาปถวี ภิชฺชิตฺวา ปริวตฺติตฺวา รถํ นคราภิมุขํ อกาสิฯ โส มาตาปิตูนํ วสนฏฺฐานํ โอโลเกสิฯ เตน การุญฺเญน ปถวิกมฺโป อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตสํ นิจฺฉุภมานาน’’นฺติอาทิฯ

[89-90] ตตฺถ นิจฺฉุภมานานนฺติ เตสุ สิวีสุ นิกฺกฑฺฒนฺเตสุ, ปพฺพาเชนฺเตสูติ อตฺโถฯ เตสํ วา นิกฺขมนฺตานํฯ มหาทานํ ปวตฺเตตุนฺติ สตฺตสตกมหาทานํ ทาตุํฯ อายาจิสฺสนฺติ ยาจิํฯ สาวยิตฺวาติ โฆสาเปตฺวาฯ กณฺณเภรินฺติ ยุคลมหาเภริํฯ ททามหนฺติ ททามิ อหํฯ

[91] อเถตฺถาติ อเถวํ ทาเน ทียมาเน เอตสฺมิํ ทานคฺเคฯ ตุมูโลติ เอกโกลาหลีภูโตฯ เภรโวติ ภยาวโหฯ มหาสตฺตญฺหิ ฐเปตฺวา อญฺเญสํ โส ภยํ ชเนติ, ตสฺส ภยชนนาการํ ทสฺเสตุํฯ ‘‘ทาเนนิม’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อิมํ เวสฺสนฺตรมหาราชานํ ทาเนน เหตุนา สิวโย รฏฺฐโต นีหรนฺติ ปพฺพาเชนฺติ, ตถาปิ ปุน จ เอวรูปํ ทานํ เทติ อยนฺติฯ

[92-94] อิทานิ ตํ ทานํ ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถิ’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ ควนฺติ เธนุํฯ

จตุวาหิํ รถํ ทตฺวาติ วหนฺตีติ วาหิโน, อสฺสา, จตุโร อาชญฺญสินฺธเว รถญฺจ พฺราหฺมณานํ ทตฺวาติ อตฺโถฯ มหาสตฺโต หิ ตถา นครโต นิกฺขมนฺโต สหชาเต สฏฺฐิสหสฺเส อมจฺเจ เสสชนญฺจ อสฺสุปุณฺณมุขํ อนุพทฺธนฺตํ นิวตฺเตตฺวา รถํ ปาเชนฺโต มทฺทิํ อาห – ‘‘สเจ, ภทฺเท, ปจฺฉโต ยาจกา อาคจฺฉนฺติ, อุปธาเรยฺยาสี’’ติฯ สา โอโลเกนฺตี นิสีทิฯ อถสฺส สตฺตสตกมหาทานํ คมนกาเล กตทานญฺจ สมฺปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตา จตฺตาโร พฺราหฺมณา อาคนฺตฺวา ‘‘เวสฺสนฺตโร กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทานํ ทตฺวา รเถน คโต’’ติ วุตฺเต ‘‘อสฺเส ยาจิสฺสามา’’ติ อนุพนฺธิํสุฯ มทฺที เต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘ยาจกา, เทวา’’ติ อาโรเจสิฯ มหาสตฺโต รถํ ฐเปสิฯ เต อาคนฺตฺวา อสฺเส ยาจิํสุฯ มหาสตฺโต อสฺเส อทาสิฯ เต เต คเหตฺวา คตาฯ อสฺเสสุ ปน ทินฺเนสุ รถธุรํ อากาเสเยว อฏฺฐาสิฯ อถ จตฺตาโร เทวปุตฺตา โรหิตมิควณฺเณนาคนฺตฺวา รถธุรํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคมํสุฯ มหาสตฺโต เตสํ เทวปุตฺตภาวํ ญตฺวา –

‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, จิตฺตรูปํว ทิสฺสติ;

มิคโรหิจฺจวณฺเณน, ทกฺขิณสฺสา วหนฺติ ม’’นฺติฯ (ชา. 2.22.1864) –

มทฺทิยา อาหฯ

ตตฺถ จิตฺตรูปํวาติ อจฺฉริยรูปํ วิยฯ ทกฺขิณสฺสาติ สุสิกฺขิตอสฺสา วิย มํ วหนฺติ

อถ นํ เอวํ คจฺฉนฺตํ อปโร พฺราหฺมโณ อาคนฺตฺวา รถํ ยาจิฯ มหาสตฺโต ปุตฺตทารํ โอตาเรตฺวา รถํ อทาสิฯ รเถ ปน ทินฺเน เทวปุตฺตา อนฺตรธายิํสุฯ ตโต ปฏฺฐาย ปน สพฺเพปิ ปตฺติกาว อเหสุํฯ อถ มหาสตฺโต ‘‘มทฺทิ, ตฺวํ กณฺหาชินํ คณฺหาหิ, อหํ ชาลิกุมารํ คณฺหามี’’ติ อุโภปิ ทฺเว ทารเก องฺเกนาทาย อญฺญมญฺญํ ปิยสลฺลาปา ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺเต มนุสฺเส วงฺกปพฺพตสฺส มคฺคํ ปุจฺฉนฺตา สยเมว โอนเตสุ ผลรุกฺเขสุ ผลานิ ทารกานํ ททนฺตา อตฺถกามาหิ เทวตาหิ มคฺคสฺส สงฺขิปิตตฺตา ตทเหว เจตรฏฺฐํ สมฺปาปุณิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จตุวาหิํ รถํ ทตฺวา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ฐตฺวา จาตุมฺมหาปเถติ อตฺตโน คมนมคฺเคน ปสฺสโต อาคเตน เตน พฺราหฺมเณน อาคตมคฺเคน จ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฏฺฐานตฺตา จตุกฺกสงฺขาเต จตุมหาปเถ ฐตฺวา ตสฺส พฺราหฺมณสฺส รถํ ทตฺวาฯ เอกากิโยติ อมจฺจเสวกาทิสหายาภาเวน เอกโกฯ เตเนวาห ‘‘อทุติโย’’ติฯ มทฺทิเทวิํ อิทมพฺรวีติ มทฺทิเทวิํ อิทํ อภาสิฯ

[96-99] ปทุมํ ปุณฺฑรีกํวาติ ปทุมํ วิย, ปุณฺฑรีกํ วิย จฯ กณฺหาชินคฺคหีติ กณฺหาชินํ อคฺคเหสิฯ อภิชาตาติ ชาติสมฺปนฺนาฯ วิสมํ สมนฺติ วิสมํ สมญฺจ ภูมิปฺปเทสํฯ เอนฺตีติ อาคจฺฉนฺติฯ อนุมคฺเค ปฏิปฺปเถติ อนุมคฺเค วา ปฏิปเถ วาติ วา-สทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพฯ กรุณนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, กรุณายิตตฺตนฺติ อตฺโถฯ ทุกฺขํ เต ปฏิเวเทนฺตีติ อิเม เอวํ สุขุมาลา ปทสา คจฺฉนฺติ, ทูเรว อิโต วงฺกปพฺพโตติ เต ตทา อมฺเหสุ การุญฺญวเสน อตฺตนา ทุกฺขํ ปฏิลภนฺติ, ตถา อตฺตโน อุปฺปนฺนทุกฺขํ ปฏิเวเทนฺติ วาติ อตฺโถฯ

[100-1] ปวเนติ มหาวเนฯ ผลิเนติ ผลวนฺเตฯ อุพฺพิทฺธาติ อุทฺธํ อุคฺคตา อุจฺจาฯ อุปคจฺฉนฺติ ทารเกติ ยถา ผลานิ ทารกานํ หตฺถูปคยฺหกานิ โหนฺติ, เอวํ รุกฺขา สยเมว สาขาหิ โอนมิตฺวา ทารเก อุเปนฺติฯ

[102] อจฺฉริยนฺติ อจฺฉราโยคฺคํ, อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตํฯ อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อพฺภุตํฯ โลมานํ หํสนสมตฺถตาย โลมหํสนํฯ สาหุการนฺติ สาธุการํ, อยเมว วา ปาโฐฯ อิตฺถิรตนภาเวน สพฺเพหิ องฺเคหิ อวยเวหิ โสภตีติ สพฺพงฺคโสภนา

[103-4] อจฺเฉรํ วตาติ อจฺฉริยํ วตฯ เวสฺสนฺตรสฺส เตเชนาติ เวสฺสนฺตรสฺส ปุญฺญานุภาเวนฯ สงฺขิปิํสุ ปถํ ยกฺขาติ เทวตา มหาสตฺตสฺส ปุญฺญเตเชน โจทิตา ตํ มคฺคํ ปริกฺขยํ ปาเปสุํ, อปฺปกํ อกํสุ, ตํ ปน ทารเกสุ กรุณาย กตํ วิย กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนุกมฺปาย ทารเก’’ติฯ เชตุตฺตรนครโต หิ สุวณฺณคิริตาโล นาม ปพฺพโต ปญฺจ โยชนานิ, ตโต โกนฺติมารา นาม นที ปญฺจ โยชนานิ, ตโต มารญฺชนาคิริ นาม ปพฺพโต ปญฺจ โยชนานิ, ตโต ทณฺฑพฺราหฺมณคาโม นาม ปญฺจ โยชนานิ, ตโต มาตุลนครํ ทส โยชนานิ, อิติ ตํ รฏฺฐํ เชตุตฺตรนครโต ติํส โยชนานิ โหติฯ

เทวตา โพธิสตฺตสฺส ปุญฺญเตเชน โจทิตา มคฺคํ ปริกฺขยํ ปาเปสุํฯ ตํ สพฺพํ เอกาเหเนว อติกฺกมิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิกฺขนฺตทิวเสเนว, เจตรฏฺฐมุปาคมุ’’นฺติฯ

เอวํ มหาสตฺโต สายนฺหสมยํ เจตรฏฺเฐ มาตุลนครํ ปตฺวา ตสฺส นครสฺส ทฺวารสมีเป สาลายํ นิสีทิฯ อถสฺส มทฺทิเทวี ปาเทสุ รชํ ปุญฺฉิตฺวา ปาเท สมฺพาหิตฺวา ‘‘เวสฺสนฺตรสฺส อาคตภาวํ ชานาเปสฺสามี’’ติ สาลโต นิกฺขมิตฺวา ตสฺส จกฺขุปเถ สาลทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ นครํ ปวิสนฺติโย จ นิกฺขมนฺติโย จ อิตฺถิโย ตํ ทิสฺวา ปริวาเรสุํฯ มหาชโน ตญฺจ เวสฺสนฺตรญฺจ ปุตฺเต จสฺส ตถา อาคเต ทิสฺวา ราชูนํ อาจิกฺขิฯ สฏฺฐิสหสฺสา ราชาโน โรทนฺตา ปริเทวนฺตา ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา มคฺคปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา ตถา อาคมนการณํ ปุจฺฉิํสุฯ

มหาสตฺโต หตฺถิทานํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ กเถสิฯ ตํ สุตฺวา เต อตฺตโน รชฺเชน นิมนฺตยิํสุฯ มหาปุริโส ‘‘มยา ตุมฺหากํ รชฺชํ ปฏิคฺคหิตเมว โหตุ, ราชา ปน มํ รฏฺฐา ปพฺพาเชติ, ตสฺมา วงฺกปพฺพตเมว คมิสฺสามี’’ติ วตฺวา เตหิ นานปฺปการํ ตตฺถ วาสํ ยาจิยมาโนปิ ตํ อนลงฺกริตฺวา เตหิ คหิตารกฺโข ตํ รตฺติํ สาลายเมว วสิตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา เตหิ ปริวุโต นิกฺขมิตฺวา ปนฺนรสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา วนทฺวาเร ฐตฺวา เต นิวตฺเตตฺวา ปุรโต ปนฺนรสโยชนมคฺคํ เตหิ อาจิกฺขิตนิยาเมเนว อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[105]

‘‘สฏฺฐิราชสหสฺสานิ, ตทา วสนฺติ มาตุเล;

สพฺเพ ปญฺชลิกา หุตฺวา, โรทมานา อุปาคมุํฯ

[106]

‘‘ตตฺถ วตฺเตตฺวา สลฺลาปํ, เจเตหิ เจตปุตฺเตหิ;

เต ตโต นิกฺขมิตฺวาน, วงฺกํ อคมุ ปพฺพต’’นฺติฯ

ตตฺถ ตตฺถ วตฺเตตฺวา สลฺลาปนฺติ ตตฺถ เตหิ ราชูหิ สมาคเมหิ สทฺธิํ ปฏิสมฺโมทมานา กถํ ปวตฺเตตฺวาฯ เจตปุตฺเตหีติ เจตราชปุตฺเตหิฯ เต ตโต นิกฺขมิตฺวานาติ เต ราชาโน ตโต วนทฺวารฏฺฐาเน นิวตฺเตตฺวาฯ วงฺกํ อคมุ ปพฺพตนฺติ อมฺเห จตฺตาโร ชนา วงฺกปพฺพตํ อุทฺทิสฺส อคมมฺหาฯ

อถ มหาสตฺโต เตหิ อาจิกฺขิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต คนฺธมาทนปพฺพตํ ปตฺวา ตํ ทิวสํ ตตฺถ วสิตฺวา ตโต อุตฺตรทิสาภิมุโข เวปุลฺลปพฺพตปาเทน คนฺตฺวา เกตุมตีนทีตีเร นิสีทิตฺวา วนจรเกน ทินฺนํ มธุมํสํ ขาทิตฺวา ตสฺส สุวณฺณสูจิํ ทตฺวา นฺหตฺวา ปิวิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ นทิํ อุตฺตริตฺวา สานุปพฺพตสิขเร ฐิตสฺส นิคฺโรธสฺส มูเล โถกํ นิสีทิตฺวา อุฏฺฐาย คจฺฉนฺโต นาลิกปพฺพตํ ปริหรนฺโต มุจลินฺทสรํ คนฺตฺวา สรตีเรน ปุพฺพุตฺตรกณฺณํ ปตฺวา เอกปทิกมคฺเคเนว วนฆฏํ ปวิสิตฺวา ตํ อติกฺกมฺม คิริวิทุคฺคานํ นทีปภวานํ ปุรโต จตุรสฺสโปกฺขรณิํ ปาปุณิฯ

[107] ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ‘‘มหาสตฺโต หิมวนฺตํ ปวิฏฺโฐ, วสนฏฺฐานํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา วิสฺสกมฺมํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ วงฺกปพฺพตกุจฺฉิมฺหิ รมณีเย ฐาเน อสฺสมปทํ มาเปหี’’ติฯ โส ตตฺถ ทฺเว ปณฺณสาลาโย ทฺเว จงฺกเม ทฺเว จ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ มาเปตฺวา เตสุ เตสุ ฐาเนสุ นานาปุปฺผวิจิตฺเต รุกฺเข ผลิเต รุกฺเข ปุปฺผคจฺเฉ กทลิวนาทีนิ จ ทสฺเสตฺวา สพฺเพ ปพฺพชิตปริกฺขาเร ปฏิยาเทตฺวา ‘‘เยเกจิ ปพฺพชิตุกามา, เต คณฺหนฺตู’’ติ อกฺขรานิ ลิขิตฺวา อมนุสฺเส จ เภรวสทฺเท มิคปกฺขิโน จ ปฏิกฺกมาเปตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ

มหาสตฺโต เอกปทิกมคฺคํ ทิสฺวา ‘‘ปพฺพชิตานํ วสนฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ มทฺทิญฺจ ปุตฺเต จ ตตฺเถว ฐเปตฺวา อสฺสมปทํ ปวิสิตฺวา อกฺขรานิ โอโลเกตฺวา ‘‘สกฺเกน ทินฺโนสฺมี’’ติ ปณฺณสาลทฺวารํ วิวริตฺวา ปวิฏฺโฐ ขคฺคญฺจ ธนุญฺจ อปเนตฺวา สาฏเก โอมุญฺจิตฺวา อิสิเวสํ คเหตฺวา กตฺตรทณฺฑํ อาทาย นิกฺขมิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสทิเสน อุปสเมน ทารกานํ สนฺติกํ อคมาสิฯ มทฺทิเทวีปิ มหาสตฺตํ ทิสฺวา ปาเทสุ ปติตฺวา โรทิตฺวา เตเนว สทฺธิํ อสฺสมํ ปวิสิตฺวา อตฺตโน ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา อิสิเวสํ คณฺหิฯ ปจฺฉา ปุตฺเตปิ ตาปสกุมารเก กริํสุฯ โพธิสตฺโต มทฺทิํ วรํ ยาจิ ‘‘มยํ อิโต ปฏฺฐาย ปพฺพชิตา นาม, อิตฺถี จ นาม พฺรหฺมจริยสฺส มลํ, มา ทานิ อกาเล มม สนฺติกํ อาคจฺฉา’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มหาสตฺตมฺปิ วรํ ยาจิ ‘‘เทว, ตุมฺเห ปุตฺเต คเหตฺวา อิเธว โหถ, อหํ ผลาผลํ อาหริสฺสามี’’ติฯ สา ตโต ปฏฺฐาย อรญฺญโต ผลาผลานิ อาหริตฺวา ตโย ชเน ปฏิชคฺคิฯ อิติ จตฺตาโร ขตฺติยา วงฺกปพฺพตกุจฺฉิยํ สตฺตมาสมตฺตํ วสิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อามนฺตยิตฺวา เทวินฺโท, วิสฺสกมฺมํ มหิทฺธิก’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ อามนฺตยิตฺวาติ ปกฺโกสาเปตฺวาฯ มหิทฺธิกนฺติ มหติยา เทวิทฺธิยา สมนฺนาคตํฯ อสฺสมํ สุกตนฺติ อสฺสมปทํ สุกตํ กตฺวาฯ รมฺมํ เวสฺสนฺตรสฺส วสนานุจฺฉวิกํ ปณฺณสาลํฯ สุมาปยาติ สุฏฺฐุ มาปยฯ อาณาเปสีติ วจนเสโสฯ สุมาปยีติ สมฺมา มาเปสิฯ

[111] อสุญฺโญติ ยถา โส อสฺสโม อสุญฺโญ โหติ, เอวํ ตสฺส อสุญฺญภาวกรเณน อสุญฺโญ โหมิฯ ‘‘อสุญฺเญ’’ติ วา ปาโฐ, มม วสเนเนว อสุญฺเญ อสฺสเม ทารเก อนุรกฺขนฺโต วสามิ ตตฺถ ติฏฺฐามิฯ โพธิสตฺตสฺส เมตฺตานุภาเวน สมนฺตา ติโยชเน สพฺเพ ติรจฺฉานาปิ เมตฺตํ ปฏิลภิํสุฯ

เอวํ เตสุ ตตฺถ วสนฺเตสุ กลิงฺครฏฺฐวาสี ชูชโก นาม พฺราหฺมโณ อมิตฺตตาปนาย นาม ภริยาย ‘‘นาหํ เต นิจฺจํ ธญฺญโกฏฺฏนอุทกาหรณยาคุภตฺตปจนาทีนิ กาตุํ สกฺโกมิ, ปริจารกํ เม ทาสํ วา ทาสิํ วา อาเนหี’’ติ วุตฺเต ‘‘กุโตหํ เต โภติ ทุคฺคโต ทาสํ วา ทาสิํ วา ลภิสฺสามี’’ติ วตฺวา ตาย ‘‘เอส เวสฺสนฺตโร ราชา วงฺกปพฺพเต วสติฯ ตสฺส ปุตฺเต มยฺหํ ปริจารเก ยาจิตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺเต กิเลสวเสน ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ตสฺสา วจนํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต ปาเถยฺยํ ปฏิยาทาเปตฺวา อนุกฺกเมน เชตุตฺตรนครํ ปตฺวา ‘‘กุหิํ เวสฺสนฺตรมหาราชา’’ติ ปุจฺฉิฯ

มหาชโน ‘‘อิเมสํ ยาจกานํ อติทาเนน อมฺหากํ ราชา รฏฺฐา ปพฺพาชิโต, เอวํ อมฺหากํ ราชานํ นาเสตฺวา ปุนปิ อิเธว อาคจฺฉตี’’ติ เลฑฺฑุทณฺฑาทิหตฺโถ อุปกฺโกสนฺโต พฺราหฺมณํ อนุพนฺธิฯ โส เทวตาวิคฺคหิโต หุตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา วงฺกปพฺพตคามิมคฺคํ อภิรุฬฺโห อนุกฺกเมน วนทฺวารํ ปตฺวา มหาวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา มคฺคมูฬฺโห หุตฺวา วิจรนฺโต เตหิ ราชูหิ โพธิสตฺตสฺส อารกฺขณตฺถาย ฐปิเตน เจตปุตฺเตน สมาคญฺฉิฯ เตน ‘‘กหํ, โภ พฺราหฺมณ, คจฺฉสี’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘เวสฺสนฺตรมหาราชสฺส สนฺติก’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อทฺธา อยํ พฺราหฺมโณ ตสฺส ปุตฺเต วา เทวิํ วา ยาจิตุํ คจฺฉตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มา โข, ตฺวํ พฺราหฺมณ, ตตฺถ คญฺฉิ, สเจ คจฺฉสิ, เอตฺเถว เต สีสํ ฉินฺทิตฺวา มยฺหํ สุนขานํ ฆาสํ กริสฺสามี’’ติ เตน สนฺตชฺชิโต มรณภยภีโต ‘‘อหมสฺส ปิตรา เปสิโต ทูโต, ‘ตํ อาเนสฺสามี’ติ อาคโต’’ติ มุสาวาทํ อภาสิฯ

ตํ สุตฺวา เจตปุตฺโต ตุฏฺฐหฏฺโฐ พฺราหฺมณสฺส สกฺการสมฺมานํ กตฺวา วงฺกปพฺพตคามิมคฺคํ อาจิกฺขิฯ โส ตโต ปรํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อจฺจุเตน นาม ตาปเสน สทฺธิํ สมาคนฺตฺวา ตมฺปิ มคฺคํ ปุจฺฉิตฺวา เตนาปิ มคฺเค อาจิกฺขิเต เตน อาจิกฺขิตสญฺญาย มคฺคํ คจฺฉนฺโต อนุกฺกเมน โพธิสตฺตสฺส อสฺสมปทฏฺฐานสมีปํ คนฺตฺวา มทฺทิเทวิยา ผลาผลตฺถํ คตกาเล โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อุโภ ทารเก ยาจิฯ เตน วุตฺตํ –

[112]

‘‘ปวเน วสมานสฺส, อทฺธิโก มํ อุปาคมิ;

อยาจิ ปุตฺตเก มยฺหํ, ชาลิํ กณฺหาชินํ จุโภ’’ติฯ

เอวํ พฺราหฺมเณน ทารเกสุ ยาจิเตสุ มหาสตฺโต ‘‘จิรสฺสํ วต เม ยาจโก อธิคโต, อชฺชาหํ อนวเสสโต ทานปารมิํ ปูเรสฺสามี’’ติ อธิปฺปาเยน โสมนสฺสชาโต ปสาริตหตฺเถ สหสฺสตฺถวิกํ ฐเปนฺโต วิย พฺราหฺมณสฺส จิตฺตํ ปริโตเสนฺโต สกลญฺจ ตํ ปพฺพตกุจฺฉิํ อุนฺนาเทนฺโต ‘‘ททามิ ตว มยฺหํ ปุตฺตเก, อปิ จ มทฺทิเทวี ปน ปาโตว ผลาผลตฺถาย วนํ คนฺตฺวา สายํ อาคมิสฺสติ, ตาย อาคตาย เต ปุตฺตเก ทสฺเสตฺวา ตฺวญฺจ มูลผลาผลํ ขาทิตฺวา เอกรตฺติํ วสิตฺวา วิคตปริสฺสโม ปาโตว คมิสฺสสี’’ติ อาหฯ พฺราหฺมโณ ‘‘กามญฺเจส อุฬารชฺฌาสยตาย ปุตฺตเก ททาติ, มาตา ปน วจฺฉคิทฺธา อาคนฺตฺวา ทานสฺส อนฺตรายมฺปิ กเรยฺย, ยํนูนาหํ อิมํ นิปฺปีเฬตฺวา ทารเก คเหตฺวา อชฺเชว คจฺเฉยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปุตฺตา เจ เต มยฺหํ ทินฺนา, กิํ ทานิ มาตรํ ทสฺเสตฺวา เปสิเตหิ, ทารเก คเหตฺวา อชฺเชว คมิสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘สเจ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, ราชปุตฺติํ มาตรํ ทฏฺฐุํ น อิจฺฉสิ, อิเม ทารเก คเหตฺวา เชตุตฺตรนครํ คจฺฉ, ตตฺถ สญฺชยมหาราชา ทารเก คเหตฺวา มหนฺตํ เต ธนํ ทสฺสติ, เตน ทาสทาสิโย คณฺหิสฺสสิ, สุขญฺจ ชีวิสฺสสิ, อญฺญถา อิเม สุขุมาลา ราชทารกา, กิํ เต เวยฺยาวจฺจํ กริสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ

พฺราหฺมโณ ‘‘เอวมฺปิ มยา น สกฺกา กาตุํ, ราชทณฺฑโต ภายามิ, มยฺหเมว คามํ เนสฺสามี’’ติ อาหฯ อิมํ เตสํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา ทารกา ‘‘ปิตา โน โข อมฺเห พฺราหฺมณสฺส ทาตุกาโม’’ติ ปกฺกมิตฺวา โปกฺขรณิํ คนฺตฺวา ปทุมินิคจฺเฉ นิลียิํสุฯ

พฺราหฺมโณ เต อทิสฺวาว ‘‘ตฺวํ ‘ทารเก ททามี’ติ วตฺวา เต อปกฺกมาเปสิ, เอโส เต สาธุภาโว’’ติ อาหฯ อถ มหาสตฺโต สหสาว อุฏฺฐหิตฺวา ทารเก คเวสนฺโต ปทุมินิคจฺเฉ นิลีเน ทิสฺวา ‘‘เอถ, ตาตา, มา มยฺหํ ทานปารมิยา อนฺตรายํ อกตฺถ, มม ทานชฺฌาสยํ มตฺถกํ ปาเปถ, อยญฺจ พฺราหฺมโณ ตุมฺเห คเหตฺวา ตุมฺหากํ อยฺยกสฺส สญฺชยมหาราชสฺส สนฺติกํ คมิสฺสติ , ตาต ชาลิ, ตฺวํ ภุชิสฺโส โหตุกาโม พฺราหฺมณสฺส นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา ภุชิสฺโส ภเวยฺยาสิ, กณฺหาชิเน ตฺวํ ทาสสตํ ทาสิสตํ หตฺถิสตํ อสฺสสตํ อุสภสตํ นิกฺขสตนฺติ สพฺพสตํ ทตฺวา ภุชิสฺสา ภเวยฺยาสี’’ติ กุมาเร อคฺฆาเปตฺวา สมสฺสาเสตฺวา คเหตฺวา อสฺสมปทํ คนฺตฺวา กมณฺฑลุนา อุทกํ คเหตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปจฺจยํ กตฺวา พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา อติวิย ปีติโสมนสฺสชาโต หุตฺวา ปถวิํ อุนฺนาเทนฺโต ปิยปุตฺตทานํ อทาสิฯ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ปถวิกมฺปาทโย อเหสุํฯ เตน วุตฺตํ –

[113]

‘‘ยาจกํ อุปคตํ ทิสฺวา, หาโส เม อุปปชฺชถ;

อุโภ ปุตฺเต คเหตฺวาน, อทาสิํ พฺราหฺมเณ ตทาฯ

[114]

‘‘สเก ปุตฺเต จชนฺตสฺส, ชูชเก พฺราหฺมเณ ยทา;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา’’ติฯ

อถ พฺราหฺมโณ ทารเก อคนฺตุกาเม ลตาย หตฺเถสุ พนฺธิตฺวา อากฑฺฒิฯ เตสํ พนฺธฏฺฐาเน ฉวิํ ฉินฺทิตฺวา โลหิตํ ปคฺฆริฯ โส ลตาทณฺเฑน ปหรนฺโต อากฑฺฒิฯ เต ปิตรํ โอโลเกตฺวาฯ

‘‘อมฺมา จ ตาต นิกฺขนฺตา, ตฺวญฺจ โน ตาต ทสฺสสิ;

มา โน ตฺวํ ตาต อททา, ยาว อมฺมาปิ เอตุ โน;

ตทายํ พฺราหฺมโณ กามํ, วิกฺกิณาตุ หนาตุ วา’’ติฯ (ชา. 2.22.2126) –

วตฺวา ปุนปิ อยํ เอวรูโป โฆรทสฺสโน กุรูรกมฺมนฺโต –

‘‘มนุสฺโส อุทาหุ ยกฺโข, มํสโลหิตโภชโน;

คามา อรญฺญมาคมฺม, ธนํ ตํ ตาต ยาจติ;

นียมาเน ปิสาเจน, กิํ นุ ตาต อุทิกฺขสี’’ติฯ (ชา. 2.22.2130-2131) –

อาทีนิ วทนฺตา ปริเทวิํสุฯ ตตฺถ ธนนฺติ ปุตฺตธนํฯ

ชูชโก ทารเก ตถา ปริเทวนฺเตเยว โปเถนฺโตว คเหตฺวา ปกฺกามิฯ มหาสตฺตสฺส ทารกานํ กรุณํ ปริเทวิเตน ตสฺส จ พฺราหฺมณสฺส อการุญฺญภาเวน พลวโสโก อุปฺปชฺชิ, วิปฺปฏิสาโร จ อุทปาทิฯ โส ตงฺขณญฺเญว โพธิสตฺตานํ ปเวณิํ อนุสฺสริฯ ‘‘สพฺเพว หิ โพธิสตฺตา ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา พุทฺธา ภวิสฺสนฺติ, อหมฺปิ เตสํ อพฺภนฺตโร, ปุตฺตทานญฺจ มหาปริจฺจาคานํ อญฺญตรํ, ตสฺมา เวสฺสนฺตร ทานํ ทตฺวา ปจฺฉานุตาโป น เต อนุจฺฉวิโก’’ติ อตฺตานํ ปริภาเสตฺวา ‘‘ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย มม เต น กิญฺจิ โหนฺตี’’ติ อตฺตานํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฬฺหสมาทานํ อธิฏฺฐาย ปณฺณสาลทฺวาเร ปาสาณผลเก กญฺจนปฏิมา วิย นิสีทิฯ

อถ มทฺทิเทวี อรญฺญโต ผลาผลํ คเหตฺวา นิวตฺตนฺตี ‘‘มา มหาสตฺตสฺส ทานนฺตราโย โหตู’’ติ วาฬมิครูปธราหิ เทวตาหิ อุปรุทฺธมคฺคา เตสุ อปคเตสุ จิเรน อสฺสมํ ปตฺวา ‘‘อชฺช เม ทุสฺสุปินํ ทิฏฺฐํ, ทุนฺนิมิตฺตานิ จ อุปฺปนฺนานิ, กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺตี อสฺสมํ ปวิสิตฺวา ปุตฺตเก อปสฺสนฺตี โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, น โข อมฺหากํ ปุตฺตเก ปสฺสามิ, กุหิํ เต คตา’’ติ อาหฯ โส ตุณฺหี อโหสิฯ สา ปุตฺตเก อุปธาเรนฺตี ตหิํ ตหิํ อุปธาวิตฺวา คเวสนฺตี อทิสฺวา ปุนปิ คนฺตฺวา ปุจฺฉิฯ โพธิสตฺโต ‘‘กกฺขฬกถาย นํ ปุตฺตโสกํ ชหาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา –

‘‘นูน มทฺที วราโรหา, ราชปุตฺตี ยสสฺสินี;

ปาโต คตาสิ อุญฺฉาย, กิมิทํ สายมาคตา’’ติฯ (ชา. 2.22.2225) –

วตฺวา ตาย จิรายนการเณ กถิเต ปุนปิ ทารเก สนฺธาย น กิญฺจิ อาหฯ สา ปุตฺตโสเกน เต อุปธาเรนฺตี ปุนปิ วาตเวเคน วนานิ วิจริฯ ตาย เอกรตฺติยํ วิจริตฏฺฐานํ ปริคฺคณฺหนฺตํ ปนฺนรสโยชนมตฺตํ อโหสิฯ อถ วิภาตาย รตฺติยา มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ฐิตา ทารกานํ อทสฺสเนน พลวโสกาภิภูตา ตสฺส ปาทมูเล ฉินฺนกทลี วิย ภูมิยํ วิสญฺญี หุตฺวา ปติฯ

โส ‘‘มตา’’ติ สญฺญาย กมฺปมาโน อุปฺปนฺนพลวโสโกปิ สติํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ‘‘ชานิสฺสามิ ตาว ชีวติ, น ชีวตี’’ติ สตฺตมาเส กายสํสคฺคํ อนาปนฺนปุพฺโพปิ อญฺญสฺส อภาเวน ตสฺสา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อูรูสุ ฐเปตฺวา อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา อุรญฺจ มุขญฺจ หทยญฺจ ปริมชฺชิฯ มทฺทีปิ โข โถกํ วีตินาเมตฺวา สติํ ปฏิลภิตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ‘‘เทว, ทารกา เต กุหิํ คตา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส อาห – ‘‘เทวิ, เอกสฺส เม พฺราหฺมณสฺส มํ ยาจิตฺวา อาคตสฺส ทาสตฺถาย ทินฺนา’’ติ วตฺวา ตาย ‘‘กสฺมา, เทว, ปุตฺเต พฺราหฺมณสฺส ทตฺวา มม สพฺพรตฺติํ ปริเทวิตฺวา วิจรนฺติยา นาจิกฺขี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปฐมเมว วุตฺเต ตว จิตฺตทุกฺขํ พหุ ภวิสฺสติ, อิทานิ ปน สรีรทุกฺเขน ตนุกํ ภวิสฺสตี’’ติ วตฺวา –

‘‘มํ ปสฺส มทฺทิ มา ปุตฺเต, มา พาฬฺหํ ปริเทวสิ;

ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา, อโรคา จ ภวามเส’’ติฯ (ชา. 2.22.2260) –

โส สมสฺสาเสตฺวา ปุน –

‘‘ปุตฺเต ปสุญฺจ ธญฺญญฺจ, ยญฺจ อญฺญํ ฆเร ธนํ;

ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ, ทิสฺวา ยาจกมาคตํ;

อนุโมทาหิ เม มทฺทิ, ปุตฺตเก ทานมุตฺตม’’นฺติฯ (ชา. 2.22.2261) –

วตฺวา อตฺตโน ปุตฺตทานํ ตํ อนุโมทาเปสิฯ

สาปิ –

‘‘อนุโมทามิ เต เทว, ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ;

ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทหิ, ภิยฺโย ทานํ ทโท ภวา’’ติฯ (ชา. 2.22.2262) –

วตฺวา อนุโมทิฯ

เอวํ เตสุ อญฺญมญฺญํ สมฺโมทนียํ กถํ กเถนฺเตสุ สกฺโก จินฺเตสิ – ‘‘มหาปุริโส หิยฺโย ชูชกสฺส ปถวิํ อุนฺนาเทตฺวา ทารเก อทาสิฯ อิทานิ นํ โกจิ หีนปุริโส อุปสงฺกมิตฺวา มทฺทิเทวิํ ยาจิตฺวา คเหตฺวา คจฺเฉยฺย, ตโต ราชา นิปฺปจฺจโย ภเวยฺย, หนฺทาหํ พฺราหฺมณวณฺเณน นํ อุปสงฺกมิตฺวา มทฺทิํ ยาจิตฺวา ปารมิกูฏํ คาหาเปตฺวา กสฺสจิ อวิสฺสชฺชิยํ กตฺวา ปุน นํ ตสฺเสว ทตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติฯ โส สูริยุคฺคมนเวลายํ พฺราหฺมณวณฺเณน ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ

ตํ ทิสฺวา มหาปุริโส ‘‘อติถิ โน อาคโต’’ติ ปีติโสมนสฺสชาโต เตน สทฺธิํ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, เกนตฺเถน อิธาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถ นํ สกฺโก มทฺทิเทวิํ ยาจิฯ เตน วุตฺตํ –

[115]

‘‘ปุนเทว สกฺโก โอรุยฺห, หุตฺวา พฺราหฺมณสนฺนิโภ;

อยาจิ มํ มทฺทิเทวิํ, สีลวนฺติํ ปติพฺพต’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุนเทวาติ ทารเก ทินฺนทิวสโต ปจฺฉา เอวฯ ตทนนฺตรเมวาติ อตฺโถฯ โอรุยฺหาติ เทวโลกโต โอตริตฺวาฯ พฺราหฺมณสนฺนิโภติ พฺราหฺมณสมานวณฺโณฯ

อถ มหาสตฺโต ‘‘หิยฺโย เม ทฺเวปิ ทารเก พฺราหฺมณสฺส ทินฺนา, อหมฺปิ อรญฺเญ เอกโกว, กถํ เต มทฺทิํ สีลวนฺติํ ปติพฺพตํ ทสฺสามี’’ติ อวตฺวาว ปสาริตหตฺเถ อนคฺฆรตนํ ฐเปนฺโต วิย อสชฺชิตฺวา อพชฺฌิตฺวา อโนลีนมานโส ‘‘อชฺช เม ทานปารมี มตฺถกํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ คิริํ อุนฺนาเทนฺโต วิย –

‘‘ททามิ น วิกมฺปามิ, ยํ มํ ยาจสิ พฺราหฺมณ;

สนฺตํ นปฺปฏิคูหามิ, ทาเน เม รมตี มโน’’ติฯ (ชา. 2.22.2278) –

วตฺวา สีฆเมว กมณฺฑลุนา อุทกํ อาหริตฺวา พฺราหฺมณสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา ภริยมทาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[116]

‘‘มทฺทิํ หตฺเถ คเหตฺวาน, อุทกญฺชลิ ปูริย;

ปสนฺนมนสงฺกปฺโป, ตสฺส มทฺทิํ อทาสห’’นฺติฯ

ตตฺถ อุทกญฺชลีติ อุทกํ อญฺชลิํ, ‘‘อุทก’’นฺติ จ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, อุทเกน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อญฺชลิํ ปสาริตหตฺถตลํ ปูเรตฺวาติ อตฺโถฯ ปสนฺนมนสงฺกปฺโปติ ‘‘อทฺธา อิมินา ปริจฺจาเคน ทานปารมิํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคมิสฺสามี’’ติ อุปนฺนสทฺธาปสาเทน ปสนฺนจิตฺตสงฺกปฺโปฯ ตงฺขณญฺเญว เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการานิ สพฺพปาฏิหาริยานิ ปาตุรเหสุํฯ ‘‘อิทานิสฺส น ทูเร สมฺมาสมฺโพธี’’ติ เทวคณา พฺรหฺมคณา อติวิย ปีติโสมนสฺสชาตา อเหสุํฯ เตน วุตฺตํ –

[117]

‘‘มทฺทิยา ทียมานาย, คคเน เทวา ปโมทิตา;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา’’ติฯ

ตโต ปน ทียมานาย มทฺทิยา เทวิยา รุณฺณํ วา ทุมฺมุขํ วา ภากุฏิมตฺตํ วา นาโหสิ, เอวํ จสฺสา อโหสิ ‘‘ยํ เทโว อิจฺฉติ, ตํ กโรตู’’ติฯ

‘‘โกมารี ยสฺสาหํ ภริยา, สามิโก มม อิสฺสโร;

ยสฺสิจฺเฉ ตสฺส มํ ทชฺชา, วิกฺกิเณยฺย หเนยฺย วา’’ติฯ (ชา. 2.22.2282) –

อาหฯ

มหาปุริโสปิ ‘‘อมฺโภ, พฺราหฺมณ, มทฺทิโต เม สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว ปิยตรํ, อิทํ เม ทานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหตู’’ติ วตฺวา อทาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[118]

‘‘ชาลิํ กณฺหาชินํ ธีตํ, มทฺทิเทวิํ ปติพฺพตํ;

จชมาโน น จินฺเตสิํ, โพธิยาเยว การณาฯ

[119]

เม เทสฺสา อุโภ ปุตฺตา, มทฺทิเทวี น เทสฺสิยา;

สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ, ตสฺมา ปิเย อทาสห’’นฺติฯ

ตตฺถ จชมาโน น จินฺเตสินฺติ ปริจฺจชนฺโต สนฺตาปวเสน น จินฺเตสิํ, วิสฺสฏฺโฐ หุตฺวา ปริจฺจชินฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถาห – กสฺมา ปนายํ มหาปุริโส อตฺตโน ปุตฺตทาเร ชาติสมฺปนฺเน ขตฺติเย ปรสฺส ทาสภาเวน ปริจฺจชิ, น หิ เยสํ เกสญฺจิปิ ภุชิสฺสานํ อภุชิสฺสภาวกรณํ สาธุธมฺโมติ? วุจฺจเต – อนุธมฺมภาวโตฯ อยญฺหิ พุทฺธการเก ธมฺเม อนุคตธมฺมตา, ยทิทํ สพฺพสฺส อตฺตนิยสฺส มมนฺติ ปริคฺคหิตวตฺถุโน อนวเสสปริจฺจาโค, น หิ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกวิกปฺปรหิตํ ทานปารมิํ ปริปูเรตุํ อุสฺสุกฺกมาปนฺนานํ โพธิสตฺตานํ มมนฺติ ปริคฺคหิตวตฺถุํ ยาจนฺตสฺส ยาจกสฺส น ปริจฺจชิตุํ ยุตฺตํ, โปราโณปิ จายมนุธมฺโมฯ สพฺเพสญฺหิ โพธิสตฺตานํ อยํ อาจิณฺณสมาจิณฺณธมฺโม กุลวํโส กุลปฺปเวณี, ยทิทํ สพฺพสฺส ปริจฺจาโคฯ

ตตฺถ จ วิเสสโต ปิยตรวตฺถุปริจฺจาโค, น หิ เกจิ โพธิสตฺตา วํสานุคตํ รชฺชิสฺสริยาทิธนปริจฺจาคํ, อตฺตโน สีสนยนาทิองฺคปริจฺจาคํ, ปิยชีวิตปริจฺจาคํ, กุลวํสปติฏฺฐาปกปิยปุตฺตปริจฺจาคํ, มนาปจารินีปิยภริยาปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค อปริจฺจชิตฺวา พุทฺธา นาม ภูตปุพฺพา อตฺถิฯ ตถา หิ มงฺคเล ภควติ โพธิสตฺตภูเต โพธิปริเยสนํ จรมาเน จ จริมตฺตภาวโต ตติเย อตฺตภาเว สปุตฺตทาเร เอกสฺมิํ ปพฺพเต วสนฺเต ขรทาฐิโก นาม ยกฺโข มหาปุริสสฺส ทานชฺฌาสยตํ สุตฺวา พฺราหฺมณวณฺเณน อุปสงฺกมิตฺวา มหาสตฺตํ ทฺเว ทารเก ยาจิฯ

มหาสตฺโต ‘‘ททามิ พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตเก’’ติ หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทกปริยนฺตํ ปถวิํ กมฺเปนฺโต ทฺเวปิ ทารเก อทาสิฯ ยกฺโข จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ฐิโต มหาสตฺตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว มุฬาลกลาปํ วิย ทฺเว ทารเก ขาทิฯ อคฺคิชาลํ วิย โลหิตธารํ อุคฺคิรมานํ ยกฺขสฺส มุขํ โอโลเกนฺตสฺส มหาปุริสสฺส ‘‘วญฺเจสิ วต มํ ยกฺโข’’ติ อุปฺปชฺชนกจิตฺตุปฺปาทสฺส โอกาสํ อเทนฺตสฺส อุปายโกสลฺลสฺส สุภาวิตตฺตา อตีตธมฺมานํ อปฺปฏิสนฺธิสภาวโต อนิจฺจาทิวเสน สงฺขารานํ สุปริมทฺทิตภาวโต จ เอวํ อิตฺตรฏฺฐิติเกน ปภงฺคุนา อสาเรน สงฺขารกลาเปน ‘‘ปูริตา วต เม ทานปารมี, มหนฺตํ วต เม อตฺถํ สาเธตฺวา อิทํ อธิคต’’นฺติ โสมนสฺสเมว อุปฺปชฺชิฯ โส อิทํ อนญฺญสาธารณํ ตสฺมิํ ขเณ อตฺตโน จิตฺตาจารํ ญตฺวา ‘‘อิมสฺส นิสฺสนฺเทน อนาคเต อิมินาว นีหาเรน สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมนฺตู’’ติ ปตฺถนมกาสิฯ ตสฺส ตํ ปตฺถนํ นิสฺสาย พุทฺธภูตสฺส สรีรปฺปภา นิจฺจเมว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา)ฯ เอวํ อญฺเญปิ โพธิสตฺตา อตฺตโน ปิยตรํ ปุตฺตทารํ ปริจฺจชิตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิํสุฯ

อปิ จ ยถา นาม โกจิ ปุริโส กสฺสจิ สนฺติเก คามํ วา ชนปทํ วา เกณิยา คเหตฺวา กมฺมํ กโรนฺโต อตฺตโน อนฺเตวาสิกานํ วา ปมาเทน ปูติภูตํ ธนํ ธาเรยฺย, ตเมนํ โส คาหาเปตฺวา พนฺธนาคารํ ปเวเสยฺยฯ ตสฺส เอวมสฺส ‘‘อหํ โข อิมสฺส รญฺโญ กมฺมํ กโรนฺโต เอตฺตกํ นาม ธนํ ธาเรมิ, เตนาหํ รญฺญา พนฺธนาคาเร ปเวสิโต, สจาหํ อิเธว โหมิ, อตฺตานญฺจ ชีเยยฺย, ปุตฺตทารกมฺมกรโปริสา จ เม ชีวิกาปคตา มหนฺตํ อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺยุํฯ

ยํนูนาหํ รญฺโญ อาโรเจตฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ วา กนิฏฺฐภาตรํ วา อิธ ฐเปตฺวา นิกฺขเมยฺยํ ฯ เอวาหํ อิโต พนฺธนโต มุตฺโต นจิรสฺเสว ยถามิตฺตํ ยถาสนฺทิฏฺฐํ ธนํ สํหริตฺวา รญฺโญ ทตฺวา ตมฺปิ พนฺธนโต โมเจมิ, อปฺปมตฺโตว หุตฺวา อุฏฺฐานพเลน อตฺตโน สมฺปตฺติํ ปฏิปากติกํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ตถา กเรยฺยฯ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ราชา วิย กมฺมํ, พนฺธนาคาโร วิย สํสาโร, รญฺญา พนฺธนาคาเร ฐปิตปุริโส วิย กมฺมวเสน สํสารจารเก ฐิโต มหาปุริโส, ตสฺส พนฺธนาคาเร ฐิตปุริสสฺส ตตฺถ ปุตฺตสฺส วา ภาตุโน วา ปราธีนภาวกรเณน เตสํ อตฺตโน จ ทุกฺขปฺปโมจนํ วิย มหาปุริสสฺส อตฺตโน ปุตฺตาทิเก ปเรสํ ทตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปฏิลาเภน สพฺพสตฺตานํ วฏฺฏทุกฺขปฺปโมจนํ, ตสฺส วิคตทุกฺขสฺส เตหิ สทฺธิํ ยถาธิปฺเปตสมฺปตฺติยํ ปติฏฺฐานํ วิย มหาปุริสสฺส อรหตฺตมคฺเคน อปคตวฏฺฏทุกฺขสฺส พุทฺธภาเวน ทสพลาทิสพฺพญฺญุตญฺญาณสมฺปตฺติสมนฺนาคโม อตฺตโน วจนการกานํ วิชฺชตฺตยาทิสมฺปตฺติสมนฺนาคโม จาติ เอวํ อนวชฺชสภาโว เอว มหาปุริสานํ ปุตฺตทารปริจฺจาโคฯ เอเตเนว นเยน เนสํ องฺคชีวิตปริจฺจาเค ยา โจทนา, สาปิ วิโสธิตาติ เวทิตพฺพาติฯ

เอวํ ปน มหาสตฺเตน มทฺทิเทวิยา ทินฺนาย สกฺโก อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต หุตฺวา –

‘‘สพฺเพ ชิตา เต ปจฺจูหา, เย ทิพฺพา เย จ มานุสา;

นินฺนาทิตา เต ปถวี, สทฺโท เต ติทิวํ คโตฯ (ชา. 2.22.2283-2284);

‘‘ทุทฺททํ ททมานานํ, ทุกฺกรํ กมฺม กุพฺพตํ;

อสนฺโต นานุกุพฺพนฺติ, สตํ ธมฺโม ทุรนฺนโยฯ

‘‘ตสฺมา สตญฺจ อสตํ, นานา โหติ อิโต คติ;

อสนฺโต นิรยํ ยนฺติ, สนฺโต สคฺคปรายนา’’ติฯ (ชา. 2.22.2286-2287) –

อาทินา นเยน มหาปุริสสฺส ทานานุโมทนวเสน ถุติํ อกาสิฯ

ตตฺถ ปจฺจูหาติ ปจฺจตฺถิกาฯ ทิพฺพาติ ทิพฺพยสปฏิพาหกาฯ มานุสาติ มนุสฺสยสปฏิพาหกาฯ เก ปน เตติ? มจฺฉริยธมฺมา, เต สพฺเพ ปุตฺตทารํ เทนฺเตน มหาสตฺเตน ชิตาติ ทสฺเสติฯ

ทุทฺททนฺติ ปุตฺตทาราทิทุทฺททํ ททมานานํ ตเมว ทุกฺกรํ กุพฺพตํ ตุมฺหาทิสานํ กมฺมํ อญฺเญ สาวกปจฺเจกโพธิสตฺตา นานุกุพฺพนฺติ, ปเคว อสนฺโต มจฺฉริโนฯ ตสฺมา สตํ ธมฺโม ทุรนฺนโย สาธูนํ มหาโพธิสตฺตานํ ปฏิปตฺติธมฺโม อญฺเญหิ ทุรนุคโมฯ

เอวํ สกฺโก มหาปุริสสฺส อนุโมทนวเสน ถุติํ กตฺวา มทฺทิเทวิํ นิยฺยาเตนฺโต –

‘‘ททามิ โภโต ภริยํ, มทฺทิํ สพฺพงฺคโสภนํ;

ตฺวญฺเจว มทฺทิยา ฉนฺโน, มทฺที จ ปติโน ตวา’’ติฯ (ชา. 2.22.2289) –

วตฺวา ตํ มทฺทิํ ปฏิทตฺวา ทิพฺพตฺตภาเวน ชลนฺโต ตรุณสูริโย วิย อากาเส ฐตฺวา อตฺตานํ อาจิกฺขนฺโต –

‘‘สกฺโกหมสฺมิ เทวินฺโท, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก;

วรํ วรสฺสุ ราชิสิ, วเร อฏฺฐ ททามิ เต’’ติฯ (ชา. 2.22.2292) –

วตฺวา วเรหิ นิมนฺเตสิฯ มหาสตฺโตปิ ‘‘ปิตา มํ ปุนเทว รชฺเช ปติฏฺฐาเปตุ, วชฺฌปฺปตฺตํ วธโต โมเจยฺยํ, สพฺพสตฺตานํ อวสฺสโย ภเวยฺยํ, ปรทารํ น คจฺเฉยฺยํ, อิตฺถีนํ วสํ น คจฺเฉยฺยํ, ปุตฺโต เม ทีฆายุโก สิยา, อนฺนปานาทิเทยฺยธมฺโม พหุโก สิยา, ตญฺจ อปริกฺขยํ ปสนฺนจิตฺโต ทเทยฺยํ, เอวํ มหาทานานิ ปวตฺเตตฺวา เทวโลกํ คนฺตฺวา ตโต อิธาคโต สพฺพญฺญุตํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ อิเม อฏฺฐ วเร ยาจิฯ สกฺโก ‘‘นจิรสฺเสว ปิตา สญฺชยมหาราชา อิเธว อาคนฺตฺวา ตํ คเหตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐาเปสฺสติ, อิตโร จ สพฺโพ เต มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสติ, มา จินฺตยิ, อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ โอวทิตฺวา สกฏฺฐานเมว คโตฯ โพธิสตฺโต จ มทฺทิเทวี จ สมฺโมทมานา สกฺกทตฺติเย อสฺสเม วสิํสุฯ

ชูชเกปิ กุมาเร คเหตฺวา คจฺฉนฺเต เทวตา อารกฺขมกํสุฯ ทิวเส ทิวเส เอกา เทวธีตา รตฺติภาเค อาคนฺตฺวา มทฺทิวณฺเณน กุมาเร ปฏิชคฺคิฯ โส เทวตาวิคฺคหิโต หุตฺวา ‘‘กลิงฺครฏฺฐํ คมิสฺสามี’’ติ อฑฺฒมาเสน เชตุตฺตรนครเมว สมฺปาปุณิฯ

ราชา วินิจฺฉเย นิสินฺโน พฺราหฺมเณน สทฺธิํ ทารเก ราชงฺคเณน คจฺฉนฺเต ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา พฺราหฺมเณน สทฺธิํ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา โพธิสตฺเตน กถิตนิยาเมเนว ธนํ ทตฺวา กุมาเร กิณิตฺวา นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต กตฺวา ราชา ทารกํ ผุสฺสติเทวี ทาริกํ อุจฺฉงฺเค กตฺวา โพธิสตฺตสฺส ราชปุตฺติยา จ ปวตฺติํ สุณิํสุฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ภูนหจฺจํ วต มยา กต’’นฺติ สํวิคฺคมานโส ตาวเทว ทฺวาทสอกฺโขภนีปริมาณํ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา วงฺกปพฺพตาภิมุโข ปายาสิ สทฺธิํ ผุสฺสติเทวิยา เจว ทารเกหิ จฯ อนุกฺกเมน คนฺตฺวา ปุตฺเตน จ สุณิสาย จ สมาคญฺฉิฯ เวสฺสนฺตโร ปิยปุตฺเต ทิสฺวา โสกํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต วิสญฺญี หุตฺวา ตตฺเถว ปติ, ตถา มทฺที มาตาปิตโร สหชาตา สฏฺฐิสหสฺสา จ อมจฺจาฯ ตํ การุญฺญํ ปสฺสนฺเตสุ เอโกปิ สกภาเวน สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิ, สกลํ อสฺสมปทํ ยุคนฺธรวาตปมทฺทิตํ วิย สาลวนํ อโหสิฯ สกฺโก เทวราชา เตสํ วิสญฺญิภาววิโนทนตฺถํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสาเปสิ, เตเมตุกามา เตเมนฺติ, โปกฺขเร ปติตวสฺสํ วิย วินิวตฺติตฺวา อุทกํ คจฺฉติฯ สพฺเพ สญฺญํ ปฏิลภิํสุฯ ตทาปิ ปถวิกมฺปาทโย เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการา อจฺฉริยา ปาตุรเหสุํฯ เตน วุตฺตํ –

[120]

‘‘ปุนาปรํ พฺรหารญฺเญ, มาตาปิตุสมาคเม;

กรุณํ ปริเทวนฺเต, สลฺลปนฺเต สุขํ ทุขํฯ

[121]

‘‘หิโรตฺตปฺเปน ครุนา, อุภินฺนํ อุปสงฺกมิ;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกา’’ติฯ

ตตฺถ กรุณํ ปริเทวนฺเตติ มาตาปิตโร อาทิํ กตฺวา สพฺพสฺมิํ อาคตชเน กรุณํ ปริเทวมาเนฯ สลฺลปนฺเต สุขํ ทุขนฺติ สุขทุกฺขํ ปุจฺฉิตฺวา ปฏิสนฺถารวเสน อาลาปสลฺลาปํ กโรนฺเตฯ หิโรตฺตปฺเปน ครุนา อุภินฺนนฺติ อิเม สิวีนํ วจนํ คเหตฺวา อทูสกํ ธมฺเม ฐิตํ มํ ปพฺพาชยิํสูติ จิตฺตปฺปโกปํ อกตฺวา อุโภสุ เอเตสุ มาตาปิตูสุ ธมฺมคารวสมุสฺสิเตน หิโรตฺตปฺเปเนว ยถารูเป อุปสงฺกมิฯ เตน เม ธมฺมเตเชน ตทาปิ ปถวี กมฺปิ

อถ สญฺชยมหาราชา โพธิสตฺตํ ขมาเปตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา ตงฺขณญฺเญว เกสมสฺสุกมฺมาทีนิ การาเปตฺวา นฺหาเปตฺวา สพฺพาภรณวิภูสิตํ เทวราชานมิว วิโรจมานํ สห มทฺทิเทวิยา รชฺเช อภิสิญฺจิตฺวา ตาวเทว จ ตโต ปฏฺฐาย ทฺวาทสอกฺโขภนีปริมาณาย จตุรงฺคินิยา เสนาย จ ปุตฺตํ ปริวารยิตฺวา วงฺกปพฺพตโต ยาว เชตุตฺตรนครา สฏฺฐิโยชนมคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา ทฺวีหิ มาเสหิ สุเขเนว นครํ ปเวเสสิฯ มหาชโน อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิฯ เจลุกฺเขปาทโย ปวตฺติํสุฯ นคเร จ นนฺทิเภริํ จราเปสุํฯ อนฺตมโส พิฬาเร อุปาทาย สพฺเพสํ พนฺธเน ฐิตานํ พนฺธนโมกฺโข อโหสิฯ โส นครํ ปวิฏฺฐทิวเสเยว ปจฺจูสกาเล จินฺเตสิ – ‘‘สฺเว วิภาตาย รตฺติยา มมาคตภาวํ สุตฺวา ยาจกา อาคมิสฺสนฺติ, เตสาหํ กิํ ทสฺสามี’’ติฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ตาวเทว ราชนิเวสนสฺส ปุริมวตฺถุํ ปจฺฉิมวตฺถุญฺจ กฏิปฺปมาณํ ปูเรนฺโต ฆนเมโฆ วิย สตฺตรตนวสฺสํ วสฺสาเปสิฯ สกลนคเร ชณฺณุปฺปมาณํ วสฺสาเปสีติฯ เตน วุตฺตํ –

[122]

‘‘ปุนาปรํ พฺรหารญฺญา, นิกฺขมิตฺวา สญาติภิ;

ปวิสามิ ปุรํ รมฺมํ, เชตุตฺตรํ ปุรุตฺตมํฯ

[123]

‘‘รตนานิ สตฺต วสฺสิํสุ, มหาเมโฆ ปวสฺสถ;

ตทาปิ ปถวี กมฺปิ, สิเนรุวนวฏํสกาฯ

[124]

‘‘อเจตนายํ ปถวี, อวิญฺญาย สุขํ ทุขํ;

สาปิ ทานพลา มยฺหํ, สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา’’ติฯ

เอวํ สตฺตรตนวสฺเส วุฏฺเฐ ปุนทิวเส มหาสตฺโต ‘‘เยสํ กุลานํ ปุริมปจฺฉิมวตฺถูสุ วุฏฺฐธนํ, เตสญฺเญว โหตู’’ติ ทาเปตฺวา อวเสสํ อาหราเปตฺวา อตฺตโน เคหวตฺถุสฺมิํ ธเนน สทฺธิํ โกฏฺฐาคาเรสุ โอกิราเปตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ อเจตนายํ ปถวีติ เจตนารหิตา อยํ มหาภูตา ปถวี, เทวตา ปน เจตนาสหิตาฯ อวิญฺญาย สุขํ ทุขนฺติ อเจตนตฺตา เอว สุขํ ทุกฺขํ อชานิตฺวาฯ

สติปิ สุขทุกฺขปจฺจยสํโยเค ตํ นานุภวนฺตีฯ สาปิ ทานพลา มยฺหนฺติ เอวํภูตาปิ สา มหาปถวี มม ทานปุญฺญานุภาวเหตุฯ สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถาติ อฏฺฐวสฺสิกกาเล หทยมํสาทีนิปิ ยาจกานํ ทเทยฺยนฺติ ทานชฺฌาสยุปฺปาเท มงฺคลหตฺถิทาเน ปพฺพาชนกาเล ปวตฺติตมหาทาเน ปุตฺตทาเน ภริยาทาเน วงฺกปพฺพเต ญาติสมาคเม นครํ ปวิฏฺฐทิวเส รตนวสฺสกาเลติ อิเมสุ ฐาเนสุ สตฺตวารํ อกมฺปิตฺถฯ เอวํ เอกสฺมิํเยว อตฺตภาเว สตฺตกฺขตฺตุํ มหาปถวิกมฺปนาทิอจฺฉริยปาตุภาวเหตุภูตานิ ยาวตายุกํ มหาทานานิ ปวตฺเตตฺวา มหาสตฺโต อายุปริโยสาเน ตุสิตปุเร อุปฺปชฺชิฯ เตนาห ภควา –

‘‘ตโต เวสฺสนฺตโร ราชา, ทานํ ทตฺวาน ขตฺติโย;

กายสฺส เภทา สปฺปญฺโญ, สคฺคํ โส อุปปชฺชถา’’ติฯ (ชา. 2.22.2440);

ตทา ชูชโก เทวทตฺโต อโหสิ, อมิตฺตตาปนา จิญฺจมาณวิกา , เจตปุตฺโต ฉนฺโน, อจฺจุตตาปโส สาริปุตฺโต, สกฺโก อนุรุทฺโธ, มทฺที ราหุลมาตา, ชาลิกุมาโร ราหุโล, กณฺหาชินา อุปฺปลวณฺณา, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, เสสปริสา พุทฺธปริสา, เวสฺสนฺตโร ราชา โลกนาโถฯ

อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา มหาสตฺเต กุจฺฉิคเต มาตุ เทวสิกํ ฉสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ ทาตุกามตาโทหโฬ, ตถา ทียมาเนปิ ธนสฺส ปริกฺขยาภาโว, ชาตกฺขเณ เอว หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘ทานํ ทสฺสามิ, อตฺถิ กิญฺจี’’ติ วาจานิจฺฉารณํ, จตุปญฺจวสฺสิกกาเล อตฺตโน อลงฺการสฺส ธาตีนํ หตฺถคตสฺส ปุน อคฺคเหตุกามตา, อฏฺฐวสฺสิกกาเล หทยมํสาทิกสฺส อตฺตโน สรีราวยวสฺส ทาตุกามตาติ เอวมาทิกา สตฺตกฺขตฺตุํ มหาปถวิกมฺปนาทิอเนกจฺฉริยปาตุภาวเหตุภูตา อิธ มหาปุริสสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เอวํ อจฺฉริยา เหเต, อพฺภุตา จ มเหสิโน…เป.…;

เตสุ จิตฺตปฺปสาโทปิ, ทุกฺขโต ปริโมจเย;

ปเควานุกิริยา เตสํ, ธมฺมสฺส อนุธมฺมโต’’ติฯ

เวสฺสนฺตรจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สสปณฺฑิตจริยาวณฺณนา

[125-6] ทสเม ยทา โหมิ, สสโกติ อหํ, สาริปุตฺต, โพธิปริเยสนํ จรมาโน ยทา สสปณฺฑิโต โหมิฯ โพธิสตฺตา หิ กมฺมวสิปฺปตฺตาปิ ตาทิสานํ ติรจฺฉานานํ อนุคฺคณฺหนตฺถํ ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตนฺติฯ ปวนจารโกติ มหาวนจารีฯ ทพฺพาทิติณานิ รุกฺขคจฺเฉสุ ปณฺณานิ ยํกิญฺจิ สากํ รุกฺขโต ปติตผลานิ จ ภกฺโข เอตสฺสาติ ติณปณฺณสากผลภกฺโขฯ ปรเหฐนวิวชฺชิโตติ ปรปีฬาวิรหิโตฯ สุตฺตโปโต จาติ อุทฺทโปโต จฯ อหํ ตทาติ ยทาหํ สสโก โหมิ, ตทา เอเต มกฺกฏาทโย ตโย สหาเย โอวทามิฯ

[127] กิริเย กลฺยาณปาปเกติ กุสเล เจว อกุสเล จ กมฺเมฯ ปาปานีติ อนุสาสนาการทสฺสนํฯ ตตฺถ ปาปานิ ปริวชฺเชถาติ ปาณาติปาโต…เป.… มิจฺฉาทิฏฺฐีติ อิมานิ ปาปานิ ปริวชฺเชถฯ กลฺยาเณ อภินิวิสฺสถาติ ทานํ สีลํ…เป.… ทิฏฺฐุชุกมฺมนฺติ อิทํ กลฺยาณํ, อิมสฺมิํ กลฺยาเณ อตฺตโน กายวาจาจิตฺตานิ อภิมุขภาเวน นิวิสฺสถ, อิมํ กลฺยาณปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชถาติ อตฺโถฯ

เอวํ มหาสตฺโต ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ ญาณสมฺปนฺนตาย กลฺยาณมิตฺโต หุตฺวา เตสํ ติณฺณํ ชนานํ กาเลน กาลํ อุปคตานํ โอวาทวเสน ธมฺมํ เทเสสิฯ เต ตสฺส โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา วสนฺติฯ เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต โพธิสตฺโต อากาสํ โอโลเกตฺวา จนฺทปาริปูริํ ทิสฺวา ‘‘อุโปสถกมฺมํ กโรถา’’ติ โอวทิฯ เตนาห –

[128]

‘‘อุโปสถมฺหิ ทิวเส, จนฺทํ ทิสฺวาน ปูริตํ;

เอเตสํ ตตฺถ อาจิกฺขิํ, ทิวโส อชฺชุโปสโถฯ

[129]

‘‘ทานานิ ปฏิยาเทถ, ทกฺขิเณยฺยสฺส ทาตเว;

ทตฺวา ทานํ ทกฺขิเณยฺเย, อุปวสฺสถุโปสถ’’นฺติฯ