เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺญาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํฯ วคฺคโต อกิตฺติวคฺโค, หตฺถินาควคฺโค, ยุธญฺชยวคฺโคติ วคฺคตฺตยสงฺคหํฯ จริยโต อกิตฺติวคฺเค ทส, หตฺถินาควคฺเค ทส, ยุธญฺชยวคฺเค ปญฺจทสาติ ปญฺจติํสจริยาสงฺคหํฯ ตีสุ วคฺเคสุ อกิตฺติวคฺโค อาทิ, จริยาสุ อกิตฺติจริยาฯ ตสฺสาปิ –

‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย;

เอตฺถนฺตเร ยํ จริตํ, สพฺพํ ตํ โพธิปาจน’’นฺติฯ –

อยํ คาถา อาทิฯ ตสฺส อิโต ปภุติ อนุกฺกเมน อตฺถสํวณฺณนา โหติฯ

คนฺถารมฺภกถา นิฏฺฐิตาฯ

นิทานกถา

สา ปนายํ อตฺถสํวณฺณนา ยสฺมา ทูเรนิทานํ, อวิทูเรนิทานํ, สนฺติเกนิทานนฺติ อิมานิ ตีณิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานา สุณนฺเตหิ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย สุฏฺฐุ วิญฺญาตา นาม โหติฯ ตสฺมา เตสํ นิทานานํ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพฯ

ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูลสฺมิญฺหิ กตาภินีหารสฺส มหาโพธิสตฺตสฺส ยาว ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค ทูเรนิทานํ นามฯ ตุสิตภวนโต ปฏฺฐาย ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค อวิทูเรนิทานํ นามฯ มหาโพธิมณฺฑโต ปน ปฏฺฐาย ยาว ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค สนฺติเกนิทานํ นามฯ อิเมสุ ตีสุ นิทาเนสุ ยสฺมา ทูเรนิทานอวิทูเรนิทานานิ สพฺพสาธารณานิ, ตสฺมา ตานิ ชาตกฏฺฐกถายํ (ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) วิตฺถาริตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพานิฯ สนฺติเกนิทาเน ปน อตฺถิ วิเสโสติ ติณฺณมฺปิ นิทานานํ อยมาทิโต ปฏฺฐาย สงฺเขปกถาฯ

ทีปงฺกรสฺส ภควโต ปาทมูเล กตาภินีหาโร โพธิสตฺตภูโต โลกนาโถ อตฺตโน อภินีหารานุรูปํ สมตฺติํสปารมิโย ปูเรตฺวา, สพฺพญฺญุตญฺญาณสมฺภารํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา, ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต พุทฺธภาวาย อุปฺปตฺติกาลํ อาคมยมาโน, ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต สกฺยราชกุเล ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา อนนฺเตน ปริหาเรน มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน วฑฺฒมาโน อนุกฺกเมน โยพฺพนํ ปตฺวา เอกูนติํเส วยสฺมิํ กตมหาภินิกฺขมโน, ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหิตฺวา, เวสาขปุณฺณมายํ โพธิรุกฺขมูเล นิสินฺโน สูริเย อนตฺถงฺคมิเตเยว มารพลํ วิธมิตฺวา ปุริมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา, มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา, ปจฺฉิมยาเม ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปตฺวา, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิมภิสมฺพุชฺฌิฯ

ตโต ตตฺเถว สตฺตสตฺตาเห วีตินาเมตฺวา, อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ พาราณสิํ คนฺตฺวา อิสิปตเน มิคทาเย อญฺญาสิโกณฺฑญฺญปฺปมุขา อฏฺฐารส พฺรหฺมโกฏิโย ธมฺมามตํ ปาเยนฺโต, ธมฺมจกฺกํ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13 อาทโย; ปฏิ. ม. 2.30) ปวตฺเตตฺวา, ยสาทิเก เวเนยฺเย อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา, เต สพฺเพว สฏฺฐิ อรหนฺเต โลกานุคฺคหาย วิสฺสชฺเชตฺวา, อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ติํส ภทฺทวคฺคิเย โสตาปตฺติผลาทีสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา, อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา, เตหิ ปริวุโต ราชคหนครูปจาเร ลฏฺฐิวนุยฺยาเน นิสินฺโน พิมฺพิสารปฺปมุเข ทฺวาทสนหุเต พฺราหฺมณคหปติเก สาสเน โอตาเรตฺวา, มคธราเชน การิเต เวฬุวนวิหาเร วิหรติฯ

อเถวํ ภควติ เวฬุวเน วิหรนฺเต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ อคฺคสาวกฏฺฐาเน ฐปิเตสุ สาวกสนฺนิปาเต ชาเต, สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺโต กิร เม ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา ปรมาภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ นิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี’’ติ สุตฺวา ทสปุริสสหสฺสปริวาเร, อนุกฺกเมน ทส อมจฺเจ เปเสสิ ‘‘ปุตฺตํ เม อิธาเนตฺวา ทสฺเสถา’’ติฯ

เตสุ ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาย อรหตฺเต ปติฏฺฐิเตสุ กาฬุทายิตฺเถเรน รญฺโญ อธิปฺปาเย อาโรจิเต ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา สฏฺฐิโยชนํ กปิลวตฺถุํ ทฺวีหิ มาเสหิ สมฺปาปุณิฯ สกฺยราชาโน ‘‘อมฺหากํ ญาติเสฏฺฐํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตฺวา นิคฺโรธารามํ ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ วสนโยคฺคํ กาเรตฺวา, คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา, สตฺถารํ นิคฺโรธารามํ ปเวเสสุํฯ ตตฺร ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิฯ สากิยา มานตฺถทฺธา สตฺถุ ปณิปาตํ นากํสุฯ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา มานํ ภญฺชิตฺวา เต ธมฺมเทสนาย ภาชเน กาตุํ อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ สีเส ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย, กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล กตปาฏิหาริยสทิสํ ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิฯ ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ‘‘อยํ โลเก อคฺคปุคฺคโล’’ติ วนฺทิฯ รญฺญา ปน วนฺทิเต เต ฐาตุํ นาม น สกฺโกนฺติ, สพฺเพปิ สากิยา วนฺทิํสุฯ

ตทา กิร ภควา ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโต โลกวิวรณปาฏิหาริยมฺปิ อกาสิ – ยสฺมิํ วตฺตมาเน มนุสฺสา มนุสฺสโลเก ยถาฐิตา ยถานิสินฺนาว จาตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย ยาว อกนิฏฺฐภวนา สพฺเพ เทเว ตตฺถ ตตฺถ อตฺตโน ภวเน กีฬนฺเต ทิพฺพานุภาเวน โชตนฺเต มหติํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺเต สนฺตานิ สมาปตฺติสุขานิ อนุภวนฺเต อญฺญมญฺญํ ธมฺมํ สากจฺฉนฺเต จ พุทฺธานุภาเวน อตฺตโน มํสจกฺขุนาว ปสฺสนฺติฯ ตถา เหฏฺฐาปถวิยํ อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ, โสฬสสุ จ อุสฺสทนิรเยสุ, โลกนฺตรนิรเย จาติ ตตฺถ ตตฺถ มหาทุกฺขํ อนุภวมาเน สตฺเต ปสฺสนฺติฯ ทสสหสฺสิโลกธาตุยํ เทวา มหจฺจเทวานุภาเวน ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ปญฺชลิกา นมสฺสมานา ปยิรุปาสนฺติ, พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตา คาถาโย อุทาหรนฺตา โถเมนฺติ อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘ภุมฺมา มหาราชิกา ตาวติํสา, ยามา จ เทวา ตุสิตา จ นิมฺมิตา;

ปรนิมฺมิตา เยปิ จ พฺรหฺมกายิกา, อานนฺทิตา วิปุลมกํสุ โฆส’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.6)

ตทา หิ ทสพโล ‘‘อตุลํ อตฺตโน พุทฺธพลํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ มหากรุณาย สมุสฺสาหิโต อากาเส ทสสหสฺสจกฺกวาฬสมาคเม จงฺกมํ มาเปตฺวา, ทฺวาทสโยชนวิตฺถเต สพฺพรตนมเย จงฺกเม ฐิโต ยถาวุตฺตํ เทวมนุสฺสนยนวิหงฺคานํ เอกนิปาตภูตมจฺฉริยํ อนญฺญสาธารณํ พุทฺธานํ สมาธิญาณานุภาวทีปนํ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา, ปุน ตสฺมิํ จงฺกเม จงฺกมนฺโต เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุรูปํ อจินฺเตยฺยานุภาวาย อโนปมาย พุทฺธลีฬาย ธมฺมํ เทเสสิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘น เหเต ชานนฺติ สเทวมานุสา, พุทฺโธ อยํ กีทิสโก นรุตฺตโม;

อิทฺธิพลํ ปญฺญาพลญฺจ กีทิสํ, พุทฺธพลํ โลกหิตสฺส กีทิสํฯ

‘‘น เหเต ชานนฺติ สเทวมานุสา, พุทฺโธ อยํ เอทิสโก นรุตฺตโม;

อิทฺธิพลํ ปญฺญาพลญฺจ เอทิสํ, พุทฺธพลํ โลกหิตสฺส เอทิสํฯ

‘‘หนฺทาหํ ทสฺสยิสฺสามิ, พุทฺธพลมนุตฺตรํ;

จงฺกมํ มาปยิสฺสามิ, นเภ รตนมณฺฑิต’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.3-5);

เอวํ ตถาคเต อตฺตโน พุทฺธานุภาวทีปนํ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺเต อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต ราชคเห คิชฺฌกูฏปพฺพเต ฐิโต ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสิตฺวา, เตน พุทฺธานุภาวสนฺทสฺสเนน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต ‘‘หนฺทาหํ ภิยฺโยโสมตฺตาย พุทฺธานุภาวํ โลกสฺส ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ สญฺชาตปริวิตกฺโก อตฺตโน ปริวารภูตานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา อิทฺธิยา อากาเสน ตาวเทว อาคนฺตฺวา สปริวาโร ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลมญฺชลิํ สิรสิ ปคฺคยฺห ตถาคตสฺส มหาภินีหารํ ปารมิปริปูรณญฺจ ปุจฺฉิฯ ภควา ตํ กายสกฺขิํ กตฺวา ตตฺถ สนฺนิปติตมนุสฺสานญฺเจว ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวพฺรหฺมานญฺจ อตฺตโน พุทฺธานุภาวํ ปริทีปยนฺโต พุทฺธวํสํ เทเสสิฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ, สมาธิชฺฌานโกวิโท;

ปญฺญาย ปารมิปฺปตฺโต, ปุจฺฉติ โลกนายกํฯ

‘‘กีทิโส เต มหาวีร, อภินีหาโร นรุตฺตม;

กมฺหิ กาเล ตยา ธีร, ปตฺถิตา โพธิมุตฺตมาฯ

‘‘ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ, ปญฺญา วีริยญฺจ กีทิสํ;

ขนฺติ สจฺจมธิฏฺฐานํ, เมตฺตุเปกฺขา จ กีทิสาฯ

‘‘ทส ปารมี ตยา ธีร, กีทิสี โลกนายก;

กถํ อุปปารมี ปุณฺณา, ปรมตฺถปารมี กถํฯ

‘‘ตสฺส ปุฏฺโฐ วิยากาสิ, กรวีกมธุรคิโร;

นิพฺพาปยนฺโต หทยํ, หาสยนฺโต สเทวก’’นฺติฯ (พุ. วํ. 1.74-78);

เอวํ ภควตา พุทฺธวํเส เทสิเต อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ ‘‘อโห พุทฺธานํ เหตุสมฺปทา, อโห สมุทาคมสมฺปตฺติ, อโห มหาภินีหารสมิชฺฌนา, ทุกฺกรํ วต ภควตา กตํ เอตฺตกํ กาลํ เอวํ ปารมิโย ปูเรนฺเตน, เอวํวิธสฺส โพธิสมฺภารสมฺภรณสฺส อนุจฺฉวิกเมว เจตํ ผลํ, ยทิทํ สพฺพญฺญุตา พเลสุ จ วสีภาโว เอวํมหิทฺธิกตา เอวํมหานุภาวตา’’ติ พุทฺธคุณารมฺมณํ ญาณํ เปเสสิฯ

โส อนญฺญสาธารณํ ภควโต สีลํ สมาธิ ปญฺญา วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ หิริโอตฺตปฺปํ สทฺธาวีริยํ สติสมฺปชญฺญํ สีลวิสุทฺธิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ สมถวิปสฺสนา ตีณิ กุสลมูลานิ ตีณิ สุจริตานิ ตโย สมฺมาวิตกฺกา ติสฺโส อนวชฺชสญฺญาโย ติสฺโส ธาตุโย จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ อริยผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณานิ จตฺตาโร อริยวํสา จตฺตาริ เวสารชฺชญาณานิ ปญฺจ ปธานิยงฺคานิ ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ ปญฺจ นิสฺสรณิยา ธาตุโย ปญฺจ วิมุตฺตายตนญาณานิ ปญฺจ วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา ฉ สารณียา ธมฺมา ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ ฉ คารวา ฉ นิสฺสรณิยา ธาตุโย ฉ สตตวิหารา ฉ อนุตฺตริยานิ ฉ นิพฺเพธภาคิยา สญฺญา ฉ อภิญฺญา ฉ อสาธารณญาณานิ สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา สตฺต อริยธนานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา สตฺต สปฺปุริสธมฺมา สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ สตฺต สญฺญา สตฺต ทกฺขิเณยฺยปุคฺคลเทสนา สตฺต ขีณาสวพลเทสนา อฏฺฐ ปญฺญาปฏิลาภเหตุเทสนา อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ อฏฺฐ โลกธมฺมาติกฺกมา อฏฺฐ อารมฺภวตฺถูนิ อฏฺฐ อกฺขณเทสนา อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺกา อฏฺฐ อภิภายตนเทสนา อฏฺฐ วิโมกฺขา นว โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ นว สตฺตาวาสเทสนา นว อาฆาตปฺปฏิวินยา นว ปญฺญา นว นานตฺตเทสนา นว อนุปุพฺพวิหารา ทส นาถกรณา ธมฺมา ทส กสิณายตนานิ ทส กุสลกมฺมปถา ทส สมฺมตฺตานิ ทส อริยวาสา ทส อเสกฺขา ธมฺมา ทส รตนานิ ทส ตถาคตพลานิ เอกาทส เมตฺตานิสํสา ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการา เตรส ธุตงฺคคุณา จุทฺทส พุทฺธญาณานิ ปญฺจทส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา โสฬสวิธา อานาปานสฺสตี โสฬส อปรมฺปริยา ธมฺมา อฏฺฐารส พุทฺธธมฺมา เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ จตุจตฺตาลีส ญาณวตฺถูนิ ปญฺญาส อุทยพฺพยญาณานิ ปโรปณฺณาส กุสลธมฺมา สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจาริตมหาวชิรญาณํ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานปวิจยปจฺจเวกฺขณเทสนาญาณานิ ตถา อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อนนฺตานํ สตฺตานํ อาสยาทิวิภาวนญาณานิ จาติ เอวมาทิเก อจินฺเตยฺยานุภาเว พุทฺธคุเณ ธมฺมนฺวยโต อนุคจฺฉนฺโต อนุสฺสรนฺโต เนว อนฺตํ, น ปมาณํ ปสฺสิฯ เถโร หิ อตฺตโนปิ นาม คุณานํ อนฺตํ วา ปมาณํ วา อาวชฺเชนฺโต น ปสฺสติ, โส ภควโต คุณานํ ปมาณํ กิํ ปสฺสิสฺสติ? ยสฺส ยสฺส หิ ปญฺญา มหตี ญาณํ วิสทํ, โส โส พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ, อิติ เถโร ภควโต คุณานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉทํ วา อปสฺสนฺโต ‘‘มาทิสสฺส นาม สาวกปารมิญาเณ ฐิตสฺส พุทฺธคุณา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตุํ น สกฺกา, ปเคว อิตเรสํฯ อโห อจินฺเตยฺยา อปริเมยฺยเภทา มหานุภาวา สพฺพญฺญุคุณา, เกวลํ ปเนเต เอกสฺส พุทฺธญาณสฺเสว สพฺพโส โคจรา, นาญฺเญสํฯ กเถตุํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธหิปิ วิตฺถารโต น สกฺกาเยวา’’ติ นิฏฺฐมคมาสิฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ, กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; อุทา. อฏฺฐ. 53);

เอวํ พุทฺธานํ คุณมหนฺตตํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนพลวปีติโสมนสฺโส ปุน จินฺเตสิ – ‘‘เอวรูปานํ นาม พุทฺธคุณานํ เหตุภูตา พุทฺธการกา ธมฺมา ปารมิโย อโห มหานุภาวาฯ กตมาสุ นุ โข ชาตีสุ ปารมิตา ปริปาจิตา, กถํ วา ปริปากํ คตา, หนฺทาหํ อิมมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต เอวมฺปิ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย พุทฺธานุภาวํ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส ปากฏตรํ กริสฺสามี’’ติฯ โส เอวํ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อิมํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ – ‘‘กตมาสุ นุ โข, ภนฺเต , ชาตีสุ อิเม พุทฺธการกา ธมฺมา ปริปาจิตา, กถํ วา ปริปากํ คตา’’ติ? อถสฺส ภควา ตสฺมิํ รตนจงฺกเม ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ยุคนฺธรปพฺพเต พาลสูริโย วิย วิโรจมาโน นิสินฺโน ‘‘สาริปุตฺต, มยฺหํ พุทฺธการกา ธมฺมา สมาทานโต ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ สกฺกจฺจการิตาย วีริยูปตฺถมฺเภน จ สพฺเพสุ กปฺเปสุ ภวโต ภวํ ชาติโต ชาติํ ปริปจฺจนฺตาเยว อเหสุํ, อิมสฺมิํ ปน ภทฺทกปฺเป อิมาสุ ชาตีสุ เต ปริปกฺกา ชาตา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส’’ติอาทินา จริยาปิฏกํ พุทฺธาปทานิยนฺติ ทุติยาภิธานํ ธมฺมปริยายํ อภาสิฯ อปเร ปน ‘‘รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต เทวาติเทโว เทวพฺรหฺมาทีหิ ปูชิยมาโน นิคฺโรธาราเม โอตริตฺวา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ภควา วุตฺตนเยเนว อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ปุจฺฉิโต จริยาปิฏกํ เทเสสี’’ติ วทนฺติฯ เอตฺตาวตา ทูเรนิทานอวิทูเรนิทานานิ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา จริยาปิฏกสฺส สนฺติเกนิทานํ วิตฺถารโต นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ ทูเรนิทานํ ปน อสงฺเขฺยยฺยวิภาวนายํ อาวิ ภวิสฺสตีติฯ

[1] อิทานิ ‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย จริยาปิฏกปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนา โหติฯ

ตตฺรายํ กปฺป-สทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิตกฺกวิธานปฏิภาคปญฺญตฺติกาลปรมายุสมณโวหารสมนฺตภาวาภิสทฺทหน- เฉทนวินิโยควินยกิริยาเลสนฺตรกปฺปตณฺหาทิฏฺฐิอสงฺเขฺยยฺยกปฺปมหากปฺปาทีสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.137) วิตกฺเก อาคโตฯ ‘‘จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. 642) วิธาเน, อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต กิร, โภ, สาวเกน สทฺธิํ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.260) ปฏิภาเคฯ สตฺถุสทิเสนาติ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถฯ ‘‘อิธายสฺมา, กปฺโป’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 1098) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.387) กาเลฯ ‘‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเฐยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.178; อุทา. 51) ปรมายุมฺหิฯ อายุกปฺโป หิ อิธ กปฺโปติ อธิปฺเปโตฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติอาทีสุ (จูฬว. 250) สมณโวหาเรฯ ‘‘เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. 5.1; สุ. นิ. มงฺคลสุตฺต) สมนฺตภาเวฯ ‘‘สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 12) อภิสทฺทหเน, สทฺธายนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู’’ติอาทีสุ (วิ. ว. 1094; ชา. 2.22.1368) เฉทเนฯ ‘‘เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปตี’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. 7.7; เป. ว. 20) วินิโยเคฯ ‘‘กปฺปกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 371) วินยกิริยายํฯ ‘‘อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติอาทีสุ เลเสฯ ‘‘อาปายิโก เนรยิโก กปฺปฏฺโฐ สงฺฆเภทโก…เป.… กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ (อิติวุ. 18; จูฬว. 354; กถา. 657, 862) จ อาทีสุ อนฺตรกปฺเปฯ

‘‘น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;

น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย, ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที’’ติฯ –

อาทีสุ (สุ. นิ. 809) ตณฺหาทิฏฺฐีสุฯ ตถา หิ วุตฺตํ นิทฺเทเส ‘‘กปฺปาติ อุทฺทานโต ทฺเว กปฺปา ตณฺหากปฺโป ทิฏฺฐิกปฺโป’’ติ (มหานิ. 28)ฯ

‘‘อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.244; ม. นิ. 1.68) อสงฺเขฺยยฺยกปฺเปฯ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.156) มหากปฺเปฯ อิธาปิ มหากปฺเปเยว ทฏฺฐพฺโพ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.29; 3.275; สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.1; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.128; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 5.เอวมิจฺจาทิปาฐวณฺณนา)ฯ

ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ – กปฺปียตีติ กปฺโป, เอตฺตกานิ วสฺสานีติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสตานีติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานีติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานีติ วา สํวจฺฉรวเสน คเณตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา เกวลํ สาสปราสิอุปมาทีหิ กปฺเปตพฺโพ ปริกปฺเปตพฺพปริมาโณติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กีว ทีโฆ นุ โข, ภนฺเต, กปฺโปติ? ทีโฆ โข, ภิกฺขุ, กปฺโป, โส น สุกโร สงฺขาตุํ ‘เอตฺตกานิ วสฺสานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ วสฺสสตานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานี’ติ วา ‘เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานี’ติ วาฯ สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมํ กาตุนฺติ? ‘สกฺกา, ภิกฺขู’ติ ภควา อโวจฯ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขุ, โยชนํ อายาเมน โยชนํ วิตฺถาเรน โยชนํ อุพฺเพเธน มหาสาสปราสิฯ ตโต วสฺสสตสฺส วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน เอกเมกํ สาสปํ อุทฺธเรยฺย, ขิปฺปตรํ โข โส, ภิกฺขุ, มหาสาสปราสิ อิมินา อุปกฺกเมน ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, น ตฺเวว กปฺโป, เอวํ ทีโฆ โข, ภิกฺขุ, กปฺโป’’ติ (สํ. นิ. 2.128)ฯ

สฺวายํ มหากปฺโป สํวฏฺฏาทิวเสน จตุอสงฺเขฺยยฺยกปฺปสงฺคโหฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ, สํวฏฺฏฏฺฐายี, วิวฏฺโฏ, วิวฏฺฏฏฺฐายี’’ติ (อ. นิ. 4.156)ฯ

ตตฺถ ตโย สํวฏฺฏา – เตโชสํวฏฺโฏ, อาโปสํวฏฺโฏ, วาโยสํวฏฺโฏติฯ ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา – อาภสฺสรา, สุภกิณฺหา, เวหปฺผลาติฯ ยทา หิ กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ, อาภสฺสรโต เหฏฺฐา อคฺคินา ฑยฺหติฯ ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ, สุภกิณฺหโต เหฏฺฐา อุทเกน วิลียติฯ ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ, เวหปฺผลโต เหฏฺฐา วาเตน วิทฺธํสติฯ

วิตฺถารโต ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ วินสฺสติ, ยํ พุทฺธานํ อาณากฺเขตฺตนฺติ วุจฺจติฯ เตสุ ตีสุ สํวฏฺเฏสุ ยถากฺกมํ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาว ชาลาย วา อุทกสฺส วา วาตสฺส วา อุปจฺเฉโท อิทํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ สํวฏฺโฏ นามฯ กปฺปวินาสกชาลาทิปจฺเฉทโต ยาว โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริปูรโก สมฺปตฺติมหาเมโฆ อุฏฺฐหติ, อิทํ ทุติยํ อสงฺเขฺยยฺยํ สํวฏฺฏฏฺฐายี นามฯ

สมฺปตฺติมหาเมฆโต ยาว จนฺทิมสูริยปาตุภาโว, อิทํ ตติยํ อสงฺเขฺยยฺยํ วิวฏฺโฏ นามฯ จนฺทิมสูริยปาตุภาวโต ยาว ปุน กปฺปวินาสกมหาเมโฆ, อิทํ จตุตฺถํ อสงฺเขฺยยฺยํ วิวฏฺฏฏฺฐายี นามฯ อิเมสุ จตุสฏฺฐิอนฺตรกปฺปสงฺคหํ วิวฏฺฏฏฺฐายีฯ เตน สมานกาลปริจฺเฉทา วิวฏฺฏาทโย เวทิตพฺพาฯ ‘‘วีสติอนฺตรกปฺปสงฺคห’’นฺติ เอเกฯ อิติ อิมานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ เอโก มหากปฺโป โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สฺวายํ มหากปฺโป สํวฏฺฏาทิวเสน จตุอสงฺเขฺยยฺยกปฺปสงฺคโห’’ติฯ

กปฺเปติ จ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยคพหุวจนํฯ สตสหสฺเสติ กปฺปสทฺทสมฺพนฺเธน จายํ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส, อิธาปิ อจฺจนฺตสํโยควเสเนว พหุวจนํฯ สมานาธิกรณญฺเหตํ ปททฺวยํฯ จตุโร จ อสงฺขิเยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กสฺส ปน อสงฺขิเยติ อญฺญสฺส อวุตฺตตฺตา กปฺปสฺส จ วุตฺตตฺตา ปกรณโต กปฺปานนฺติ อยมตฺโถ วิญฺญายเตวฯ น หิ วุตฺตํ วชฺเชตฺวา อวุตฺตสฺส กสฺสจิ คหณํ ยุตฺตนฺติฯ จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, มหากปฺปานํ จตุโร อสงฺเขฺยยฺเย สตสหสฺเส จ มหากปฺเปติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ อสงฺขิเยติ เอตฺถ สงฺขาตุํ น สกฺกาติ อสงฺขิยา, คณนํ อติกฺกนฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘อสงฺเขฺยยฺยนฺติ เอโก คณนวิเสโส’’ติ เอเกฯ เต หิ เอกโต ปฏฺฐาย มหาพลกฺขปริโยสานานิ เอกูนสฏฺฐิฏฺฐานานิ วชฺเชตฺวา ทสมหาพลกฺขานิ อสงฺเขฺยยฺยํ นาม, สฏฺฐิมฏฺฐานนฺตรนฺติ วทนฺติฯ ตํ น ยุชฺชติ, สงฺขฺยาฐานนฺตรํ นาม คณนวิเสโส, ตสฺส อสงฺเขฺยยฺยภาวาภาวโต เอกํ ฐานนฺตรํ อสงฺเขฺยยฺยญฺจาติ วิรุทฺธเมตํฯ นนุ จ อสงฺขฺยภาเวน อสงฺเขฺยยฺยตฺเตปิ ตสฺส จตุพฺพิธภาโว น ยุชฺชตีติ? โน น ยุชฺชติฯ จตูสุ ฐาเนสุ อสงฺเขฺยยฺยภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ ตตฺรายมาทิโต ปฏฺฐาย วิภาวนา –

อตีเต กิร เอกสฺมิํ กปฺเป ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร สมฺมาสมฺพุทฺธา อนุกฺกเมน โลเก อุปฺปชฺชิํสุฯ เตสุ ทีปงฺกรสฺส ภควโต กาเล อมรวตี นาม นครํ อโหสิฯ

ตตฺถ สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโฐ ชาติวาเทน, อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโตฯ โส อญฺญํ กมฺมํ อกตฺวา พฺราหฺมณสิปฺปเมว อุคฺคณฺหิฯ ตสฺส ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ อถสฺส ราสิวฑฺฒโก อมจฺโจ อายโปตฺถกํ อาหริตฺวา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิภริเต สารคพฺเภ วิวริตฺวา ‘‘เอตฺตกํ เต, กุมาร, มาตุสนฺตกํ, เอตฺตกํ เต ปิตุสนฺตกํ, เอตฺตกํ เต อยฺยกปยฺยกาน’’นฺติ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ธนํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เอตํ ธนํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ อาหฯ สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ เอวํ พหุํ ธนํ สํหริตฺวา มยฺหํ มาตาปิตาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอกกหาปณมฺปิ คเหตฺวา น คตา, มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ โส รญฺโญ อาโรเจตฺวา นคเร เภริํ จราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา หิมวนฺตปฺปเทสํ คนฺตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สตฺตาเหเนว อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติวิหาเรหิ วิหรติฯ

ตสฺมิญฺจ กาเล ทีปงฺกรทสพโล ปรมาภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน รมฺมวตีนครํ นาม ปตฺวา ตสฺส อวิทูเร สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติฯ รมฺมวตีนครวาสิโน ‘‘สตฺถา กิร อมฺหากํ นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสตี’’ติ สุตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกมิํสุฯ เต ปุนทิวเส มหาทานํ สชฺเชตฺวา นครํ อลงฺกริตฺวา ทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ หฏฺฐตุฏฺฐา โสเธนฺติฯ

ตสฺมิญฺจ กาเล สุเมธตาปโส อากาเสน คจฺฉนฺโต เต หฏฺฐตุฏฺเฐ มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘อมฺโภ, กสฺส ตุมฺเห อิมํ มคฺคํ โสเธถา’’ติ ปุจฺฉิ? เตหิ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อาคมนมคฺคํ โสเธมา’’ติ วุตฺเต อตีเตสุ พุทฺเธสุ กตาธิการตฺตา ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ สุตฺวา อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺโส ตาวเทว อากาสโต โอรุยฺห ‘‘มยฺหมฺปิ โอกาสํ เทถ, อหมฺปิ โสเธสฺสามี’’ติ เตหิ ทสฺสิตํ โอกาสํ ‘‘กิญฺจาปิ อหํ อิมํ อิทฺธิยา สตฺตรตนวิจิตฺตํ กตฺวา อลงฺกริตุํ ปโหมิ, อชฺช ปน มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ, กายารหํ ปุญฺญํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ติณกจวราทโย นีหริตฺวา ปํสุํ อาหริตฺวา สมํ กโรนฺโต โสเธติฯ อนิฏฺฐิเตเยว ปน ตสฺส ปเทสสฺส โสธเน ทีปงฺกโร ภควา มหานุภาวานํ ฉฬภิญฺญานํ ขีณาสวานํ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต ตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ สุเมธปณฺฑิโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ พุทฺธสาวกา จ มา จิกฺขลฺลํ อกฺกมนฺตู’’ติ อตฺตโน วากจีรญฺจ จมฺมขณฺฑญฺจ ชฏากลาปญฺจ ปสาเรตฺวา สยญฺจ เยน ภควา เตน สีสํ กตฺวา อวกุชฺโช นิปชฺชิฯ เอวญฺจ จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ อิจฺฉิสฺสามิ, อิมสฺส ภควโต สาวโก หุตฺวา อชฺเชว กิเลเส ฆาเตสฺสามิฯ กิํ มยฺหํ เอกเกเนว สํสารมโหฆโต นิตฺถรเณน? ยํนูนาหมฺปิ เอวรูโป สมฺมาสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สเทวกํ โลกํ สํสารมหณฺณวโต ตาเรยฺย’’นฺติฯ อิติ โส อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตมหาภินีหารวเสน จิตฺตํ ปณิเธสิฯ อถ ภควา อาคนฺตฺวา ตสฺส อุสฺสีสเก ฐตฺวา จิตฺตาจารํ สมิชฺฌนภาวญฺจสฺส ญตฺวา ‘‘อยํ อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ สพฺพํ อิมํ ภควโต ปวตฺติํ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ

ตโต อปเรปิ โกณฺฑญฺญภควนฺตํ อาทิํ กตฺวา อนุกฺกเมน อุปฺปนฺนา ยาว กสฺสปทสพลปริโยสานา สมฺมาสมฺพุทฺธา มหาสตฺตํ ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุฯ อิติ อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส ปารมิโย ปูเรนฺตสฺเสว จตุวีสติ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปนฺนาฯ ยสฺมิํ ปน กปฺเป ทีปงฺกรทสพโล อุทปาทิ, ตสฺมิํ อญฺเญปิ ตโย พุทฺธา อเหสุํฯ เตสํ สนฺติเก โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณํ นาโหสิ, ตสฺมา เต อิธ น คหิตาฯ โปราณฏฺฐกถายํ ปน ตมฺหา กปฺปา ปฏฺฐาย สพฺพพุทฺเธ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ –

‘‘ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร, อโถปิ สรณงฺกโร;

ทีปงฺกโร จ สมฺพุทฺโธ, โกณฺฑญฺโญ ทฺวิปทุตฺตโมฯ

‘‘มงฺคโล จ สุมโน จ, เรวโต โสภิโต มุนิ;

อโนมทสฺสี ปทุโม, นารโท ปทุมุตฺตโรฯ

‘‘สุเมโธ จ สุชาโต จ, ปิยทสฺสี มหายโส;

อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี, สิทฺธตฺโถ โลกนายโกฯ

‘‘ติสฺโส ผุสฺโส จ สมฺพุทฺโธ, วิปสฺสี สิขิ เวสฺสภู;

กกุสนฺโธ โกณาคมโน, กสฺสโป จาปิ นายโกฯ

‘‘เอเต อเหสุํ สมฺพุทฺธา, วีตราคา สมาหิตา;

สตรํสีว อุปฺปนฺนา, มหาตมวิโนทนา;

ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺธาว, นิพฺพุตา เต สสาวกา’’ติฯ (ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา);

ตตฺถ ทีปงฺกรทสพลสฺส จ โกณฺฑญฺญทสพลสฺส จ อนฺตเร มหากปฺปานํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ พุทฺธสุญฺโญ โลโก อโหสิ, ตถา ภควโต โกณฺฑญฺญสฺส จ ภควโต มงฺคลสฺส จ อนฺตเร, ตถา ภควโต โสภิตสฺส จ ภควโต อโนมทสฺสิสฺส จ อนฺตเร, ตถา ภควโต นารทสฺส จ ภควโต ปทุมุตฺตรสฺส จ อนฺตเรฯ วุตฺตญฺเหตํ พุทฺธวํเส (พุ. วํ. 28.3, 4, 6, 9) –

‘‘ทีปงฺกรสฺส ภควโต, โกณฺฑญฺญสฺส จ สตฺถุโน;

เอเตสํ อนฺตรา กปฺปา, คณนาโต อสงฺขิยาฯ

‘‘โกณฺฑญฺญสฺส อปเรน, มงฺคโล นาม นายโก;

เตสมฺปิ อนฺตรา กปฺปา, คณนาโต อสงฺขิยาฯ

‘‘โสภิตสฺส อปเรน, อโนมทสฺสี มหายโส;

เตสมฺปิ อนฺตรา กปฺปา, คณนาโต อสงฺขิยาฯ

‘‘นารทสฺส ภควโต, ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโน;

เตสมฺปิ อนฺตรา กปฺปา, คณนาโต อสงฺขิยา’’ติฯ

เอวํ คณนาตีตตาย อสงฺเขฺยยฺยตฺเตปิ จตูสุ ฐาเนสุ มหากปฺปานํ คณนาติกฺกเมน ‘‘จตุโร จ อสงฺขิเย’’ติ วุตฺตํ, น สงฺขฺยาวิเสเสนาติ เวทิตพฺพํฯ

ยสฺมา ปน ปทุมุตฺตรทสพลสฺส จ สุเมธทสพลสฺส จ อนฺตเร ติํสกปฺปสหสฺสานิ, สุชาตทสพลสฺส จ ปิยทสฺสีทสพลสฺส จ อนฺตเร นวสหสฺสาธิกานํ กปฺปานํ สฏฺฐิสหสฺสานิ ทฺวาสีตุตฺตรานิ อฏฺฐ จ สตานิ, ธมฺมทสฺสีทสพลสฺส จ สิทฺธตฺถทสพลสฺส จ อนฺตเร วีสติ กปฺปา, สิทฺธตฺถทสพลสฺส จ ติสฺสทสพลสฺส จ อนฺตเร เอโก กปฺโป , ภควโต วิปสฺสิสฺส จ ภควโต สิขิสฺส จ อนฺตเร สฏฺฐิ กปฺปา, ภควโต จ เวสฺสภุสฺส ภควโต จ กกุสนฺธสฺส อนฺตเร ติํส กปฺปา, อิติ ปทุมุตฺตรทสพลสฺส อุปฺปนฺนกปฺปโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา เตสํ เตสํ พุทฺธานํ อุปฺปนฺนกปฺเปหิ อิมินา จ ภทฺทกปฺเปน สทฺธิํ สตสหสฺสมหากปฺปาฯ เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส’’ติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน สพฺพํ พุทฺธวํสปาฬิํ อาหริตฺวา สํวณฺเณตพฺพํ โหตีติ อติวิตฺถารภีรุกสฺส มหาชนสฺส จิตฺตํ อนุรกฺขนฺตา น วิตฺถารยิมฺหฯ อตฺถิเกหิ พุทฺธวํสโต (พุ. วํ. 1.1 อาทโย) คเหตพฺโพฯ โยปิ เจตฺถ วตฺตพฺโพ กถามคฺโค, โสปิ อฏฺฐสาลินิยา (ธ. ส. อฏฺฐ. สุเมธกถา) ธมฺมสงฺคหวณฺณนาย ชาตกฏฺฐกถาย (ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถนฺตเรติ เอตฺถ อนฺตรสทฺโท –

‘‘นทีตีเรสุ สณฺฐาเน, สภาสุ รถิยาสุ จ;

ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ, มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตร’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.228) –

อาทีสุ การเณ อาคโตฯ ‘‘อทฺทสา โข มํ, ภนฺเต, อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) ขเณ, วิชฺชุนิจฺฉรณกฺขเณติ อตฺโถฯ ‘‘ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา’’ติอาทีสุ (อุทา. 20) จิตฺเตฯ ‘‘อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธิ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.285; มหาว. 11) วิวเรฯ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺส อนฺตรนฺตรา กถา โอปาเตตพฺพา’’ติอาทีสุ (มหาว. 66) เวมชฺเฌฯ อิธาปิ เวมชฺเฌเยว ทฏฺฐพฺโพ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.1; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.36), ตสฺมา เอตสฺมิํ อนฺตเร เวมชฺเฌติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมิํ มหากปฺเป อมฺหากํ ภควา สุเมธปณฺฑิโต หุตฺวา ทีปงฺกรสฺส ภควโต ปาทมูเล –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา’’ติฯ (พุ. วํ. 2.59) –

เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ มหาภินีหารํ อกาสิ, สมตฺติํส ปารมิโย ปวิจินิ สมาทิยิ, สพฺเพปิ พุทฺธการเก ธมฺเม สมฺปาเทตุํ อารภิ, ยมฺหิ เจตสฺมิํ ภทฺทกปฺเป สพฺพโส ปูริตปารมี หุตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิฯ อิเมสํ ทฺวินฺนํ มหากปฺปานํ อนฺตเร ยถาวุตฺตปริจฺเฉเท กาลวิเสเสติฯ กถํ ปเนตํ วิญฺญายตีติ? ‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย’’ติ อิทญฺหิ มหากปฺปานํ ปริจฺเฉทโต อปริจฺเฉทโต จ สงฺขฺยาทสฺสนํฯ สา โข ปนายํ สงฺขฺยา สงฺเขฺยยฺยสฺส อาทิปริโยสานคฺคหณํ วินา น สมฺภวตีติ ยตฺถ โพธิสมฺภารานมารมฺโภ ยตฺถ จ เต ปริโยสิตา ตทุภยมฺปิ อวธิภาเวน ‘‘เอตฺถนฺตเร’’ติ เอตฺถ อตฺถโต ทสฺสิตนฺติ วิญฺญายติฯ อวธิ จ ปนายํ อภิวิธิวเสน เวทิตพฺโพ, น มริยาทาวเสน, อารมฺโภสานกปฺปานํ เอกเทเสน อนฺโตคธตฺตาฯ นนุ จ นิปฺปเทเสน เตสํ อปริยาทานโต อภิวิธิ จ อิธ น สมฺภวตีติ? น อิทเมวํ ตเทกเทเสปิ ตพฺโพหารโตฯ โย หิ ตเทกเทสภูโต กปฺโป, โส นิปฺปเทสโต ปริยาทินฺโนติฯ

ยํ จริตํ, สพฺพํ ตํ โพธิปาจนนฺติ เอตฺถ จริตนฺติ จริยา, สมตฺติํสปารมิสงฺคหา ทานสีลาทิปฏิปตฺติ, ญาตตฺถจริยาโลกตฺถจริยาพุทฺธตฺถจริยานํ ตทนฺโตคธตฺตาฯ ตถา ยา จิมา อฏฺฐ จริยา, เสยฺยถิทํ – ปณิธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อิริยาปเถสุ อิริยาปถจริยา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อายตนจริยา, อปฺปมาทวิหารีนํ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สติจริยา, อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิจริยา, พุทฺธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ญาณจริยา, สมฺมา ปฏิปนฺนานํ จตูสุ อริยมคฺเคสุ มคฺคจริยา, อธิคตผลานํ จตูสุ สามญฺญผเลสุ ปตฺติจริยา, ติณฺณํ พุทฺธานํ สพฺพสตฺเตสุ โลกตฺถจริยาติฯ ตตฺถ ปเทสโต ทฺวินฺนํ โพธิสตฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานญฺจ โลกตฺถจริยา, มหาโพธิสตฺตานํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺธานญฺจ นิปฺปเทสโตฯ วุตฺตญฺเหตํ นิทฺเทเส (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 121; ปฏิ. ม. 1.197) ‘‘จริยาติ อฏฺฐ จริยาโย อิริยาปถจริยา อายตนจริยา’’ติ วิตฺถาโรฯ

‘‘อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐหนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺขิปนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต วิญฺญาเณน จรติ, เอวมฺปิ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายตนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ, เอวมฺปิ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรตี’’ติ ยา อิมา อปราปิ อฏฺฐ จริยา วุตฺตา, ตาสํ สพฺพาสํ ปารมิตาสฺเวว สโมโรโธ เวทิตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จริตนฺติ จริยา, สมตฺติํสปารมิสงฺคหา ทานสีลาทิปฏิปตฺตี’’ติฯ เหตุจริยาย เอว ปน อิธาธิปฺเปตตฺตา มคฺคจริยาปตฺติจริยานํ อิธ อนวโรโธ เวทิตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพํ ตํ โพธิปาจน’’นฺติฯ

ตตฺถ สพฺพ-สทฺโท สพฺพสพฺพํ อายตนสพฺพํ สกฺกายสพฺพํ ปเทสสพฺพนฺติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตถา หิ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85) สพฺพสพฺพสฺมิํฯ ‘‘สพฺพํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ ตํ สุณาถ, กิญฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ จกฺขุญฺเจว รูปา จ…เป.… มโน เจว ธมฺมา จา’’ติ (สํ. นิ. 4.23) เอตฺถ อายตนสพฺพสฺมิํฯ ‘‘สพฺพํ สพฺพโต สญฺชานาตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.6) สกฺกายสพฺพสฺมิํฯ ‘‘สพฺเพสมฺปิ โว, สาริปุตฺต, สุภาสิตํ ปริยาเยนา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.345) ปเทสสพฺพสฺมิํฯ อิธาปิ ปเทสสพฺพสฺมิํ เอว เวทิตพฺโพ, โพธิสมฺภารภูตสฺส จริตสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ

โพธีติ รุกฺโขปิ อริยมคฺโคปิ นิพฺพานมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิฯ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ (มหาว. 1; อุทา. 1) จ ‘‘อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธิ’’นฺติ (ม. นิ. 1.285; มหาว. 11) จ อาคตฏฺฐาเน พุชฺฌติ เอตฺถาติ รุกฺโข โพธิฯ ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 121) อาคตฏฺฐาเน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ พุชฺฌติ เอเตนาติ อริยมคฺโค โพธิฯ ‘‘ปตฺวาน โพธิํ อมตํ อสงฺขต’’นฺติ อาคตฏฺฐาเน พุชฺฌติ เอตสฺมิํ นิมิตฺตภูเตติ นิพฺพานํ โพธิฯ ‘‘ปปฺโปติ โพธิํ วรภูริเมธโส’’ติ (ที. นิ. 3.217) อาคตฏฺฐาเน สพฺเพ ธมฺเม สพฺพากาเรน พุชฺฌติ เอเตนาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ โพธิฯ อิธาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อธิปฺเปตํฯ อรหตฺตมคฺคสพฺพญฺญุตญฺญาณานิ วา อิธ โพธีติ เวทิตพฺพานิ (ปารา. อฏฺฐ. 1.11), มหาโพธิยา อธิปฺเปตตฺตา ภควโตฯ อาสวกฺขยญาณปทฏฺฐานญฺหิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานญฺจ อาสวกฺขยญาณํ ‘‘มหาโพธี’’ติ วุจฺจติฯ เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉเท ยํ มม ทานาสีลาทิปฏิปตฺติสงฺขาตํ จริตํ, ตํ สพฺพํ อนวเสสํ มหาโพธิยา ปาจนํ สาธกํ นิพฺพตฺตกนฺติฯ เอเตน โพธิสมฺภารานํ นิรนฺตรภาวนํ ทสฺเสติฯ

อถ วา สพฺพนฺติ เอตฺถนฺตเร ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉเท ยํ จริตํ, ตํ สพฺพํ สกลเมว อนวเสสํ โพธิสมฺภารภูตเมวฯ เอเตน สพฺพสมฺภารภาวนํ ทสฺเสติฯ

ตสฺโส หิ โพธิสมฺภาเรสุ ภาวนา สพฺพสมฺภารภาวนา นิรนฺตรภาวนา จิรกาลภาวนา สกฺกจฺจภาวนา จาติฯ ตาสุ ‘‘กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย’’ติ อิมินา จิรกาลภาวนา วุตฺตาฯ โย เจตฺถ อจฺจนฺตสํโยโค, เตน ปฐเม อตฺถวิกปฺเป สพฺพคฺคหเณน จ นิรนฺตรภาวนา, ทุติเย อตฺถวิกปฺเป สพฺพํ จริต’’นฺติ อิมินา สพฺพสมฺภารภาวนา, โพธิปาจน’’นฺติ อิมินา สกฺกจฺจภาวนา วุตฺตา โหติ, ยถา ตํ จริตํ สมฺมาสมฺโพธิํ ปาเจติ เอวํภูตภาวทีปนโตฯ ตถา หิ ตํ ‘‘โพธิปาจน’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น อญฺญถาติฯ กถํ ปเนตฺถ โพธิจริยาย นิรนฺตรภาโว เวทิตพฺโพ? ยทิ จิตฺตนิรนฺตรตาย ตํ น ยุชฺชติ, น หิ มหาโพธิสตฺตานํ มหาภินีหารโต อุทฺธํ โพธิสมฺภารสมฺภรณจิตฺตโต อญฺญํ จิตฺตํ นปฺปวตฺตตีติ สกฺกา วตฺตุํฯ อถ กิริยมยจิตฺตปฺปวตฺติํ สนฺธาย วุจฺเจยฺย, เอวมฺปิ น ยุชฺชติ, น หิ สพฺพานิ เตสํ กิริยมยจิตฺตานิ โพธิสมฺภารสมฺภรณวเสเนว ปวตฺตนฺติฯ เอเตเนว ปโยคนิรนฺตรตาปิ ปฏิกฺขิตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ชาตินิรนฺตรตาย ปน นิรนฺตรภาวนา เวทิตพฺพาฯ ยสฺสญฺหิ ชาติยํ มหาโพธิสตฺเตน มหาปณิธานํ นิพฺพตฺติตํ, ตโต ปฏฺฐาย ยาว จริมตฺตภาวา น สา นาม ชาติ อุปลพฺภติ, ยา สพฺเพน สพฺพํ โพธิสมฺภารสมฺภตา น สิยา อนฺตมโส ทานปารมิมตฺตํ อุปาทายฯ อยญฺหิ นิยติปตฺถิตานํ โพธิสตฺตานํ ธมฺมตาฯ ยาว จ เต กมฺมาทีสุ วสีภาวํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สปฺปเทสมฺปิ สมฺภาเรสุ ปโยคมาปชฺชนฺติฯ ยทา ปน สพฺพโส กมฺมาทีสุ วสีภาวปฺปตฺตา โหนฺติ, อถ ตโต ปฏฺฐาย นิปฺปเทสโต เอว โพธิสมฺภาเรสุ สมีหนํ สาตจฺจกิริยา จ สมฺปชฺชติฯ สกฺกจฺจการิตา ปน สพฺพกาลํ โหติ, เอวํ เยน เยน โพธิสตฺตานํ ตตฺถ ตตฺถ ยถาธิปฺปายํ สมิชฺฌนํ สมฺปชฺชตีติฯ เอวเมตาย คาถาย โพธิสมฺภาเรสุ สพฺพสมฺภารภาวนา จิรกาลภาวนา นิรนฺตรภาวนา สกฺกจฺจภาวนา จาติ จตสฺโสปิ ภาวนา ปกาสิตาติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺร ยสฺมา โพธิสตฺตจริตํ โพธิสมฺภารา โพธิจริยา อคฺคยานํ ปารมิโยติ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมว นานํ, ยสฺมา จ ปรโต วิภาเคน วกฺขมานานํ ทานปารมิอาทีนํ จริตนฺติ อิทํ อวิเสสวจนํ, ตสฺมา สพฺพโพธิสมฺภาเรสุ โกสลฺลชนนตฺถํ ปารมิโย อิธ สํวณฺเณตพฺพาฯ ตา ปรโต ปกิณฺณกกถายํ สพฺพากาเรน สํวณฺณยิสฺสามฯ

[2] อิติ ภควา อตฺตโน โพธิสตฺตภูมิยํ จริตํ อารมฺภโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา มหาโพธิยา ปริปาจนเมวาติ อวิเสสโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส ปรมุกฺกํสคมเนน อติสยโต โพธิปริปาจนภาวํ ทสฺเสตุํ อิมสฺมิํ ภทฺทกปฺเป กติปยา ปุพฺพจริยา วิภาคโต วิภาเวนฺโต ‘‘อตีตกปฺเป’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อตีตกปฺเปติ อิโต ปุริเม ปุริมตเร วา สพฺพสฺมิํ อติกฺกนฺเต ยถาวุตฺตปริจฺเฉเท มหากปฺเป, กปฺปานํ สตสหสฺสาธิเกสุ จตูสุ อสงฺเขฺยยฺเยสูติ อตฺโถฯ จริตนฺติ จิณฺณํ ทานาทิปฏิปตฺติํฯ ฐปยิตฺวาติ มุญฺจิตฺวา อคฺคเหตฺวา, อวตฺวาติ อตฺโถฯ ภวาภเวติ ภเว จ อภเว จ, ‘‘อิติภวาภวกถ’’นฺติ (ที. นิ. 1.17) เอตฺถ หิ วุทฺธิหานิโย ภวาภวาติ วุตฺตาฯ ‘‘อิติภวาภวตญฺจ วีติวตฺโต’’ติ (อุทา. 20) เอตฺถ สมฺปตฺติวิปตฺติวุทฺธิหานิสสฺสตุจฺเฉทปุญฺญปาปานิภวาภวาติ อธิปฺเปตานิฯ ‘‘อิติภวาภวเหตุ วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (อ. นิ. 4.9; อิติวุ. 105) เอตฺถ ปน ปณีตปณีตตรานิ สปฺปินวนีตาทิเภสชฺชานิ ภวาภวาติ อธิปฺเปตานิฯ สมฺปตฺติภเวสุ ปณีตตรา ปณีตตมา ภวาภวาติปิ วทนฺติ เอว, ตสฺมา อิธาปิ โส เอว อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ภวสฺมินฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิมมฺหิ กปฺเปติ อิมสฺมิํ ภทฺทกปฺเปฯ ปวกฺขิสฺสนฺติ กถยิสฺสํฯ สุโณหีติ ธมฺมเสนาปติํ สวเน นิโยเชติฯ เมติ มม สนฺติเก, มม ภาสโตติ อตฺโถฯ

นิทานกถา นิฏฺฐิตาฯ

1. อกิตฺติวคฺโค

1. อกิตฺติจริยาวณฺณนา

[3] เอวํ ภควา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สเทวมนุสฺสาย จ ปริสาย อตฺตโน ปุพฺพจริยาย สวเน อุสฺสาหํ ชเนตฺวา อิทานิ ตํ ปุพฺพจริตํ ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ปจฺจกฺขํ กโรนฺโต ‘‘ยทา อหํ พฺรหารญฺเญ’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ พฺรหารญฺเญติ มหาอรญฺเญ, อรญฺญานิยํ, มหนฺเต วเนติ อตฺโถฯ สุญฺเญติ ชนวิวิตฺเตฯ วิปินกานเนติ วิปินภูเต กานเน, ปททฺวเยนาปิ ตสฺส อรญฺญสฺส คหนภาวเมว ทีเปติ, สพฺพเมตํ การทีปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อชฺโฌคาเหตฺวาติ อนุปวิสิตฺวาฯ วิหรามีติ ทิพฺพพฺรหฺมอริยอาเนญฺชวิหาเรหิ สมุปฺปาทิตสุขวิเสเสน อิริยาปถวิหาเรน สรีรทุกฺขํ วิจฺฉินฺทิตฺวา หรามิ อตฺตภาวํ ปวตฺเตมิฯ อกิตฺติ นาม ตาปโสติ เอวํนามโก ตาปโส หุตฺวา ยทา อหํ ตสฺมิํ อรญฺเญ วิหรามีติ อตฺโถฯ สตฺถา ตทา อตฺตโน อกิตฺติตาปสภาวํ ธมฺมเสนาปติสฺส วทติฯ ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา –

อตีเต กิร อิมสฺมิํเยว ภทฺทกปฺเป พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต นาม ราชินิ รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภวสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส กุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘อกิตฺตี’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ ตสฺส ปทสา คมนกาเล ภคินีปิ ชายิฯ ‘‘ยสวตี’’ติสฺสา นามํ กริํสุฯ โส โสฬสวสฺสกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคเหตฺวา ปจฺจาคมาสิฯ อถสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ โส เตสํ เปตกิจฺจานิ กาเรตฺวา กติปยทิวสาติกฺกเมน รตนาวโลกนํ อายุตฺตกปุริเสหิ การยมาโน ‘‘เอตฺตกํ มตฺติกํ, เอตฺตกํ เปตฺติกํ, เอตฺตกํ ปิตามห’’นฺติ สุตฺวา สํวิคฺคมานโส หุตฺวา ‘‘อิทํ ธนเมว ปญฺญายติ, น ธนสฺส สํหารกา, สพฺเพ อิมํ ธนํ ปหาเยว คตา, อหํ ปน นํ อาทาย คมิสฺสามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา เภริํ จราเปสิ – ‘‘ธเนน อตฺถิกา อกิตฺติปณฺฑิตสฺส เคหํ อาคจฺฉนฺตู’’ติฯ