ตทา ขณฺฑหาลสฺส กกฺขฬผรุสภาวํ ชานนฺโตปิ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ธมฺเมน สเมน อฏฺฏสฺส วินิจฺฉโย, อตฺตานํ มาเรตุกามสฺเสว ขณฺฑหาลสฺส ตถา ยญฺญวิธานํ ชานิตฺวาปิ ตสฺส อุปริ จิตฺตปฺปโกปาภาโว, อตฺตโน ปริสํ คเหตฺวา ปิตุ สตฺตุ ภวิตุํ สมตฺโถปิ ‘‘มาทิสสฺส นาม ครูหิ วิโรโธ น ยุตฺโต’’ติ อตฺตานํ ปุริสปสุํ กตฺวา ฆาตาเปตุกามสฺส ปิตุ อาณายํ อวฏฺฐานํ, โกสิยา อสิํ คเหตฺวา สีสํ ฉินฺทิตุํ อุปกฺกมนฺเต ปุโรหิเต อตฺตโน ปิตริ ปุตฺเต สพฺพสตฺเตสุ จ เมตฺตาผรเณน สมจิตฺตตา, มหาชเน ปิตรํ มาเรตุํ อุปกฺกมนฺเต สยํ ปลิสฺสชิตฺวา ตสฺส ชีวิตทานญฺจ, ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ มหาทานํ ททโตปิ ทาเนน อติตฺตภาโว, มหาชเนน จณฺฑาเลสุ วาสาปิตสฺส ปิตุ ทาตพฺพยุตฺตกํ ทตฺวา โปสนํ, มหาชนํ ปุญฺญกิริยาสุ ปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทโย คุณานุภาวา นิทฺธาเรตพฺพาติฯ

จนฺทกุมารจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สิวิราชจริยาวณฺณนา

[51] อฏฺฐเม อริฏฺฐสวฺหเย นคเรติ อริฏฺฐปุรนามเก นคเรฯ สิวิ นามาสิ ขตฺติโยติ สิวีติ โคตฺตโต เอวํนามโก ราชา อโหสิฯ

อตีเต กิร สิวิรฏฺเฐ อริฏฺฐปุรนคเร สิวิราเช รชฺชํ กาเรนฺเต มหาสตฺโต ตสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ‘‘สิวิกุมาโร’’ติสฺส นามมกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อุคฺคหิตสิปฺโป อาคนฺตฺวา ปิตุ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา อุปรชฺชํ ลภิตฺวา อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน ราชา หุตฺวา อคติคมนํ ปหาย ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา รชฺชํ กาเรนฺโต นครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเรติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ฉสตสหสฺสปริจฺจาเคน มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ อฏฺฐมีจาตุทฺทสีปนฺนรสีสุ สยํ ทานสาลํ คนฺตฺวา ทานคฺคํ โอโลเกติฯ

โส เอกทา ปุณฺณมทิวเส ปาโตว สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน อตฺตนา ทินฺนทานํ อาวชฺเชนฺโต พาหิรวตฺถุํ อตฺตนา อทินฺนํ นาม อทิสฺวา ‘‘น เม พาหิรกทานํ ตถา จิตฺตํ โตเสติ, ยถา อชฺฌตฺติกทานํ, อโห วต มม ทานสาลํ คตกาเล โกจิ ยาจโก พาหิรวตฺถุํ อยาจิตฺวา อชฺฌตฺติกเมว ยาเจยฺย, สเจ หิ เม โกจิ สรีเร มํสํ วา โลหิตํ วา สีสํ วา หทยมํสํ วา อกฺขีนิ วา อุปฑฺฒสรีรํ วา สกลเมว วา อตฺตภาวํ ทาสภาเวน ยาเจยฺย, ตํตเทวสฺส อธิปฺปายํ ปูเรนฺโต ทาตุํ สกฺโกมี’’ติ จินฺเตสิฯ ปาฬิยํ ปน อกฺขีนํ เอว วเสน อาคตาฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘นิสชฺช ปาสาทวเร, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา’’ฯ

[52]

‘‘ยํกิญฺจิ มานุสํ ทานํ, อทินฺนํ เม น วิชฺชติ;

โยปิ ยาเจยฺย มํ จกฺขุํ, ทเทยฺยํ อวิกมฺปิโต’’ติฯ

ตตฺถ มานุสํ ทานนฺติ ปกติมนุสฺเสหิ ทาตพฺพทานํ อนฺนปานาทิฯ เอวํ ปน มหาสตฺตสฺส อุฬาเร ทานชฺฌาสเย อุปฺปนฺเน สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ โส ตสฺส การณํ อาวชฺเชนฺโต โพธิสตฺตสฺส อชฺฌาสยํ ทิสฺวา ‘‘สิวิราชา อชฺช สมฺปตฺตยาจกา จกฺขูนิ เจ ยาจนฺติ, จกฺขูนิ อุปฺปาเฏตฺวา เนสํ ทสฺสามีติ จินฺเตสี’’ติ สกฺโก เทวปริสาย วตฺวา ‘‘โส สกฺขิสฺสติ นุ โข ตํ ทาตุํ, อุทาหุ โนติ วีมํสิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ โพธิสตฺเต โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหตฺวา สพฺพาลงฺกาเรหิ ปฏิมณฺฑิเต อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคเต ทานคฺคํ คจฺฉนฺเต ชราชิณฺโณ อนฺธพฺราหฺมโณ วิย หุตฺวา ตสฺส จกฺขุปเถ เอกสฺมิํ อุนฺนตปฺปเทเส อุโภ หตฺเถ ปสาเรตฺวา ราชานํ ชยาเปตฺวา ฐิโต โพธิสตฺเตน ตทภิมุขํ วารณํ เปเสตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, กิํ อิจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘ตว ทานชฺฌาสยํ นิสฺสาย สมุคฺคเตน กิตฺติโฆเสน สกลโลกสนฺนิวาโส นิรนฺตรํ ผุโฏ, อหญฺจ อนฺโธ, ตสฺมา ตํ ยาจามี’’ติ อุปจารวเสน เอกํ จกฺขุํ ยาจิฯ เตน วุตฺตํ –

[53]

‘‘มม สงฺกปฺปมญฺญาย, สกฺโก เทวานมิสฺสโร;

นิสินฺโน เทวปริสาย, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[54]

‘‘นิสชฺช ปาสาทวเร, สิวิราชา มหิทฺธิโก;

จินฺเตนฺโต วิวิธํ ทานํ, อเทยฺยํ โส น ปสฺสติฯ

[55]

‘‘ตถํ นุ วิตถํ เนตํ, หนฺท วีมํสยามิ ตํ;

มุหุตฺตํ อาคเมยฺยาถ, ยาว ชานามิ ตํ มนํฯ

[56]

‘‘ปเวธมาโน ปลิตสิโร, วลิคตฺโต ชราตุโร;

อนฺธวณฺโณว หุตฺวาน, ราชานํ อุปสงฺกมิฯ

[57]

‘‘โส ตทา ปคฺคเหตฺวาน, วามํ ทกฺขิณพาหุ จ;

สิรสฺมิํ อญฺชลิํ กตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[58]

‘‘‘ยาจามิ ตํ มหาราช, ธมฺมิก รฏฺฐวฑฺฒน;

ตว ทานรตา กิตฺติ, อุคฺคตา เทวมานุเสฯ

[59]

‘‘‘อุโภปิ เนตฺตา นยนา, อนฺธา อุปหตา มม;

เอกํ เม นยนํ เทหิ, ตฺวมฺปิ เอเกน ยาปยา’’’ติฯ

ตตฺถ จินฺเตนฺโต วิวิธํ ทานนฺติ อตฺตนา ทินฺนํ วิวิธํ ทานํ จินฺเตนฺโต, อาวชฺเชนฺโต ทานํ วา อตฺตนา ทินฺนํ วิวิธํ พาหิรํ เทยฺยธมฺมํ จินฺเตนฺโตฯ อเทยฺยํ โส น ปสฺสตีติ พาหิรํ วิย อชฺฌตฺติกวตฺถุมฺปิ อเทยฺยํ ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยํ น ปสฺสติ, ‘‘จกฺขูนิปิ อุปฺปาเฏตฺวา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตสีติ อธิปฺปาโยฯ ตถํ นุ วิตถํ เนตนฺติ เอตํ อชฺฌตฺติกวตฺถุโนปิ อเทยฺยสฺส อทสฺสนํ เทยฺยภาเวเนว ทสฺสนํ จินฺตนํ สจฺจํ นุ โข, อุทาหุ, อสจฺจนฺติ อตฺโถฯ โส ตทา ปคฺคเหตฺวาน, วามํ ทกฺขิณพาหุ จาติ วามพาหุํ ทกฺขิณพาหุญฺจ ตทา ปคฺคเหตฺวา, อุโภ พาหู อุกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ รฏฺฐวฑฺฒนาติ รฏฺฐวฑฺฒีกรฯ ตฺวมฺปิ เอเกน ยาปยาติ เอเกน จกฺขุนา สมวิสมํ ปสฺสนฺโต สกํ อตฺตภาวํ ตฺวํ ยาเปหิ, อหมฺปิ ภวโต ลทฺเธน เอเกน ยาเปมีติ ทสฺเสติฯ

ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ตุฏฺฐมานโส ‘‘อิทาเนวาหํ ปาสาเท นิสินฺโน เอวํ จินฺเตตฺวา อาคโต, อยญฺจ เม จิตฺตํ ญตฺวา วิย จกฺขุํ ยาจติ, อโห วต เม ลาภา, อชฺช เม มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสติ, อทินฺนปุพฺพํ วต ทานํ ทสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต อโหสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[60]

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, หฏฺโฐ สํวิคฺคมานโส;

กตญฺชลี เวทชาโต, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

[61]

‘‘‘อิทานาหํ จินฺตยิตฺวาน, ปาสาทโต อิธาคโต;

ตฺวํ มม จิตฺตมญฺญาย, เนตฺตํ ยาจิตุมาคโตฯ

[62]

‘‘‘อโห เม มานสํ สิทฺธํ, สงฺกปฺโป ปริปูริโต;

อทินฺนปุพฺพํ ทานวรํ, อชฺช ทสฺสามิ ยาจเก’’’ติฯ

ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส พฺราหฺมณรูปธรสฺส สกฺกสฺสฯ หฏฺโฐติ ตุฏฺโฐฯ สํวิคฺคมานโสติ มม จิตฺตํ ชานิตฺวา วิย อิมินา พฺราหฺมเณน จกฺขุ ยาจิตํ, เอตฺตกํ กาลํ เอวํ อจินฺเตตฺวา ปมชฺชิโต วตมฺหีติ สํวิคฺคจิตฺโตฯ เวทชาโตติ ชาตปีติปาโมชฺโชฯ อพฺรวินฺติ อภาสิํฯ มานสนฺติ มนสิ ภวํ มานสํ, ทานชฺฌาสโย, ‘‘จกฺขุํ ทสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนทานชฺฌาสโยติ อตฺโถฯ สงฺกปฺโปติ มโนรโถฯ ปริปูริโตติ ปริปุณฺโณฯ

อถ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มม จิตฺตาจารํ ญตฺวา วิย ทุจฺจชมฺปิ จกฺขุํ มํ ยาจติ, สิยา นุ โข กายจิ เทวตาย อนุสิฏฺโฐ ภวิสฺสติ, ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตํ พฺราหฺมณํ ปุจฺฉิฯ เตนาห ภควา ชาตกเทสนายํ –

‘‘เกนานุสิฏฺโฐ อิธมาคโตสิ, วนิพฺพก จกฺขุปถานิ ยาจิตุํ;

สุทุจฺจชํ ยาจสิ อุตฺตมงฺคํ, ยมาหุ เนตฺตํ ปุริเสน ทุจฺจช’’นฺติฯ(ชา. 1.15.53);

ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณรูปธโร สกฺโก อาห –

‘‘ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ, มฆวาติ นํ อาหุ มนุสฺสโลเก;

เตนานุสิฏฺโฐ อิธมาคโตสฺมิ, วนิพฺพโก จกฺขุปถานิ ยาจิตุํฯ

‘‘วนิพฺพโต มยฺหํ วนิํ อนุตฺตรํ, ททาหิ เต จกฺขุปถานิ ยาจิโต;

ททาหิ เม จกฺขุปถํ อนุตฺตรํ, ยมาหุ เนตฺตํ ปุริเสน ทุจฺจช’’นฺติฯ (ชา. 1.15.54-55);

มหาสตฺโต อาห –

‘‘เยน อตฺเถน อาคจฺฉิ, ยมตฺถมภิปตฺถยํ;

เต เต อิชฺฌนฺตุ สงฺกปฺปา, ลภ จกฺขูนิ พฺราหฺมณฯ

‘‘เอกํ เต ยาจมานสฺส, อุภยานิ ททามหํ;

ส จกฺขุมา คจฺฉ ชนสฺส เปกฺขโต,

ยทิจฺฉเส ตฺวํ ตท เต สมิชฺฌตู’’ติฯ (ชา. 1.15.56-57);

ตตฺถ วนิพฺพกาติ ตํ อาลปติฯ จกฺขุปถานีติ ทสฺสนสฺส ปถภาวโต จกฺขูนเมเวตํ นามํฯ ยมาหูติ ยํ โลเก ‘‘ทุจฺจช’’นฺติ กเถนฺติฯ วนิพฺพโตติ ยาจนฺตสฺสฯ วนินฺติ ยาจนํฯ เต เตติ เต ตว ตสฺส อนฺธสฺส สงฺกปฺปาฯ ส จกฺขุมาติ โส ตฺวํ มม จกฺขูหิ จกฺขุมา หุตฺวาฯ ตท เต สมิชฺฌตูติ ยํ ตฺวํ มม สนฺติกา อิจฺฉสิ, ตํ เต สมิชฺฌตูติฯ

ราชา เอตฺตกํ กเถตฺวา ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ สกฺเกน อนุสิฏฺโฐ อิธาคโตสฺมีติ ภณติ, นูน อิมสฺส อิมินา อุปาเยน จกฺขุ สมฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘อิเธว มยา จกฺขูนิ อุปฺปาเฏตฺวา ทาตุํ อสารุปฺป’’นฺติ จินฺเตตฺวา พฺราหฺมณํ อาทาย อนฺเตปุรํ คนฺตฺวา ราชาสเน นิสีทิตฺวา สิวกํ นาม เวชฺชํ ปกฺโกสาเปสิฯ อถ ‘‘อมฺหากํ กิร ราชา อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา พฺราหฺมณสฺส ทาตุกาโม’’ติ สกลนคเร เอกโกลาหลํ อโหสิฯ อถ นํ รญฺโญ ญาติเสนาปติอาทโย ราชวลฺลภา อมจฺจา ปาริสชฺชา นาครา โอโรธา จ สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา นานาอุปาเยหิ นิวาเรสุํฯ ราชาปิ เน อนุวาเรสิ เตนาห –

‘‘มา โน เทว อทา จกฺขุํ, มา โน สพฺเพ ปรากริ;

ธนํ เทหิ มหาราช, มุตฺตา เวฬุริยา พหูฯ

‘‘ยุตฺเต เทว รเถ เทหิ, อาชานีเย จลงฺกเต;

นาเค เทหิ มหาราช, เหมกปฺปนวาสเสฯ

‘‘ยถา ตํ สิวโย สพฺเพ, สโยคฺคา สรถา สทา;

สมนฺตา ปริกิเรยฺยุํ, เอวํ เทหิ รเถสภา’’ติฯ (ชา. 1.15.58-60);

อถ ราชา ติสฺโส คาถา อภาสิ –

‘‘โย เว ทสฺสนฺติ วตฺวาน, อทาเน กุรุเต มโน;

ภูมฺยํ โส ปติตํ ปาสํ, คีวายํ ปฏิมุญฺจติฯ

‘‘โย เว ทสฺสนฺติ วตฺวาน, อทาเน กุรุเต มโน;

ปาปา ปาปตโร โหติ, สมฺปตฺโต ยมสาธนํฯ

‘‘ยญฺหิ ยาเจ ตญฺหิ ทเท, ยํ น ยาเจ น ตํ ทเท;

สฺวาหํ ตเมว ทสฺสามิ, ยํ มํ ยาจติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ (ชา. 1.15.61-63);

ตตฺถ มา โน, เทวาติ โนติ นิปาตมตฺตํฯ เทว, มา จกฺขุํ อทาสิฯ มา โน สพฺเพ ปรากรีติ อมฺเห สพฺเพ มา ปริจฺจชิฯ อกฺขีสุ หิ ทินฺเนสุ ตฺวํ รชฺชํ น กริสฺสสิ, เอวํ ตยา มยํ ปริจฺจตฺตา นาม ภวิสฺสามาติ อธิปฺปาเยน เอวมาหํสุฯ ปริกิเรยฺยุนฺติ ปริวาเรยฺยุํฯ เอวํ เทหีติ ยถา ตํ อวิกลจกฺขุํ สิวโย จิรํ ปริวาเรยฺยุํ, เอวํ เทหิ ธนเมวสฺส เทหิ, มา อกฺขีนิ, อกฺขีสุ หิ ทินฺเนสุ น ตํ สิวโย ปริวาเรสฺสนฺตีติ ทสฺเสติฯ

ปฏิมุญฺจตีติ ปฏิปเวเสติฯ ปาปา ปาปตโร โหตีติ ลามกา ลามกตโร นาม โหติฯ สมฺปตฺโต ยมสาธนนฺติ ยมสฺส อาณาปวตฺติฏฺฐานํ อุสฺสทนิรยํ เอส ปตฺโต นาม โหติฯ ยญฺหิ ยาเจติ ยํ วตฺถุํ ยาจโก ยาจติ, ทายโกปิ ตเทว ทเทยฺย, น อยาจิตํ, อยญฺจ พฺราหฺมโณ จกฺขุํ มํ ยาจติ, น มุตฺตาทิกํ ธนํ, ตํ ทสฺสามีติ วทติฯ

อถ นํ ‘‘อายุอาทีสุ กิํ ปตฺเถตฺวา จกฺขูนิ เทสิ เทวา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ มหาปุริโส ‘‘นาหํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกํ วา สมฺปตฺติํ ปตฺเถตฺวา เทมิ, อปิ จ โพธิสตฺตานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โปราณกมคฺโค เอส, ยทิทํ ทานปารมิปูรณํ นามา’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘อายุํ นุ วณฺณํ นุ สุขํ พลํ นุ, กิํ ปตฺถยาโน นุ ชนินฺท เทสิ;

กถญฺหิ ราชา สิวินํ อนุตฺตโร, จกฺขูนิ ทชฺชา ปรโลกเหตุฯ

‘‘น วาหเมตํ ยสสา ททามิ, น ปุตฺตมิจฺเฉ น ธนํ น รฏฺฐํ;

สตญฺจ ธมฺโม จริโต ปุราโณ, อิจฺเจว ทาเน รมเต มโน มมา’’ติฯ (ชา. 1.15.64-65);

ตตฺถ ปรโลกเหตูติ, มหาราช, กถํ นาม ตุมฺหาทิโส ปณฺฑิตปุริโส สกฺกสมฺปตฺติสทิสํ สนฺทิฏฺฐิกํ อิสฺสริยํ ปหาย ปรโลกเหตุ จกฺขูนิ ทเทยฺยาติฯ

น วาหนฺติ น เว อหํฯ ยสสาติ ทิพฺพสฺส วา มานุสสฺส วา อิสฺสริยสฺส การณา, อปิจ สตํ โพธิสตฺตานํ ธมฺโม พุทฺธการโก จริโต อาจริโต อาจิณฺโณ ปุราตโน อิจฺเจว อิมินา การเณน ทาเนเยว อีทิโส มม มโน นิรโตติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชา อมจฺเจ สญฺญาเปตฺวา สิวกํ เวชฺชํ อาณาเปสิ – ‘‘เอหิ, สิวก, มม อุโภปิ อกฺขีนิ อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส ทาตุํ สีฆํ อุปฺปาเฏตฺวา หตฺเถ ปติฏฺฐเปหี’’ติฯ เตน วุตฺตํ –

[63]

‘‘เอหิ สิวก อุฏฺเฐหิ, มา ทนฺธยิ มา ปเวธยิ;

อุโภปิ นยนํ เทหิ, อุปฺปาเฏตฺวา วนิพฺพเกฯ

[64]

‘‘ตโต โส โจทิโต มยฺหํ, สิวโก วจนํกโร;

อุทฺธริตฺวาน ปาทาสิ, ตาลมิญฺชํว ยาจเก’’ติฯ

ตตฺถ อุฏฺเฐหีติ อุฏฺฐานวีริยํ กโรหิฯ อิมสฺมิํ มม จกฺขุทาเน สหายกิจฺจํ กโรหีติ ทสฺเสติฯ มา ทนฺตยีติ มา จิรายิฯ อยญฺหิ อติทุลฺลโภ จิรกาลํ ปตฺถิโต มยา อุตฺตโม ทานกฺขโณ ปฏิลทฺโธ, โส มา วิรชฺฌีติ อธิปฺปาโยฯ มา ปเวธยีติ ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ จกฺขูนิ อุปฺปาเฏมี’’ติ จิตฺตุตฺราสวเสน มา เวธยิ สรีรกมฺปํ มา อาปชฺชิฯ อุโภปิ นยนนฺติ อุโภปิ นยเนฯ วนิพฺพเกติ ยาจกสฺส มยฺหนฺติ มยาฯ อุทฺธริตฺวาน ปาทาสีติ โส เวชฺโช รญฺโญ อกฺขิกูปโต อุโภปิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา รญฺโญ หตฺเถ อทาสิฯ

เทนฺโต จ น สตฺถเกน อุทฺธริตฺวา อทาสิฯ โส หิ จินฺเตสิ – ‘‘อยุตฺตํ มาทิสสฺส สุสิกฺขิตเวชฺชสฺส รญฺโญ อกฺขีสุ สตฺถปาตน’’นฺติ เภสชฺชานิ ฆํเสตฺวา เภสชฺชจุณฺเณน นีลุปฺปลํ ปริภาเวตฺวา ทกฺขิณกฺขิํ อุปสิงฺฆาเปสิ, อกฺขิ ปริวตฺติ, ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชิฯ

โส ปริภาเวตฺวา ปุนปิ อุปสิงฺฆาเปสิ, อกฺขิ อกฺขิกูปโต มุจฺจิ, พลวตรา เวทนา อุทปาทิ, ตติยวาเร ขรตรํ ปริภาเวตฺวา อุปนาเมสิ, อกฺขิ โอสธพเลน ปริพฺภมิตฺวา อกฺขิกูปโต นิกฺขมิตฺวา นฺหารุสุตฺตเกน โอลมฺพมานํ อฏฺฐาสิ, อธิมตฺตา เวทนา อุทปาทิ, โลหิตํ ปคฺฆริ, นิวตฺถสาฏกาปิ โลหิเตน เตมิํสุฯ โอโรธา จ อมจฺจา จ รญฺโญ ปาทมูเล ปติตฺวา ‘‘เทว, อกฺขีนิ มา เทหิ, เทว, อกฺขีนิ มา เทหี’’ติ มหาปริเทวํ ปริเทวิํสุฯ

ราชา เวทนํ อธิวาเสตฺวา ‘‘ตาต, มา ปปญฺจํ กรี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ วามหตฺเถน อกฺขิํ ธาเรตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน สตฺถกํ อาทาย อกฺขิสุตฺตกํ ฉินฺทิตฺวา อกฺขิํ คเหตฺวา มหาสตฺตสฺส หตฺเถ ฐเปสิฯ โส วามกฺขินา ทกฺขิณกฺขิํ โอโลเกตฺวา ปริจฺจาคปีติยา อภิภุยฺยมานํ ทุกฺขเวทนํ เวเทนฺโต ‘‘เอหิ, พฺราหฺมณา’’ติ พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มม อิโต จกฺขุโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน สมนฺตจกฺขุเมว ปิยตรํ, ตสฺส เม อิทํ อกฺขิทานํ ปจฺจโย โหตู’’ติ พฺราหฺมณสฺส อกฺขิํ อทาสิฯ โส ตํ อุกฺขิปิตฺวา อตฺตโน อกฺขิมฺหิ ฐเปสิ, ตํ ตสฺสานุภาเวน วิกสิตนีลุปฺปลํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาสิฯ มหาสตฺโต วามกฺขินา ตสฺส ตํ อกฺขิํ ทิสฺวา ‘‘อโห สุทินฺนํ มยา อกฺขี’’ติ อนฺโตสมุคฺคตาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏสรีโร หุตฺวา อปรมฺปิ อทาสิฯ สกฺโกปิ ตํ ตเถว กตฺวา ราชนิเวสนา นิกฺขมิตฺวา มหาชนสฺส โอโลเกนฺตสฺเสว นครา นิกฺขมิตฺวา เทวโลกเมว คโตฯ

รญฺโญ นจิรสฺเสว อกฺขีนิ อาวาฏภาวํ อปฺปตฺตานิ กมฺพลเคณฺฑุกํ วิย อุคฺคเตน มํสปิณฺเฑน ปูเรตฺวา จิตฺตกมฺมรูปสฺส วิย รุหิํสุ, เวทนา ปจฺฉิชฺชิฯ อถ มหาสตฺโต กติปาหํ ปาสาเท วสิตฺวา ‘‘กิํ อนฺธสฺส รชฺเชนาติ อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อมจฺจานํ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘มุขโธวนาทิทายโก เอโก ปุริโส มยฺหํ สนฺติเก โหตุ, สรีรกิจฺจฏฺฐาเนสุปิ เม รชฺชุกํ พนฺธถา’’ติ วตฺวา สิวิกาย คนฺตฺวา โปกฺขรณิตีเร ราชปลฺลงฺเก นิสีทิฯ อมจฺจาปิ วนฺทิตฺวา ปฏิกฺกมิํสุฯ โพธิสตฺโตปิ อตฺตโน ทานํ อาวชฺเชสิฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก ตํ ทิสฺวา ‘‘มหาราชสฺส วรํ ทตฺวา จกฺขุํ ปฏิปากติกํ กริสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตสฺส สมีปํ คนฺตฺวา ปทสทฺทมกาสิฯ มหาสตฺเตน จ ‘‘โก เอโส’’ติ วุตฺเต –

‘‘สกฺโกหมสฺมิ เทวินฺโท, อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก;

วรํ วรสฺสุ ราชีสิ, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสี’’ติฯ (ชา. 1.15.71) –

วตฺวา เตน –

‘‘ปหูตํ เม ธนํ สกฺก, พลํ โกโส จนปฺปโก;

อนฺธสฺส เม สโต ทานิ, มรณญฺเญว รุจฺจตี’’ติฯ (ชา. 1.15.72) –

วุตฺเต อถ นํ สกฺโก อาห – ‘‘สิวิราช, กิํ ปน ตฺวํ มริตุกาโม หุตฺวา มรณํ โรเจสิ, อุทาหุ อนฺธภาเวนา’’ติฯ อนฺธภาเวน, เทวาติฯ ‘‘มหาราช, ทานํ นาม น เกวลํ สมฺปรายตฺถเมว ทิยฺยติ, ทิฏฺฐธมฺมตฺถายปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ตว ทานปุญฺญเมว นิสฺสาย สจฺจกิริยํ กโรหิ, ตสฺส พเลเนว เต จกฺขุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ มยา มหาทานํ สุทินฺน’’นฺติ วตฺวา สจฺจกิริยํ กโรนฺโต –

‘‘เย มํ ยาจิตุมายนฺติ, นานาโคตฺตา วนิพฺพกา;

โยปิ มํ ยาจเต ตตฺถ, โสปิ เม มนโส ปิโย;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, จกฺขุ เม อุปปชฺชถา’’ติฯ (ชา. 1.15.74) –

อาหฯ

ตตฺถ เย มนฺติ เย มํ ยาจิตุมาคจฺฉนฺติ, เตสุปิ อาคเตสุ โย อิมํ นาม เทหีติ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต มํ ยาจเต, โสปิ เม มนโส ปิโยฯ เอเตนาติ สเจ มยฺหํ สพฺเพปิ ยาจกา ปิยา, สจฺจเมเวตํ มยา วุตฺตํ, เอเตน เม สจฺจวจเนน เอกํ จกฺขุ อุปปชฺชถ อุปฺปชฺชตูติฯ

อถสฺส วจนสมนนฺตรเมว ปฐมํ จกฺขุ อุทปาทิฯ ตโต ทุติยสฺส อุปฺปชฺชนตฺถาย –

‘‘ยํ มํ โส ยาจิตุํ อาคา, เทหิ จกฺขุนฺติ พฺราหฺมโณ;

ตสฺส จกฺขูนิ ปาทาสิํ, พฺราหฺมณสฺส วนิพฺพโตฯ

‘‘ภิยฺโย มํ อาวิสี ปีติ, โสมนสฺสญฺจนปฺปกํ;

เอเตน สจฺจวชฺเชน, ทุติยํ เม อุปปชฺชถา’’ติฯ (ชา. 1.15.75-76) –

อาหฯ

ตตฺถ ยํ มนฺติ โย มํฯ โสติ โส จกฺขุยาจโก พฺราหฺมโณฯ อาคาติ อาคโตฯ วนิพฺพโตติ ยาจนฺตสฺสฯ

มํ อาวิสีติ พฺราหฺมณสฺส จกฺขูนิ ทตฺวา อนฺธกาเลปิ ตถารูปํ เวทนํ อคเณตฺวา ‘‘อโห สุทินฺนํ เม ทาน’’นฺติ ปจฺจเวกฺขนฺตํ มํ ภิยฺโย อติเรกตรา ปีติ อาวิสิฯ โสมนสฺสญฺจนปฺปกนฺติ อปริมาณํ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิฯ เอเตนาติ สเจ ตทา มม อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปนฺนํ, สจฺจเมเวตํ มยา วุตฺตํ, เอเตน เม สจฺจวจเนน ทุติยมฺปิ จกฺขุ อุปปชฺชตูติฯ

ตํขณญฺเญว ทุติยมฺปิ จกฺขุ อุทปาทิฯ ตานิ ปนสฺส จกฺขูนิ เนว ปากติกานิ, น ทิพฺพานิฯ สกฺกพฺราหฺมณสฺส หิ ทินฺนํ จกฺขุํ ปุน ปากติกํ กาตุํ น สกฺกา, อุปหตจกฺขุโน จ ทิพฺพจกฺขุ นาม นุปฺปชฺชติ, วุตฺตนเยน ปนสฺส อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ อวิปรีตํ อตฺตโน ทานปีติํ อุปาทาย ปีติผรณวเสน นิพฺพตฺตานิ ‘‘สจฺจปารมิตาจกฺขูนี’’ติ วุตฺตานิฯ เตน วุตฺตํ –

[65]

‘‘ททมานสฺส เทนฺตสฺส, ทินฺนทานสฺส เม สโต;

จิตฺตสฺส อญฺญถา นตฺถิ, โพธิยาเยว การณา’’ติฯ

ตตฺถ ททมานสฺสาติ จกฺขูนิ ทาตุํ เวชฺเชน อุปฺปาเฏนฺตสฺสฯ เทนฺตสฺสาติ อุปฺปาฏิตานิ ตานิ สกฺกพฺราหฺมณสฺส หตฺเถ ฐเปนฺตสฺสฯ ทินฺนทานสฺสาติ จกฺขุทานํ ทินฺนวโตฯ จิตฺตสฺส อญฺญถาติ ทานชฺฌาสยสฺส อญฺญถาภาโวฯ โพธิยาเยว การณาติ ตญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสว เหตูติ อตฺโถฯ

[66] สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สุทุลฺลภตาย เอวํ สุทุกฺกรํ มยา กตนฺติ น จกฺขูนํ น อตฺตภาวสฺสปิ อปฺปิยตายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เม เทสฺสา’’ติ โอสานคาถมาหฯ ตตฺถ อตฺตา น เม น เทสฺสิโยติ ปฐโม น-กาโร นิปาตมตฺโตฯ อตฺตา น เม กุชฺฌิตพฺโพ, น อปฺปิโยติ อตฺโถฯ ‘‘อตฺตานํ เม น เทสฺสิย’’นฺติปิ ปาโฐฯ ตสฺสตฺโถ – เม อตฺตานํ อหํ น เทสฺสิยํ น กุชฺเฌยฺยํ น กุชฺฌิตุํ อรหามิ น โส มยา กุชฺฌิตพฺโพติฯ ‘‘อตฺตาปิ เม น เทสฺสิโย’’ติปิ ปฐนฺติฯ อทาสหนฺติ อทาสิํ อหํฯ ‘‘อทาสิห’’นฺติปิ ปาโฐฯ

ตทา ปน โพธิสตฺตสฺส สจฺจกิริยาย จกฺขูสุ อุปฺปนฺเนสุ สกฺกานุภาเวน สพฺพา ราชปริสา สนฺนิปติตาว อโหสิฯ อถสฺส สกฺโก มหาชนมชฺเฌ อากาเส ฐตฺวา –

‘‘ธมฺเมน ภาสิตา คาถา, สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒน;

เอตานิ ตว เนตฺตานิ, ทิพฺพานิ ปฏิทิสฺสเรฯ

‘‘ติโรกุฏฺฏํ ติโรเสลํ, สมติคฺคยฺห ปพฺพตํ;

สมนฺตา โยชนสตํ, ทสฺสนํ อนุโภนฺตุ เต’’ติฯ (ชา. 1.15.77-78) –

อิมาหิ คาถาหิ ถุติํ กตฺวา เทวโลกเมว คโตฯ โพธิสตฺโตปิ มหาชนปริวุโต มหนฺเตน สกฺกาเรน นครํ ปวิสิตฺวา ราชเคหทฺวาเร สุสชฺชิเต มหามณฺฑเป สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน จกฺขุปฏิลาเภน ตุฏฺฐหฏฺฐปมุทิตานํ ทฏฺฐุํ อาคตานํ นาครานํ ชานปทานํ ราชปริสาย จ ธมฺมํ เทเสนฺโต –

‘‘โก นีธ วิตฺตํ น ทเทยฺย ยาจิโต, อปิ วิสิฏฺฐํ สุปิยมฺปิ อตฺตโน;

ตทิงฺฆ สพฺเพ สิวโย สมาคตา, ทิพฺพานิ เนตฺตานิ มมชฺช ปสฺสถฯ

‘‘ติโรกุฏฺฏํ ติโรเสลํ, สมติคฺคยฺห ปพฺพตํ;

สมนฺตา โยชนสตํ, ทสฺสนํ อนุโภนฺติ เมฯ

‘‘น จาคมตฺตา ปรมตฺถิ กิญฺจิ, มจฺจานํ อิธ ชีวิเต;

ทตฺวาน มานุสํ จกฺขุํ, ลทฺธํ เม จกฺขุ อมานุสํฯ

‘‘เอตมฺปิ ทิสฺวา สิวโย, เทถ ทานานิ ภุญฺชถ;

ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ, อนินฺทิตา สคฺคมุเปถ ฐาน’’นฺติฯ (ชา. 1.15.79-82) –

อิมา คาถา อภาสิฯ ตตฺถ ธมฺเมน ภาสิตาติ, มหาราช, อิมา เต คาถา ธมฺเมน สภาเวเนว ภาสิตาฯ ทิพฺพานีติ ทิพฺพานุภาวยุตฺตานิฯ ปฏิทิสฺสเรติ ปฏิทิสฺสนฺติฯ ติโรกุฏฺฏนฺติ ปรกุฏฺฏํฯ ติโรเสลนฺติ ปรเสลํฯ สมติคฺคยฺหาติ อติกฺกมิตฺวาฯ สมนฺตา ทสทิสา โยชนสตํ รูปทสฺสนํ อนุโภนฺตุ สาเธนฺตุฯ

โก นีธาติ โก นุ อิธฯ อปิ วิสิฏฺฐนฺติ อุตฺตมมฺปิ สมานํฯ น จาคมตฺตาติ จาคปฺปมาณโต อญฺญํ วรํ นาม นตฺถิฯ

อิธ ชีวิเตติ อิมสฺมิํ ชีวโลเกฯ ‘‘อิธ ชีวต’’นฺติปิ ปฐนฺติฯ อิมสฺมิํ โลเก ชีวมานานนฺติ อตฺโถฯ อมานุสนฺติ ทิพฺพจกฺขุ มยา ลทฺธํ, อิมินา การเณน เวทิตพฺพเมตํ ‘‘จาคโต อุตฺตมํ นาม นตฺถี’’ติฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตํ มยา ลทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ ทิสฺวาปิฯ

อิติ อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ น เกวลํ ตสฺมิํเยว ขเณ, อถ โข อนฺวทฺธมาสมฺปิ อุโปสเถ มหาชนํ สนฺนิปาเตตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลกปรายโน อโหสิฯ

ตทา เวชฺโช อานนฺทตฺเถโร อโหสิ, สกฺโก อนุรุทฺธตฺเถโร, เสสปริสา พุทฺธปริสา, สิวิราชา โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ วุตฺตนเยเนว ยถารหํ ปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา ทิวเส ทิวเส ยถา อทินฺนปุพฺพํ พาหิรเทยฺยธมฺมวตฺถุ น โหติ, เอวํ อปริมิตํ มหาทานํ ปวตฺเตนฺตสฺส เตน อปริตุฏฺฐสฺส กถํ นุ โข อหํ อชฺฌตฺติกวตฺถุกํ ทานํ ทเทยฺยํ, กทา นุ โข มํ โกจิ อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกํ เทยฺยธมฺมํ ยาเจยฺย, สเจ หิ โกจิ ยาจโก เม หทยมํสสฺส นามํ คณฺเหยฺย, กณเยน นํ นีหริตฺวา ปสนฺนอุทกโต สนาฬํ ปทุมํ อุทฺธรนฺโต วิย โลหิตพินฺทุํ ปคฺฆรนฺตํ หทยํ นีหริตฺวา ทสฺสามิฯ สเจ สรีรมํสสฺส นามํ คณฺเหยฺย, อวเลขเนน ตาลคุฬปฏลํ อุปฺปาเฏนฺโต วิย สรีรมํสํ อุปฺปาเฏตฺวา ทสฺสามิฯ สเจ โลหิตสฺส นามํ คณฺเหยฺย, อสินา วิชฺฌิตฺวา ยนฺตมุเข วา ปติตฺวา อุปนีตํ ภาชนํ ปูเรตฺวา โลหิตํ ทสฺสามิฯ สเจ ปน โกจิ ‘‘เคเห เม กมฺมํ นปฺปวตฺตติ, ตตฺถ เม ทาสกมฺมํ กโรหี’’ติ วเทยฺย, ราชเวสํ อปเนตฺวา ตสฺส อตฺตานํ สาเวตฺวา ทาสกมฺมํ กริสฺสามิฯ สเจ วา ปน โกจิ อกฺขีนํ นามํ คณฺเหยฺย, ตาลมิญฺชํ นีหรนฺโต วิย อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ตสฺส ทสฺสามีติ เอวํ อนญฺญสาธารณวสีภาวปฺปตฺตานํ มหาโพธิสตฺตานํเยว อาเวณิกา อุฬารตรา ปริวิตกฺกุปฺปตฺติ, จกฺขุยาจกํ ลภิตฺวา อมจฺจปาริสชฺชาทีหิ นิวาริยมานสฺสาปิ เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา อตฺตโน ปริวิตกฺกานุรูปํ ปฏิปตฺติยา จ ปรมา ปีติปฏิสํเวทนา, ตสฺสา ปีติมนตาย อวิตถภาวํ นิสฺสาย สกฺกสฺส ปุรโต สจฺจกิริยากรณํ, เตน จ อตฺตโน จกฺขูนํ ปฏิปากติกภาโว, เตสญฺจ ทิพฺพานุภาวตาติ เอวมาทโย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา เวทิตพฺพาติฯ

สิวิราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. เวสฺสนฺตรจริยาวณฺณนา

[67] นวเม ยา เม อโหสิ ชนิกาติ เอตฺถ เมติ เวสฺสนฺตรภูตํ อตฺตานํ สนฺธาย สตฺถา วทติฯ เตเนวาห – ‘‘ผุสฺสตี นาม ขตฺติยา’’ติฯ ตทา หิสฺส มาตา ‘‘ผุสฺสตี’’ติ เอวํนามิกา ขตฺติยานี อโหสิฯ สา อตีตาสุ ชาตีสูติ สา ตโต อนนฺตราตีตชาติยํฯ เอกตฺเถ หิ เอตํ พหุวจนํฯ สกฺกสฺส มเหสี ปิยา อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา ยา เม อโหสิ ชนิกา อิมสฺมิํ จริมตฺตภาเว, สา อตีตาสุ ชาตีสุ ผุสฺสตี นาม, ตตฺถ อตีตาย ชาติยา ขตฺติยา, ยตฺถาหํ ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ เวสฺสนฺตโร หุตฺวา นิพฺพตฺติํ, ตโต อนนฺตราตีตาย สกฺกสฺส มเหสี ปิยา อโหสีติฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา –

อิโต หิ เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสี นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ ตสฺมิํ พนฺธุมตีนครํ อุปนิสฺสาย เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต พนฺธุมา ราชา เกนจิ รญฺญา เปสิตํ มหคฺฆํ จนฺทนสารํ อตฺตโน เชฏฺฐธีตาย อทาสิฯ สา เตน สุขุมํ จนฺทนจุณฺณํ กาเรตฺวา สมุคฺคํ ปูเรตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ ปูเชตฺวา เสสจุณฺณานิ คนฺธกุฏิยํ วิกิริตฺวา ‘‘ภนฺเต, อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส มาตา ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิฯ สา ตโต จุตา ตสฺสา จนฺทนจุณฺณปูชาย ผเลน รตฺตจนฺทนปริปฺโผสิเตน วิย สรีเรน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺตี ตาวติํสภวเน สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อคฺคมเหสี หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ อถสฺสา อายุปริโยสาเน ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ สกฺโก เทวราชา ตสฺสา ปริกฺขีณายุกตํ ญตฺวา ตสฺสา อนุกมฺปาย ‘‘ภทฺเท, ผุสฺสติ ทส เต วเร ทมฺมิ, เต คณฺหสฺสู’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ –

[68]

‘‘ตสฺสา อายุกฺขยํ ญตฺวา, เทวินฺโท เอตทพฺรวิ;

‘ททามิ เต ทส วเร, วร ภทฺเท ยทิจฺฉสี’’’ติฯ

ตตฺถ วราติ วรสฺสุ วรํ คณฺหฯ ภทฺเท, ยทิจฺฉสีติ, ภทฺเท, ผุสฺสติ ยํ อิจฺฉสิ ยํ ตว ปิยํ, ตํ ทสหิ โกฏฺฐาเสหิ ‘‘วรํ วรสฺสุ ปฏิคฺคณฺหาหี’’ติ วทติฯ

[69] ปุนิทมพฺรวีติ ปุน อิทํ สา อตฺตโน จวนธมฺมตํ อชานนฺตี ‘‘กิํ นุ เม อปราธตฺถี’’ติอาทิกํ อภาสิฯ