4. มหาสุทสฺสนจริยาวณฺณนา

[28] จตุตฺเถ กุสาวติมฺหิ นคเรติ กุสาวตีนามเก นคเร, ยสฺมิํ ฐาเน เอตรหิ กุสินารา นิวิฏฺฐาฯ มหีปตีติ ขตฺติโย, นาเมน มหาสุทสฺสโน นามฯ จกฺกวตฺตีติ จกฺกรตนํ วตฺเตติ จตูหิ วา สมฺปตฺติจกฺเกหิ วตฺตติ, เตหิ จ ปรํ ปวตฺเตติ, ปรหิตาย จ อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต เอตสฺมิํ อตฺถีติปิ จกฺกวตฺตีฯ อถ วา จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหิ สงฺคหวตฺถูหิ จ สมนฺนาคเตน, ปเรหิ อนภิภวนียสฺส อนติกฺกมนียสฺส อาณาสงฺขาตสฺส จกฺกสฺส วตฺโต เอตสฺมิํ อตฺถีติปิ จกฺกวตฺตีฯ ปริณายกรตนปุพฺพงฺคเมน หตฺถิรตนาทิปมุเขน มหาพลกาเยน ปุญฺญานุภาวนิพฺพตฺเตน กายพเลน จ สมนฺนาคตตฺตา มหพฺพโลฯ ยทา อาสินฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา –

อตีเต กิร มหาปุริโส สุทสฺสนตฺตภาวโต ตติเย อตฺตภาเว คหปติกุเล นิพฺพตฺโต ธรมานกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน เอกํ เถรํ อรญฺญวาสํ วสนฺตํ อตฺตโน กมฺเมน อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อิธ มยา อยฺยสฺส ปณฺณสาลํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน กมฺมํ ปหาย ทพฺพสมฺภารํ ฉินฺทิตฺวา นิวาสโยคฺคํ ปณฺณสาลํ กตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา กฏฺฐตฺถรณํ กตฺวา ‘‘กริสฺสติ นุ โข ปริโภคํ, น นุ โข กริสฺสตี’’ติ เอกมนฺเต นิสีทิฯ เถโร อนฺโตคามโต อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กฏฺฐตฺถรเณ นิสีทิฯ มหาสตฺโตปิ นํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ผาสุกา, ภนฺเต, ปณฺณสาลา’’ติ ปุจฺฉิฯ ผาสุกา, ภทฺทมุข, ปพฺพชิตสารุปฺปาติฯ วสิสฺสถ, ภนฺเต, อิธาติ? อาม, อุปาสกาติฯ โส อธิวาสนากาเรเนว ‘‘วสิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘นิพทฺธํ มยฺหํ ฆรทฺวารํ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ ปฏิชานาเปตฺวา นิจฺจํ อตฺตโน ฆเรเยว ภตฺตวิสฺสคฺคํ การาเปสิฯ โส ปณฺณสาลายํ กฏสารกํ ปตฺถริตฺวา มญฺจปีฐํ ปญฺญเปสิ, อปสฺเสนํ นิกฺขิปิ, ปาทกฐลิกํ ฐเปสิ, โปกฺขรณิํ ขณิ, จงฺกมํ กตฺวา วาลุกํ โอกิริ, ปริสฺสยวิโนทนตฺถํ ปณฺณสาลํ กณฺฏกวติยา ปริกฺขิปิ, ตถา โปกฺขรณิํ จงฺกมญฺจฯ เตสํ อนฺโตวติปริยนฺเต ตาลปนฺติโย โรเปสิฯ เอวมาทินา อาวาสํ นิฏฺฐาเปตฺวา เถรสฺส ติจีวรํ อาทิํ กตฺวา สพฺพํ สมณปริกฺขารํ อทาสิฯ เถรสฺส หิ ตทา โพธิสตฺเตน ติจีวรปิณฺฑปาตปตฺตถาลกปริสฺสาวนธมกรณปริโภคภาชนฉตฺตุปาหนอุทกตุมฺพสูจิกตฺตร- ยฏฺฐิอารกณฺฏกปิปฺผลินขจฺเฉทนปทีเปยฺยาทิ ปพฺพชิตานํ ปริโภคชาตํ อทินฺนํ นาม นาโหสิฯ โส ปญฺจ สีลานิ รกฺขนฺโต อุโปสถํ กโรนฺโต ยาวชีวํ เถรํ อุปฏฺฐหิฯ เถโร ตตฺเถว วสนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิฯ

[29] โพธิสตฺโตปิ ยาวตายุกํ ปุญฺญํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺโต กุสาวติยา ราชธานิยา นิพฺพตฺติตฺวา มหาสุทสฺสโน นาม ราชา อโหสิ จกฺกวตฺตีฯ

ตสฺสิสฺสริยานุภาโว ‘‘ภูตปุพฺพํ, อานนฺท, ราชา มหาสุทสฺสโน นาม อโหสิ ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.242) นเยน สุตฺเต อาคโต เอวฯ ตสฺส กิร จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานิ, จตุราสีติ ปาสาทสหสฺสานิ ธมฺมปาสาทปฺปมุขานิ, จตุราสีติ กูฏาคารสหสฺสานิ มหาพฺยูหกูฏาคารปฺปมุขานิ, ตานิ สพฺพานิ ตสฺส เถรสฺส กตาย เอกิสฺสา ปณฺณสาลาย นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิ, จตุราสีติ ปลฺลงฺกสหสฺสานิ นาคสหสฺสานิ อสฺสสหสฺสานิ รถสหสฺสานิ ตสฺส ทินฺนสฺส มญฺจปีฐสฺส, จตุราสีติ มณิสหสฺสานิ ตสฺส ทินฺนสฺส ปทีปสฺส, จตุราสีติ โปกฺขรณิสหสฺสานิ เอกโปกฺขรณิยา, จตุราสีติ อิตฺถิสหสฺสานิ ปุตฺตสหสฺสานิ คหปติสหสฺสานิ จ ปตฺตถาลกาทิปริโภคารหสฺส ปพฺพชิตปริกฺขารทานสฺส, จตุราสีติ เธนุสหสฺสานิ ปญฺจโครสทานสฺส, จตุราสีติ วตฺถโกฏฺฐสหสฺสานิ นิวาสนปารุปนทานสฺส, จตุราสีติ ถาลิปากสหสฺสานิ โภชนทานสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตานิฯ โส สตฺตหิ รตเนหิ จตูหิ อิทฺธีหิ จ สมนฺนาคโต ราชาธิราชา หุตฺวา สกลํ สาครปริยนฺตํ ปถวิมณฺฑลํ ธมฺเมน อภิวิชิย อชฺฌาวสนฺโต อเนกสเตสุ ฐาเนสุ ทานสาลาโย กาเรตฺวา มหาทานํ ปฏฺฐเปสิฯ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ นคเร เภริํ จราเปสิ ‘‘โย ยํ อิจฺฉติ, โส ทานสาลาสุ อาคนฺตฺวา ตํ คณฺหาตู’’ติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตตฺถาหํ ทิวเส ติกฺขตฺตุํ, โฆสาเปมิ ตหิํ ตหิ’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ นคเรฯ ‘‘ตทาห’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส ตทา อหํ, มหาสุทสฺสนกาเลติ อตฺโถฯ ตหิํ ตหินฺติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน, ตสฺส ตสฺส ปาการสฺส อนฺโต จ พหิ จาติ อตฺโถฯ โก กิํ อิจฺฉตีติ พฺราหฺมณาทีสุ โย โกจิ สตฺโต อนฺนาทีสุ เทยฺยธมฺเมสุ ยํ กิญฺจิ อิจฺฉติฯ ปตฺเถตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ กสฺส กิํ ทียตุ ธนนฺติ อเนกวารํ ปริยายนฺตเรหิ จ ทานโฆสนาย ปวตฺติตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เอเตน ทานปารมิยา สรูปํ ทสฺเสติฯ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกวิกปฺปรหิตา หิ โพธิสตฺตานํ ทานปารมีติฯ

[30] อิทานิ ทานโฆสนาย ตสฺส ตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อนุจฺฉวิกปุคฺคลปริกิตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โก ฉาตโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ฉาตโกติ ชิฆจฺฉิโตฯ ตสิโตติ ปิปาสิโตฯ โก มาลํ โก วิเลปนนฺติปิ ‘‘อิจฺฉตี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ นคฺโคติ วตฺถวิกโล, วตฺเถน อตฺถิโกติ อธิปฺปาโยฯ ปริทหิสฺสตีติ นิวาสิสฺสติฯ

[31] โก ปเถ ฉตฺตมาเทตีติ โก ปถิโก ปเถ มคฺเค อตฺตโน วสฺสวาตาตปรกฺขณตฺถํ ฉตฺตํ คณฺหาติ, ฉตฺเตน อตฺถิโกติ อตฺโถฯ โกปาหนา มุทู สุภาติ ทสฺสนียตาย สุภา สุขสมฺผสฺสตาย มุทู อุปาหนา อตฺตโน ปาทานํ จกฺขูนญฺจ รกฺขณตฺถํฯ โก อาเทตีติ โก ตาหิ อตฺถิโกติ อธิปฺปาโยฯ สายญฺจ ปาโต จาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน มชฺฌนฺหิเก จาติ อาหริตฺวา วตฺตพฺพํฯ ‘‘ทิวเส ติกฺขตฺตุํ โฆสาเปมี’’ติ หิ วุตฺตํฯ

[32] น ตํ ทสสุ ฐาเนสูติ ตํ ทานํ น ทสสุ ฐาเนสุ ปฏิยตฺตนฺติ โยชนาฯ นปิ ฐานสเตสุ วา ปฏิยตฺตํ, อปิ จ โข อเนกสเตสุ ฐาเนสุ ปฏิยตฺตํฯ ยาจเก ธนนฺติ ยาจเก อุทฺทิสฺส ธนํ ปฏิยตฺตํ อุปกฺขฏํฯ ทฺวาทสโยชนายาเม หิ นคเร สตฺตโยชนวิตฺถเต สตฺตสุ ปาการนฺตเรสุ สตฺต ตาลปนฺติปริกฺเขปา, ตาสุ ตาลปนฺตีสุ จตุราสีติ โปกฺขรณิสหสฺสานิ ปาฏิเยกฺกํ โปกฺขรณิตีเร มหาทานํ ปฏฺฐปิตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ปฏฺฐเปสิ โข, อานนฺท, ราชา มหาสุทสฺสโน ตาสํ โปกฺขรณีนํ ตีเร เอวรูปํ ทานํ อนฺนํ อนฺนตฺถิกสฺส, ปานํ ปานตฺถิกสฺส, วตฺถํ วตฺถตฺถิกสฺส, ยานํ ยานตฺถิกสฺส, สยนํ สยนตฺถิกสฺส, อิตฺถิํ อิตฺถิตฺถิกสฺส, หิรญฺญํ หิรญฺญตฺถิกสฺส, สุวณฺณํ สุวณฺณตฺถิกสฺสา’’ติ (ที. นิ. 2.254)ฯ

[33] ตตฺถายํ ทานสฺส ปวตฺติตากาโร – มหาปุริโส หิ อิตฺถีนญฺจ ปุริสานญฺจ อนุจฺฉวิเก อลงฺกาเร กาเรตฺวา อิตฺถิมตฺตเมว ตตฺถ ปริจารวเสน เสสญฺจ สพฺพํ ปริจฺจาควเสน ฐเปตฺวา ‘‘ราชา มหาสุทสฺสโน ทานํ เทติ, ตํ ยถาสุขํ ปริภุญฺชถา’’ติ เภริํ จราเปสิฯ

มหาชนา โปกฺขรณิตีรํ คนฺตฺวา นฺหตฺวา วตฺถาทีนิ นิวาเสตฺวา มหาสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา เยสํ ตาทิสานิ อตฺถิ, เต ปหาย คจฺฉนฺติ ฯ เยสํ นตฺถิ, เต คเหตฺวา คจฺฉนฺติฯ เย หตฺถิยานาทีสุปิ นิสีทิตฺวา ยถาสุขํ วิจริตฺวา วรสยเนสุปิ สยิตฺวา สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อิตฺถีหิปิ สทฺธิํ สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา สตฺตวิธรตนปสาธนานิ ปสาเธตฺวา สมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา ยํ ยํ อตฺถิกา, ตํ ตํ คเหตฺวา คจฺฉนฺติ, อนตฺถิกา โอหาย คจฺฉนฺติฯ ตมฺปิ ทานํ อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย เทวสิกํ ทียเตวฯ ตทา ชมฺพุทีปวาสีนํ อญฺญํ กมฺมํ นตฺถิ, ทานํ ปริภุญฺชนฺตา สมฺปตฺติํ อนุภวนฺตา วิจรนฺติฯ น ตสฺส ทานสฺส กาลปริจฺเฉโท อโหสิฯ รตฺติญฺจาปิ ทิวาปิ ยทา ยทา อตฺถิกา อาคจฺฉนฺติ, ตทา ตทา ทียเตวฯ เอวํ มหาปุริโส ยาวชีวํ สกลชมฺพุทีปํ อุนฺนงฺคลํ กตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺติํ, ยทิ เอติ วนิพฺพโก’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ทิวา วา ยทิ วา รตฺติํ, ยทิ เอตีติ เอเตนสฺส ยถากาลํ ทานํ ทสฺเสติฯ ยาจกานญฺหิ ลาภาสาย อุปสงฺกมนกาโล เอว โพธิสตฺตานํ ทานสฺส กาโล นามฯ วนิพฺพโกติ ยาจโกฯ ลทฺธา ยทิจฺฉกํ โภคนฺติ เอเตน ยถาภิรุจิตํ ทานํฯ โย โย หิ ยาจโก ยํ ยํ เทยฺยธมฺมํ อิจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส ตํตเทว โพธิสตฺโต เทติฯ น ตสฺส มหคฺฆทุลฺลภาทิภาวํ อตฺตโน อุปโรธํ จินฺเตสิฯ ปูรหตฺโถว คจฺฉตีติ เอเตน ยาวทิจฺฉกํ ทานํ ทสฺเสติ, ยตฺตกญฺหิ ยาจกา อิจฺฉนฺติ, ตตฺตกํ อปริหาเปตฺวาว มหาสตฺโต เทติ อุฬารชฺฌาสยตาย จ มหิทฺธิกตาย จฯ

[34] ‘‘ยาวชีวิก’’นฺติ เอเตน ทานสฺส กาลปริยนฺตาภาวํ ทสฺเสติฯ สมาทานโต ปฏฺฐาย หิ มหาสตฺตา ยาวปาริปูริ เวมชฺเฌ น กาลปริจฺเฉทํ กโรนฺติ, โพธิสมฺภารสมฺภรเณ สงฺโกจาภาเวน อนฺตรนฺตรา อโวสานาปตฺติโต มรเณนปิ อนุปจฺเฉโท เอว, ตโต ปรมฺปิ ตเถว ปฏิปชฺชนโต, ‘‘ยาวชีวิก’’นฺติ ปน มหาสุทสฺสนจริตสฺส วเสน วุตฺตํฯ นปาหํ เทสฺสํ ธนํ ทมฺมีติ อิทํ ธนํ นาม มยฺหํ น เทสฺสํ อมนาปนฺติ เอวรูปํ มหาทานํ เทนฺโต เคหโต จ ธนํ นีหราเปมิฯ นปิ นตฺถิ นิจโย มยีติ มม สมีเป ธนนิจโย ธนสงฺคโห นาปิ นตฺถิ, สลฺเลขวุตฺติสมโณ วิย อสงฺคโหปิ น โหมีติ อตฺโถฯ อิทํ เยน อชฺฌาสเยน ตสฺสิทํ มหาทานํ ปวตฺติตํ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ

[35] อิทานิ ตํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถาปิ อาตุโร นามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถิทํ อุปมาสํสนฺทเนน สทฺธิํ อตฺถทสฺสนํ – ยถา นาม อาตุโร โรคาภิภูโต ปุริโส โรคโต อตฺตานํ ปริโมเจตุกาโม ธเนน หิรญฺญสุวณฺณาทินา เวชฺชํ ติกิจฺฉกํ ตปฺเปตฺวา อาราเธตฺวา ยถาวิธิ ปฏิปชฺชนฺโต ตโต โรคโต วิมุจฺจติฯ

[36] ตเถว เอวเมว อหมฺปิ อฏฺฏภูตํ สกลโลกํ กิเลสโรคโต สกลสํสารทุกฺขโรคโต จ ปริโมเจตุกาโม ตสฺส ตโต ปริโมจนสฺส อยํ สพฺพสาปเตยฺยปริจฺจาโค ทานปารมิอุปาโยติ ชานมาโน พุชฺฌมาโน อเสสโต เทยฺยธมฺมสฺส ปฏิคฺคาหกานญฺจ วเสน อนวเสสโต มหาทานสฺส วเสน สตฺตานํ อชฺฌาสยํ ปริปูเรตุํ อตฺตโน จ น มยฺหํ ทานปารมี ปริปุณฺณา, ตสฺมา อูนมนนฺติ ปวตฺตํ อูนํ มนํ ปูรยิตุํ ปวตฺตยิตุํ วนิพฺพเก ยาจเก อทาสิํ ตํ ทานํ เอวรูปํ มหาทานํ ททามิ, ตญฺจ โข ตสฺมิํ ทานธมฺเม ตสฺส จ ผเล นิราลโย อนเปกฺโข อปจฺจาโส กิญฺจิปิ อปจฺจาสีสมาโน เกวลํ สมฺโพธิมนุปตฺติยา สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว อธิคนฺตุํ เทมีติฯ

เอวํ มหาสตฺโต มหาทานํ ปวตฺเตนฺโต อตฺตโน ปุญฺญานุภาวนิพฺพตฺตํ ธมฺมปาสาทํ อภิรุยฺห มหาพฺยูหกูฏาคารทฺวาเร เอว กามวิตกฺกาทโย นิวตฺเตตฺวา ตตฺถ โสวณฺณมเย ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา โสวณฺณมยํ กูฏาคารํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ รชตมเย ปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ ฌานสมาปตฺตีหิ วีตินาเมตฺวา มรณสมเย ทสฺสนาย อุปคตานํ สุภทฺทาเทวีปมุขานํ จตุราสีติยา อิตฺถาคารสหสฺสานํ อมจฺจปาริสชฺชาทีนญฺจ –

‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติฯ (ที. นิ. 2.221, 272; สํ. นิ. 1.186; 2.143) –

อิมาย คาถาย โอวทิตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกปรายโน อโหสิฯ

ตทา สุภทฺทาเทวี ราหุลมาตา อโหสิ, ปริณายกรตนํ ราหุโล, เสสปริสา พุทฺธปริสา, มหาสุทสฺสโน ปน โลกนาโถฯ

อิธาปิ ทส ปารมิโย สรูปโต ลพฺภนฺติ เอว, ทานชฺฌาสยสฺส ปน อุฬารตาย ทานปารมี เอว ปาฬิยํ อาคตาฯ เสสธมฺมา เหฏฺฐา วุตฺตนยา เอวฯ ตถา อุฬาเร สตฺตรตนสมุชฺชเล จตุทีปิสฺสริเยปิ ฐิตสฺส ตาทิสํ โภคสุขํ อนลงฺกริตฺวา กามวิตกฺกาทโย ทูรโต วิกฺขมฺเภตฺวา ตถารูเป มหาทาเน ปวตฺเตนฺตสฺเสว จตุราสีติ วสฺสสหสฺสานิ สมาปตฺตีหิ วีตินาเมตฺวา อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ กตฺวาปิ วิปสฺสนาย อนุสฺสุกฺกนํ สพฺพตฺถ อนิสฺสงฺคตาติ เอวมาทโย คุณานุภาวา นิทฺธาเรตพฺพาติฯ

มหาสุทสฺสนจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. มหาโควินฺทจริยาวณฺณนา

ปญฺจเม สตฺตราชปุโรหิโตติ สตฺตภูอาทีนํ สตฺตนฺนํ ราชูนํ สพฺพกิจฺจานุสาสกปุโรหิโตฯ ปูชิโต นรเทเวหีติ เตหิ เอว อญฺเญหิ จ ชมฺพุทีเป สพฺเพเหว ขตฺติเยหิ จตุปจฺจยปูชาย สกฺการสมฺมาเนน จ ปูชิโตฯ มหาโควินฺทพฺราหฺมโณติ มหานุภาวตาย โควินฺทสฺสาภิเสเกน อภิสิตฺตตาย จ ‘‘มหาโควินฺโท’’ติ สงฺขํ คโต พฺราหฺมโณ, อภิสิตฺตกาลโต ปฏฺฐาย หิ โพธิสตฺตสฺส อยํ สมญฺญา ชาตา, นาเมน ปน โชติปาโล นามฯ ตสฺส กิร ชาตทิวเส สพฺพาวุธานิ โชติํสุฯ ราชาปิ ปจฺจูสสมเย อตฺตโน มงฺคลาวุธํ ปชฺชลิตํ ทิสฺวา ภีโต อตฺตโน ปุโรหิตํ โพธิสตฺตสฺส ปิตรํ อุปฏฺฐานํ อาคตํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, มยฺหํ ปุตฺโต ชาโต, ตสฺสานุภาเวน น เกวลํ ราชเคเหเยว, สกลนคเรปิ อาวุธานิ ปชฺชลิํสุ, น ตํ นิสฺสาย ตุยฺหํ อนฺตราโย อตฺถิ, สกลชมฺพุทีเป ปน ปญฺญาย เตน สโม น ภวิสฺสติ, ตสฺเสตํ ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติ ปุโรหิเตน สมสฺสาสิโต ตุฏฺฐจิตฺโต ‘‘กุมารสฺส ขีรมูลํ โหตู’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘วยปฺปตฺตกาเล มยฺหํ ทสฺเสถา’’ติ อาหฯ โส วุทฺธิปฺปตฺโต อปรภาเค อลมตฺถทสฺโส สตฺตนฺนํ ราชูนํ สพฺพกิจฺจานุสาสโก หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา จ สตฺเต ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกหิ อนตฺเถหิ ปาเลตฺวา อตฺเถหิ นิโยเชสิฯ อิติ โชติตตฺตา ปาลนสมตฺถตาย จ ‘‘โชติปาโล’’ติสฺส นามํ อกํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นาเมน โชติปาโล นามา’’ติ (ที. นิ. 2.304)ฯ

ตตฺถ โพธิสตฺโต ทิสมฺปติสฺส นาม รญฺโญ ปุโรหิตสฺส โควินฺทพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา อตฺตโน ปิตุ ตสฺส จ รญฺโญ อจฺจเยน ตสฺส ปุตฺโต เรณุ, สหายา จสฺส สตฺตภู, พฺรหฺมทตฺโต, เวสฺสภู , ภรโต, ทฺเว จ ธตรฏฺฐาติ อิเม สตฺต ราชาโน ยถา อญฺญมญฺญํ น วิวทนฺติฯ เอวํ รชฺเช ปติฏฺฐาเปตฺวา เตสํ อตฺถธมฺเม อนุสาสนฺโต ชมฺพุทีปตเล สพฺเพสํ ราชูนํ อญฺเญสญฺจ พฺราหฺมณานํ เทวนาคคหปติกานํ สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต อุตฺตมํ คารวฏฺฐานํ ปตฺโต อโหสิฯ ตสฺส อตฺถธมฺเมสุ กุสลตาย ‘‘มหาโควินฺโท’’ตฺเวว สมญฺญา อุทปาทิฯ ยถาห ‘‘โควินฺโท วต, โภ พฺราหฺมโณ, มหาโควินฺโท วต, โภ พฺราหฺมโณ’’ติ (ที. นิ. 2.305)ฯ เตน วุตฺตํ –

[37]

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, สตฺตราชปุโรหิโต;

ปูชิโต นรเทเวหิ, มหาโควินฺทพฺราหฺมโณ’’ติฯ

อถ โพธิสตฺตสฺส ปุญฺญานุภาวสมุสฺสาหิเตหิ ราชูหิ เตสํ อนุยุตฺเตหิ ขตฺติเยหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ เนคมชานปเทหิ จ อุปรูปริ อุปนีโต สมนฺตโต มโหโฆ วิย อชฺโฌตฺถรมาโน อปริเมยฺโย อุฬาโร ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ, ยถา ตํ อปริมาณาสุ ชาตีสุ อุปจิตวิปุลปุญฺญสญฺจยสฺส อุฬาราภิชาตสฺส ปริสุทฺธสีลาจารสฺส เปสลสฺส ปริโยทาตสพฺพสิปฺปสฺส สพฺพสตฺเตสุ ปุตฺตสทิสมหากรุณาวิปฺผารสินิทฺธมุทุหทยสฺสฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘เอตรหิ โข มยฺหํ มหาลาภสกฺกาโร, ยํนูนาหํ อิมินา สพฺพสตฺเต สนฺตปฺเปตฺวา ทานปารมิํ ปริปูเรยฺย’’นฺติฯ โส นครสฺส มชฺเฌ จตูสุ ทฺวาเรสุ อตฺตโน นิเวสนทฺวาเรติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ อปริมิตธนปริจฺจาเคน มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ ยํ ยํ อุปายนํ อานียติ, ยญฺจ อตฺตโน อตฺถาย อภิสงฺขรียติ, สพฺพํ ตํ ทานสาลาสุ เอว เปเสสิฯ เอวํ ทิวเส ทิวเส มหาปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส จสฺส จิตฺตสฺส ติตฺติ วา สนฺโตโส วา นาโหสิ, กุโต ปน สงฺโกโจฯ