ปกิณฺณกกถา

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน ฐตฺวา มหาโพธิยานปฏิปตฺติยํ อุสฺสาหชาตานํ กุลปุตฺตานํ โพธิสมฺภาเรสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ สพฺพปารมีสุ ปกิณฺณกกถา กเถตพฺพาฯ

ตตฺริทํ ปญฺหกมฺมํ – กา ปเนตา ปารมิโย? เกนฏฺเฐน ปารมิโย? กติวิธา เจตา? โก ตาสํ กโม? กานิ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานิ? โก ปจฺจโย? โก สํกิเลโส? กิํ โวทานํ? โก ปฏิปกฺโข? กา ปฏิปตฺติ? โก วิภาโค? โก สงฺคโห? โก สมฺปาทนูปาโย? กิตฺตเกน กาเลน สมฺปาทนํ? โก อานิสํโส? กิํ เจตาสํ ผลนฺติ?

ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํ – กา ปเนตา ปารมิโยติ? ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ อนุปหตา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา ทานาทโย คุณา ปารมิโยฯ

เกนฏฺเฐน ปารมิโยติ? ทานสีลาทิคุณวิเสสโยเคน สตฺตุตฺตมตาย ปรมา มหาสตฺตา โพธิสตฺตา, เตสํ ภาโว กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกิริยาฯ อถ วา ปรตีติ ปรโม, ทานาทิคุณานํ ปูรโก ปาลโก จาติ โพธิสตฺโต, ปรมสฺส อยํ, ปรมสฺส วา ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี, ทานาทิกิริยาวฯ อถ วา ปรํ สตฺตํ อตฺตนิ มวติ พนฺธติ คุณวิเสสโยเคน, ปรํ วา อธิกตรํ มชฺชติ สุชฺฌติ สํกิเลสมลโต, ปรํ วา เสฏฺฐํ นิพฺพานํ วิเสเสน มยติ คจฺฉติ, ปรํ วา โลกํ ปมาณภูเตน ญาณวิเสเสน อิธโลกํ วิย มุนาติ ปริจฺฉินฺทติ, ปรํ วา อติวิย สีลาทิคุณคณํ อตฺตโน สนฺตาเน มิโนติ ปกฺขิปติ, ปรํ วา อตฺตภูตโต ธมฺมกายโต อญฺญํ ปฏิปกฺขํ วา ตทนตฺถกรํ กิเลสโจรคณํ มินาติ หิํสตีติ ปรโม, มหาสตฺโตฯ ปรมสฺส อยนฺติอาทิ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ

ปาเร วา นิพฺพาเน มชฺชติ สุชฺฌติ สตฺเต จ โสเธติ, ตตฺถ วา สตฺเต มวติ พนฺธติ โยเชติ, ตํ วา มยติ คจฺฉติ คเมติ จ, มุนาติ วา ตํ ยาถาวโต , ตตฺถ วา สตฺเต มิโนติ ปกฺขิปติ, กิเลสารโย วา สตฺตานํ ตตฺถ มินาติ หิํสตีติ ปารมี, มหาปุริโสฯ ตสฺส ภาโว กมฺมํ วา ปารมิตา, ทานาทิกิริยาวฯ อิมินา นเยน ปารมีสทฺทตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กติวิธาติ? สงฺเขปโต ทสวิธาฯ ตา ปน ปาฬิยํ สรูปโต อาคตาเยวฯ ยถาห –

‘‘วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ปฐมํ ทานปารมิํ;

ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ, อนุจิณฺณํ มหาปถ’’นฺติฯ (พุ. วํ. 2.116) –

อาทิฯ ยถา จาห – ‘‘กติ นุ โข, ภนฺเต, พุทฺธการกา ธมฺมา? ทส โข, สาริปุตฺต, พุทฺธการกา ธมฺมาฯ กตเม ทส? ทานํ โข, สาริปุตฺต, พุทฺธการโก ธมฺโม, สีลํ, เนกฺขมฺมํ, ปญฺญา, วีริยํ, ขนฺติ, สจฺจํ, อธิฏฺฐานํ, เมตฺตา, อุเปกฺขา พุทฺธการโก ธมฺโมฯ อิเม โข, สาริปุตฺต, ทส พุทฺธการกา ธมฺมา’’ติฯ อิทมโวจ ภควา, อิทํ วตฺวา สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ, ปญฺญา วีริเยน ปญฺจมํ;

ขนฺติ สจฺจมธิฏฺฐานํ, เมตฺตุเปกฺขาติ เต ทสา’’ติฯ (พุ. วํ. 1.76 โถกํ วิสทิสํ);

เกจิ ปน ‘‘ฉพฺพิธา’’ติ วทนฺติฯ ตํ เอตาสํ สงฺคหวเสน วุตฺตํฯ โส ปน สงฺคโห ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

โก ตาสํ กโมติ? เอตฺถ กโมติ เทสนากฺกโม, โส จ ปฐมสมาทานเหตุโก, สมาทานํ ปวิจยเหตุกํ, อิติ ยถา อาทิมฺหิ ปวิจิตา สมาทินฺนา จ, ตถา เทสิตาฯ ตตฺถ ทานํ สีลสฺส พหูปการํ สุกรญฺจาติ ตํ อาทิมฺหิ วุตฺตํฯ ทานํ สีลปริคฺคหิตํ มหปฺผลํ โหติ มหานิสํสนฺติ ทานานนฺตรํ สีลํ วุตฺตํฯ

สีลํ เนกฺขมฺมปริคฺคหิตํ, เนกฺขมฺมํ ปญฺญาปริคฺคหิตํ, ปญฺญา วีริยปริคฺคหิตา, วีริยํ ขนฺติปริคฺคหิตํ, ขนฺติ สจฺจปริคฺคหิตา, สจฺจํ อธิฏฺฐานปริคฺคหิตํ, อธิฏฺฐานํ เมตฺตาปริคฺคหิตํ, เมตฺตา อุเปกฺขาปริคฺคหิตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ เมตฺตานนฺตรมุเปกฺขา วุตฺตาฯ อุเปกฺขา ปน กรุณาปริคฺคหิตา กรุณา จ อุเปกฺขาปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘กถํ ปน มหาการุณิกา โพธิสตฺตา สตฺเตสุ อุเปกฺขกา โหนฺตี’’ติ? ‘‘อุเปกฺขิตพฺพยุตฺเตสุ กญฺจิ กาลํ อุเปกฺขกา โหนฺติ , น ปน สพฺพตฺถ สพฺพทา จา’’ติ เกจิฯ อปเร ปน – ‘‘น สตฺเตสุ อุเปกฺขกา, สตฺตกเตสุ ปน วิปฺปกาเรสุ อุเปกฺขกา โหนฺตี’’ติฯ

อปโร นโย – ปจุรชเนสุปิ ปวตฺติยา สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา อปฺปผลตฺตา สุกรตฺตา จ อาทิมฺหิ ทานํ วุตฺตํฯ สีเลน ทายกปฏิคฺคาหกสุทฺธิโต ปรานุคฺคหํ วตฺวา ปรปีฬานิวตฺติวจนโต กิริยธมฺมํ วตฺวา อกิริยธมฺมวจนโต โภคสมฺปตฺติเหตุํ วตฺวา ภวสมฺปตฺติเหตุวจนโต จ ทานสฺส อนนฺตรํ สีลํ วุตฺตํฯ เนกฺขมฺเมน สีลสมฺปตฺติสิทฺธิโต กายวจีสุจริตํ วตฺวา มโนสุจริตวจนโต วิสุทฺธสีลสฺส สุเขเนว ฌานสมิชฺฌนโต กมฺมาปราธปฺปหาเนน ปโยคสุทฺธิํ วตฺวา กิเลสาปราธปฺปหาเนน อาสยสุทฺธิวจนโต วีติกฺกมปฺปหาเนน จิตฺตสฺส ปริยุฏฺฐานปฺปหานวจนโต จ สีลสฺส อนนฺตรํ เนกฺขมฺมํ วุตฺตํฯ ปญฺญาย เนกฺขมฺมสฺส สิทฺธิปริสุทฺธิโต ฌานาภาเวน ปญฺญาภาววจนโต ‘‘สมาธิปทฏฺฐานา หิ ปญฺญา, ปญฺญาปจฺจุปฏฺฐาโน จ สมาธิ’’ฯ สมถนิมิตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขานิมิตฺตวจนโต ปรหิตชฺฌาเนน ปรหิตกรณูปายโกสลฺลวจนโต จ เนกฺขมฺมสฺส อนนฺตรํ ปญฺญา วุตฺตาฯ วีริยารมฺเภน ปญฺญากิจฺจสิทฺธิโต สตฺตสุญฺญตาธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ วตฺวา สตฺตหิตาย อารมฺภสฺส อจฺฉริยตาวจนโต อุเปกฺขานิมิตฺตํ วตฺวา ปคฺคหนิมิตฺตวจนโต นิสมฺมการิตํ วตฺวา อุฏฺฐานวจนโต จ ‘‘นิสมฺมการิโน หิ อุฏฺฐานํ ผลวิเสสมาวหตี’’ติ ปญฺญาย อนนฺตรํ วีริยํ วุตฺตํฯ

วีริเยน ติติกฺขาสิทฺธิโต ‘‘วีริยวา หิ อารทฺธวีริยตฺตา สตฺตสงฺขาเรหิ อุปนีตํ ทุกฺขํ อภิภุยฺย วิหรติ’’ฯ วีริยสฺส ติติกฺขาลงฺการภาวโต ‘‘วีริยวโต หิ ติติกฺขา โสภติ’’ฯ ปคฺคหนิมิตฺตํ วตฺวา สมถนิมิตฺตวจนโต อจฺจารมฺเภน อุทฺธจฺจโทสปฺปหานวจนโต ‘‘ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา หิ อุทฺธจฺจโทโส ปหียติ’’ฯ วีริยวโต สาตจฺจกรณวจนโต ‘‘ขนฺติพหุโล หิ อนุทฺธโต สาตจฺจการี โหติ’’ฯ

อปฺปมาทวโต ปรหิตกิริยารมฺเภ ปจฺจุปการตณฺหาภาววจนโต ‘‘ยาถาวโต ธมฺมนิชฺฌาเน หิ สติ ตณฺหา น โหติ’’ฯ ปรหิตารมฺเภ ปรเมปิ ปรกตทุกฺขสหนตาวจนโต จ วีริยสฺส อนนฺตรํ ขนฺติ วุตฺตาฯ สจฺเจน ขนฺติยา จิราธิฏฺฐานโต อปการิโน อปการขนฺติํ วตฺวา ตทุปการกรเณ อวิสํวาทวจนโต ขนฺติยา อปวาทวาจาวิกมฺปเนน ภูตวาทิตาย อวิชหนวจนโต สตฺตสุญฺญตาธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติํ วตฺวา ตทุปพฺรูหิตญาณสจฺจวจนโต จ ขนฺติยา อนนฺตรํ สจฺจํ วุตฺตํฯ

อธิฏฺฐาเนน สจฺจสิทฺธิโต ‘‘อจลาธิฏฺฐานสฺส หิ วิรติ สิชฺฌติ’’ฯ อวิสํวาทิตํ วตฺวา ตตฺถ อจลภาววจนโต ‘‘สจฺจสนฺโธ หิ ทานาทีสุ ปฏิญฺญานุรูปํ นิจฺจโลว ปวตฺตติ’’ฯ ญาณสจฺจํ วตฺวา สมฺภาเรสุ ปวตฺตินิฏฺฐาปนวจนโต ‘‘ยถาภูตญาณวา หิ โพธิสมฺภาเร อธิฏฺฐาติ, เต จ นิฏฺฐาเปติ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยภาวโต’’ติ สจฺจสฺส อนนฺตรํ อธิฏฺฐานํ วุตฺตํฯ เมตฺตาย ปรหิตกรณสมาทานาธิฏฺฐานสิทฺธิโต อธิฏฺฐานํ วตฺวา หิตูปสํหารวจนโต ‘‘โพธิสมฺภาเร หิ อธิติฏฺฐมาโน เมตฺตาวิหารี โหติ’’ฯ อจลาธิฏฺฐานสฺส สมาทานาวิโกปเนน สมาทานสมฺภวโต จ อธิฏฺฐานสฺส อนนฺตรํ เมตฺตา วุตฺตาฯ อุเปกฺขาย เมตฺตาวิสุทฺธิโต สตฺเตสุ หิตูปสํหารํ วตฺวา ตทปราเธสุ อุทาสีนตาวจนโต เมตฺตาภาวนํ วตฺวา ตนฺนิสฺสนฺทภาวนาวจนโต หิตกามสตฺเตปิ อุเปกฺขโกติ อจฺฉริยคุณตาวจนโต จ เมตฺตาย อนนฺตรํ อุเปกฺขา วุตฺตาติ เอวเมตาสํ กโม เวทิตพฺโพฯ

กานิ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานีติ เอตฺถ อวิเสเสน ตาว สพฺพาปิ ปารมิโย ปรานุคฺคหลกฺขณา, ปเรสํ อุปการกรณรสา, อวิกมฺปนรสา วา, หิเตสิตาปจฺจุปฏฺฐานา, พุทฺธตฺตปจฺจุปฏฺฐานา วา, มหากรุณาปทฏฺฐานา, กรุณูปายโกสลฺลปทฏฺฐานา วาฯ

วิเสเสน ปน ยสฺมา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อตฺตูปกรณปริจฺจาคเจตนา ทานปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ กายวจีสุจริตํ อตฺถโต อกตฺตพฺพวิรติกตฺตพฺพกรณเจตนาทโย จ สีลปารมิตาฯ

กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคโม กามภเวหิ นิกฺขมนจิตฺตุปฺปาโท เนกฺขมฺมปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต ธมฺมานํ สามญฺญวิเสสลกฺขณาวโพโธ ปญฺญาปารมิตา ฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต กายจิตฺเตหิ ปรหิตารมฺโภ วีริยปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ สตฺตสงฺขาราปราธสหนํ อโทสปฺปธาโน ตทาการปฺปวตฺตจิตฺตุปฺปาโท ขนฺติปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ วิรติเจตนาทิเภทํ อวิสํวาทนํ สจฺจปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตํ อจลสมาทานาธิฏฺฐานํ ตทาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท อธิฏฺฐานปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิโต โลกสฺส หิตสุขูปสํหาโร อตฺถโต อพฺยาปาโท เมตฺตาปารมิตา, กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อนุนยปฏิฆวิทฺธํสนี อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ สตฺตสงฺขาเรสุ สมปฺปวตฺติ อุเปกฺขาปารมิตาฯ

ตสฺมา ปริจฺจาคลกฺขณา ทานปารมี, เทยฺยธมฺเม โลภวิทฺธํสนรสา, อนาสตฺติปจฺจุปฏฺฐานา, ภววิภวสมฺปตฺติปจฺจุปฏฺฐานา วา, ปริจฺจชิตพฺพวตฺถุปทฏฺฐานาฯ สีลนลกฺขณา สีลปารมี, สมาธานลกฺขณา ปติฏฺฐานลกฺขณา จาติ วุตฺตํ โหติฯ ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสา, อนวชฺชรสา วา, โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานา, หิโรตฺตปฺปปทฏฺฐานาฯ กามโต จ ภวโต จ นิกฺขมนลกฺขณา เนกฺขมฺมปารมี, ตทาทีนววิภาวนรสา, ตโต เอว วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สํเวคปทฏฺฐานาฯ ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญาปารมี, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา อรญฺญคตสุเทสิโก วิย, สมาธิปทฏฺฐานา, จตุสจฺจปทฏฺฐานา วาฯ อุสฺสาหลกฺขณา วีริยปารมี, อุปตฺถมฺภนรสา, อสํสีทนปจฺจุปฏฺฐานา, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานา, สํเวคปทฏฺฐานา วาฯ ขมนลกฺขณา ขนฺติปารมี, อิฏฺฐานิฏฺฐสหนรสา, อธิวาสนปจฺจุปฏฺฐานา, อวิโรธปจฺจุปฏฺฐานา วา, ยถาภูตทสฺสนปทฏฺฐานาฯ อวิสํวาทนลกฺขณา สจฺจปารมี, ยถาสภาววิภาวนรสา, สาธุตาปจฺจุปฏฺฐานา, โสรจฺจปทฏฺฐานาฯ โพธิสมฺภาเรสุ อธิฏฺฐานลกฺขณา อธิฏฺฐานปารมี, เตสํ ปฏิปกฺขาภิภวนรสา, ตตฺถ อจลตาปจฺจุปฏฺฐานา, โพธิสมฺภารปทฏฺฐานาฯ หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตาปารมี, หิตูปสํหารรสา, อาฆาตวินยนรสา วา, โสมฺมภาวปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขาปารมี, สมภาวทสฺสนรสา, ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺฐานา, กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณปทฏฺฐานาฯ

เอตฺถ จ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตตา ทานาทีนํ ปริจฺจาคาทิลกฺขณสฺส วิเสสนภาเวน วตฺตพฺพาฯ กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตานิ หิ ทานาทีนิ โพธิสตฺตสนฺตาเน ปวตฺตานิ ทานาทิปารมิโย นาม โหนฺติฯ

โก ปจฺจโยติ? อภินีหาโร ตาว ปารมีนํ ปจฺจโยฯ โย หิ อยํ –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;

อฏฺฐธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติฯ (พุ. วํ. 2.59) –

เอวํ วุตฺโต อฏฺฐธมฺมสโมธานสมฺปาทิโต ‘‘ติณฺโณ ตาเรยฺยํ มุตฺโต โมเจยฺยํ ทนฺโต ทเมยฺยํ สนฺโต สเมยฺยํ อสฺสตฺโถ อสฺสาเสยฺยํ ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปยฺยํ สุทฺโธ โสเธยฺยํ พุทฺโธ โพเธยฺย’’นฺติอาทินยปฺปวตฺโต อภินีหาโรฯ โส อวิเสเสน สพฺพปารมีนํ ปจฺจโยฯ ตปฺปวตฺติยา หิ อุทฺธํ ปารมีนํ ปวิจยุปฏฺฐานสมาทานาธิฏฺฐานนิปฺผตฺติโย มหาปุริสานํ สมฺภวนฺติฯ

ตตฺถ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสตฺตภาโวฯ มนุสฺสตฺตภาเวเยว หิ ฐตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น นาคสุปณฺณาทิชาตีสุ ฐิตสฺสฯ กสฺมาติ เจ? พุทฺธภาวสฺส อนนุจฺฉวิกภาวโตฯ

ลิงฺคสมฺปตฺตีติ มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตสฺสาปิ ปุริสสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตฺถิยา น ปณฺฑกนปุํสกอุภโตพฺยญฺชนกานํ วา สมิชฺฌติฯ กสฺมาติ เจ? ยถาวุตฺตการณโต ลกฺขณปาริปูริยา อภาวโต จฯ วุตฺตญฺเจตํ – ‘‘อฏฺฐานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ (อ. นิ. 1.279; วิภ. 809) วิตฺถาโรฯ ตสฺมา มนุสฺสชาติกสฺสาปิ อิตฺถิลิงฺเค ฐิตสฺส ปณฺฑกาทีนํ วา ปตฺถนา น สมิชฺฌติฯ

เหตูติ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติฯ มนุสฺสปุริสสฺสาปิ หิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺเสว เหตุสมฺปตฺติยา ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตรสฺสฯ

สตฺถารทสฺสนนฺติ สตฺถุสมฺมุขีภาโวฯ ธรมานกพุทฺธสฺเสว หิ สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺส ปตฺถนา สมิชฺฌติ, ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ เจติยสฺส สนฺติเก วา โพธิมูเล วา ปฏิมาย วา ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ วา สนฺติเก ปตฺถนา น สมิชฺฌติฯ กสฺมา? อธิการสฺส พลวภาวาภาวโตฯ พุทฺธานํ เอว ปน สนฺติเก ปตฺถนา สมิชฺฌติ, อชฺฌาสยสฺส อุฬารภาเวน ตทธิการสฺส พลวภาวาปตฺติโตฯ

ปพฺพชฺชาติ พุทฺธสฺส ภควโต สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺสาปิ กมฺมกิริยวาทีสุ ตาปเสสุ วา ภิกฺขูสุ วา ปพฺพชิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน คิหิลิงฺเค ฐิตสฺสฯ กสฺมา? พุทฺธภาวสฺส อนนุจฺฉวิกภาวโตฯ ปพฺพชิตา เอว หิ มหาโพธิสตฺตา สมฺมาสมฺโพธิํ อธิคจฺฉนฺติ, น คหฏฺฐภูตา, ตสฺมา ปณิธานกาเล จ ปพฺพชฺชาลิงฺคํ เอว หิ ยุตฺตรูปํ กิญฺจ คุณสมฺปตฺติอธิฏฺฐานภาวโตฯ

คุณสมฺปตฺตีติ อภิญฺญาทิคุณสมฺปทาฯ ปพฺพชิตสฺสาปิ หิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ปญฺจาภิญฺญสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น ยถาวุตฺตคุณสมฺปตฺติยา วิรหิตสฺสฯ กสฺมา? ปารมิปวิจยสฺส อสมตฺถภาวโต, อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา อภิญฺญาสมฺปตฺติยา จ สมนฺนาคตตฺตา มหาปุริสา กตาภินีหารา สยเมว ปารมี ปวิเจตุํ สมตฺถา โหนฺติฯ

อธิกาโรติ อธิโก อุปกาโรฯ ยถาวุตฺตคุณสมฺปนฺโนปิ หิ โย อตฺตโน ชีวิตมฺปิ พุทฺธานํ ปริจฺจชิตฺวา ตสฺมิํ กาเล อธิกํ อุปการํ กโรติ, ตสฺเสว อภินีหาโร สมิชฺฌติ, น อิตรสฺสฯ

ฉนฺทตาติ กตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺโทฯ ยสฺส หิ ยถาวุตฺตธมฺมสมนฺนาคตสฺส พุทฺธการกธมฺมานํ อตฺถาย มหนฺโต ฉนฺโท มหตี ปตฺถนา มหตี กตฺตุกามตา อตฺถิ, ตสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺสฯ

ตตฺริทํ ฉนฺทมหนฺตตาย โอปมฺมํ – โย สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอโกทกีภูตํ อตฺตโน พาหุพเลเนว อุตฺตริตฺวา ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาตีติ สุตฺวา ตํ ทุกฺกรโต อทหนฺโต ‘‘อหํ ตํ อุตฺตริตฺวา ปารํ คมิสฺสามี’’ติ ฉนฺทชาโต โหติ, น ตตฺถ สงฺโกจํ อาปชฺชติฯ ตถา โย สกลจกฺกวาฬํ วีตจฺจิกานํ วิคตธูมานํ องฺคารานํ ปูรํ ปาเทหิ อกฺกมนฺโต อติกฺกมิตฺวา ปรภาคํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ…เป.… น ตตฺถ สงฺโกจํ อาปชฺชติฯ ตถา โย สกลจกฺกวาฬํ สตฺติสูเลหิ สุนิสิตผเลหิ นิรนฺตรํ อากิณฺณํ ปาเทหิ อกฺกมนฺโต อติกฺกมิตฺวา…เป.… น ตตฺถ สงฺโกจํ อาปชฺชติฯ ตถา โย สกลจกฺกวาฬํ นิรนฺตรํ ฆนเวฬุคุมฺพสญฺฉนฺนํ กณฺฏกลตาวนคหนํ วินิวิชฺฌิตฺวา ปรภาคํ คนฺตุํ สมตฺโถ…เป.… น ตตฺถ สงฺโกจํ อาปชฺชติฯ ตถา โย ‘‘จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ สตสหสฺสญฺจ กปฺเป นิรเย ปจฺจิตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺตพฺพ’’นฺติ สุตฺวา ตํ ทุกฺกรโต อทหนฺโต ‘‘อหํ ตตฺถ ปจฺจิตฺวา พุทฺธตฺตํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ ฉนฺทชาโต โหติ, น ตตฺถ สงฺโกจํ อาปชฺชตีติ เอวมาทินา นเยน เอตฺถ ฉนฺทสฺส มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ

เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต ปนายํ อภินีหาโร อตฺถโต เตสํ อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ สโมธาเนน ตถาปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโทติ เวทิตพฺโพฯ โส สมฺมเทว สมฺมาสมฺโพธิยา ปณิธานลกฺขโณฯ ‘‘อโห วตาหํ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺเฌยฺยํ, สพฺพสตฺตานํ หิตสุขํ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติ เอวมาทิปตฺถนารโส, โพธิสมฺภารเหตุภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, มหากรุณาปทฏฺฐาโน, อุปนิสฺสยสมฺปตฺติปทฏฺฐาโน วาฯ อจินฺเตยฺยํ พุทฺธภูมิํ อปริมาณํ สตฺตโลกหิตญฺจ อารพฺภ ปวตฺติยา สพฺพพุทฺธการกธมฺมมูลภูโต ปรมภทฺทโก ปรมกลฺยาโณ อปริเมยฺยปฺปภาโว ปุญฺญวิเสโสติ ทฏฺฐพฺโพฯ

ยสฺส จ อุปฺปตฺติยา สเหว มหาปุริโส มหาโพธิยานปฏิปตฺติํ โอติณฺโณ นาม โหติ นิยตภาวสมธิคมนโต ตโต อนิวตฺตนสภาวตฺตา โพธิสตฺโตติ สมญฺญํ ปฏิลภติ, สพฺพภาเวน สมฺมาสมฺโพธิยํ สมาสตฺตมานสตา โพธิสมฺภารสิกฺขาสมตฺถตา จสฺส สนฺติฏฺฐติฯ ยถาวุตฺตาภินีหารสมิชฺฌเนน หิ มหาปุริสา สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมนปุพฺพลิงฺเคน สยมฺภุญาเณน สมฺมเทว สพฺพปารมิโย ปวิจินิตฺวา สมาทาย อนุกฺกเมน ปริปูเรนฺติฯ ตถา กตมหาภินีหาโร หิ สุเมธปณฺฑิโต ปฏิปชฺชิฯ ยถาห –

‘‘หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต;

อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา, ยาวตา ธมฺมธาตุยา;

วิจินนฺโต ตทา ทกฺขิํ, ปฐมํ ทานปารมิ’’นฺติฯ (พุ. วํ. 2.115-116) –

วิตฺถาโรฯ ตสฺส จ อภินีหารสฺส จตฺตาโร ปจฺจยา จตฺตาโร เหตู จตฺตาริ จ พลานิ เวทิตพฺพานิฯ

ตตฺถ กตเม จตฺตาโร ปจฺจยา? อิธ มหาปุริโส ปสฺสติ ตถาคตํ มหตา พุทฺธานุภาเวน อจฺฉริยพฺภุตํ ปาฏิหาริยํ กโรนฺตํฯ ตสฺส ตํ นิสฺสาย ตํ อารมฺมณํ กตฺวา มหาโพธิยํ จิตฺตํ สนฺติฏฺฐติ – ‘‘มหานุภาวา วตายํ ธมฺมธาตุ, ยสฺสา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ภควา เอวํ อจฺฉริยพฺภุตธมฺโม อจินฺเตยฺยานุภาโว จา’’ติ ฯ โส ตเมว มหานุภาวทสฺสนํ นิสฺสาย ตํ ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติฯ อยํ ปฐโม ปจฺจโย มหาภินีหารายฯ

น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, อปิ จ โข สุณาติ ‘‘เอทิโส จ เอทิโส จ ภควา’’ติฯ โส ตํ นิสฺสาย ตํ ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติฯ อยํ ทุติโย ปจฺจโย มหาภินีหารายฯ

น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, นปิ ตํ ปรโต สุณาติ, อปิ จ โข ตถาคตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.21-22) พุทฺธานุภาวปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุณาติฯ โส ตํ นิสฺสาย ตํ ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติฯ อยํ ตติโย ปจฺจโย มหาภินีหารายฯ

น เหว โข ปสฺสติ ตถาคตสฺส ยถาวุตฺตํ มหานุภาวตํ, นปิ ตํ ปรโต สุณาติ, นปิ ตถาคตสฺส ธมฺมํ สุณาติ, อปิ จ โข อุฬารชฺฌาสโย กลฺยาณาธิมุตฺติโก ‘‘อหเมตํ พุทฺธวํสํ พุทฺธตนฺติํ พุทฺธปเวณิํ พุทฺธธมฺมตํ ปริปาเลสฺสามี’’ติ ยาวเทว ธมฺมํ เอว สกฺกโรนฺโต ครุกโรนฺโต มาเนนฺโต ปูเชนฺโต ธมฺมํ อปจายมาโน ตํ นิสฺสาย ตํ ปจฺจยํ กตฺวา สมฺโพธิยํ อธิมุจฺจนฺโต ตตฺถ จิตฺตํ ฐเปติฯ อยํ จตุตฺโถ ปจฺจโย มหาภินีหารายฯ

ตตฺถ กตเม จตฺตาโร เหตู มหาภินีหาราย? อิธ มหาปุริโส ปกติยา อุปนิสฺสยสมฺปนฺโนว โหติ ปุริมเกสุ พุทฺเธสุ กตาธิกาโรฯ อยํ ปฐโม เหตุ มหาภินีหารายฯ ปุน จปรํ มหาปุริโส ปกติยา กรุณาชฺฌาสโย โหติ กรุณาธิมุตฺโต สตฺตานํ ทุกฺขํ อปเนตุกาโม อปิ จ อตฺตโน กายชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวาฯ อยํ ทุติโย เหตุ มหาภินีหารายฯ ปุน จปรํ มหาปุริโส สกลโตปิ วฏฺฏทุกฺขโต สตฺตหิตาย จ ทุกฺกรจริยโต สุจิรมฺปิ กาลํ ฆเฏนฺโต วายมนฺโต อนิพฺพินฺโน โหติ อนุตฺราสี ยาว อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติฯ อยํ ตติโย เหตุ มหาภินีหารายฯ ปุน จปรํ มหาปุริโส กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสิโต โหติ, โย อหิตโต นิวาเรติ, หิเต ปติฏฺฐเปติฯ อยํ จตุตฺโถ เหตุ มหาภินีหารายฯ

ตตฺรายํ มหาปุริสสฺส อุปนิสฺสยสมฺปทา – เอกนฺเตเนวสฺส ยถา อชฺฌาสโย สมฺโพธินินฺโน โหติ สมฺโพธิโปโณ สมฺโพธิปพฺภาโร, ตถา สตฺตานํ หิตจริยาฯ ยโต จาเนน ปุริมพุทฺธานํ สนฺติเก สมฺโพธิยา ปณิธานํ กตํ โหติ มนสา วาจาย จ ‘‘อหมฺปิ เอทิโส สมฺมาสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สมฺมเทว สตฺตานํ หิตสุขํ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติฯ เอวํ สมฺปนฺนูปนิสฺสยสฺส ปนสฺส อิมานิ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา ลิงฺคานิ ภวนฺติ เยหิ สมนฺนาคตสฺส สาวกโพธิสตฺเตหิ จ ปจฺเจกโพธิสตฺเตหิ จ มหาวิเสโส มหนฺตํ นานากรณํ ปญฺญายติ อินฺทฺริยโต ปฏิปตฺติโต โกสลฺลโต จฯ อิธ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน มหาปุริโส ยถา วิสทินฺทฺริโย โหติ วิสทญาโณ, น ตถา อิตเรฯ ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ, น อตฺตหิตายฯ ตถา หิ โส ยถา พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ ปฏิปชฺชติ, น ตถา อิตเรฯ ตตฺถ จ โกสลฺลํ อาวหติ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน ฐานาฐานกุสลตาย จฯ

ตถา มหาปุริโส ปกติยา ทานชฺฌาสโย โหติ ทานาภิรโต, สติ เทยฺยธมฺเม เทติ เอว, น ทานโต สงฺโกจํ อาปชฺชติ, สตตํ สมิตํ สํวิภาคสีโล โหติ, ปมุทิโตว เทติ อาทรชาโต, น อุทาสีนจิตฺโต, มหนฺตมฺปิ ทานํ ทตฺวา น จ ทาเนน สนฺตุฏฺโฐ โหติ, ปเคว อปฺปํ, ปเรสญฺจ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต ทาเน วณฺณํ ภาสติ, ทานปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ กโรติ, อญฺเญ จ ปเรสํ เทนฺเต ทิสฺวา อตฺตมโน โหติ, ภยฏฺฐาเนสุ จ ปเรสํ อภยํ เทตีติ เอวมาทีนิ ทานชฺฌาสยสฺส มหาปุริสสฺส ทานปารมิยา ลิงฺคานิฯ

ตถา ปาณาติปาตาทีหิ ปาปธมฺเมหิ หิรียติ โอตฺตปฺปติ, สตฺตานํ อวิเหฐนชาติโก โหติ โสรโต สุขสีโล อสโฐ อมายาวี อุชุชาติโก สุวโจ โสวจสฺสกรณีเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต มุทุชาติโก อตฺถทฺโธ อนติมานี, ปรสนฺตกํ นาทิยติ อนฺตมโส ติณสลากํ อุปาทาย, อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตํ อิณํ วา คเหตฺวา ปรํ น วิสํวาเทติ, ปรสฺมิํ วา อตฺตโน สนฺตเก พฺยามูฬฺเห วิสฺสริเต วา ตํ สญฺญาเปตฺวา ปฏิปาเทติ ยถา ตํ น ปรหตฺถคตํ โหติ, อโลลุปฺโป โหติ, ปรปริคฺคเหสุ ปาปกํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, อิตฺถิพฺยสนาทีนิ ทูรโต ปริวชฺเชติ, สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ ภินฺนานํ สนฺธาตา สหิตานํ อนุปฺปทาตา, ปิยวาที มิหิตปุพฺพงฺคโม ปุพฺพภาสี อตฺถวาที ธมฺมวาที อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺนจิตฺโต อวิปรีตทสฺสโน, กมฺมสฺสกตญาเณน สจฺจานุโลมิกญาเณน กตญฺญู กตเวที วุทฺธาปจายี สุวิสุทฺธาชีโว ธมฺมกาโม ปเรปิ ธมฺเม สมาทเปตา สพฺเพน สพฺพํ อกิจฺจโต สตฺเต นิวาเรตา กิจฺเจสุ ปติฏฺฐเปตา อตฺตนา จ ตตฺถ กิจฺเจ โยคํ อาปชฺชิตา, กตฺวา วา ปน สยํ อกตฺตพฺพํ สีฆญฺเญว ตโต ปฏิวิรโต โหตีติ เอวมาทีนิ สีลชฺฌาสยสฺส มหาปุริสสฺส สีลปารมิยา ลิงฺคานิฯ

ตถา มนฺทกิเลโส โหติ มนฺทนีวรโณ, ปวิเวกชฺฌาสโย อวิกฺเขปพหุโล, น ตสฺส ปาปกา วิตกฺกา จิตฺตํ อนฺวาสฺสวนฺติ, วิเวกคตสฺส จสฺส อปฺปกสิเรเนว จิตฺตํ สมาธิยติ, อมิตฺตปกฺเขปิ ตุวฏํ เมตฺตจิตฺตตา สนฺติฏฺฐติ, ปเคว อิตรสฺมิํ, สติมา จ โหติ จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา, เมธาวี จ โหติ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคโต, นิปโก จ โหติ ตาสุ ตาสุ อิติกตฺตพฺพตาสุ, อารทฺธวีริโย จ โหติ สตฺตานํ หิตกิริยาสุ, ขนฺติพลสมนฺนาคโต จ โหติ สพฺพสโห, อจลาธิฏฺฐาโน จ โหติ ทฬฺหสมาทาโน , อชฺฌุเปกฺขโก จ โหติ อุเปกฺขาฐานีเยสุ ธมฺเมสูติ เอวมาทีนิ มหาปุริสสฺส เนกฺขมฺมชฺฌาสยาทีนํ วเสน เนกฺขมฺมปารมิอาทีนํ ลิงฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ

เอวเมเตหิ โพธิสมฺภารลิงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ยํ วุตฺตํ ‘‘มหาภินีหาราย กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสโย เหตู’’ติฯ ตตฺริทํ สงฺเขปโต กลฺยาณมิตฺตลกฺขณํ – อิธ กลฺยาณมิตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ สีลสมฺปนฺโน สุตสมฺปนฺโน จาคสมฺปนฺโน วีริยสมฺปนฺโน สติสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโนฯ ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธิํ กมฺมผลญฺจ, เตน สมฺมาสมฺโพธิยา เหตุภูตํ สตฺเตสุ หิเตสิตํ น ปริจฺจชติ, สีลสมฺปตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป ครุ ภาวนีโย โจทโก ปาปครหี วตฺตา วจนกฺขโม, สุตสมฺปตฺติยา สตฺตานํ หิตสุขาวหํ คมฺภีรํ ธมฺมกถํ กตฺตา โหติ, จาคสมฺปตฺติยา อปฺปิจฺโฉ โหติ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ, วีริยสมฺปตฺติยา อารทฺธวีริโย โหติ สตฺตานํ หิตปฏิปตฺติยํ, สติสมฺปตฺติยา อุปฏฺฐิตสติ โหติ อนวชฺชธมฺเมสุ, สมาธิสมฺปตฺติยา อวิกฺขิตฺโต โหติ สมาหิตจิตฺโต, ปญฺญาสมฺปตฺติยา อวิปรีตํ ปชานาติ, โส สติยา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสมาโน ปญฺญาย สตฺตานํ หิตาหิตํ ยถาภูตํ ชานิตฺวา สมาธินา ตตฺถ เอกคฺคจิตฺโต หุตฺวา วีริเยน อหิตา สตฺเต นิเสเธตฺวา หิเต นิโยเชติฯ เตนาห –

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺฐาเน นิโยชโก’’ติฯ (อ. นิ. 7.37; เนตฺติ. 113) –

เอวํ คุณสมนฺนาคตญฺจ กลฺยาณมิตฺตํ อุปนิสฺสาย มหาปุริโส อตฺตโน อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ สมฺมเทว ปริโยทเปติฯ สุวิสุทฺธาสยปโยโค จ หุตฺวา จตูหิ พเลหิ สมนฺนาคโต น จิเรเนว อฏฺฐงฺเค สโมธาเนตฺวา มหาภินีหารํ กโรนฺโต โพธิสตฺตภาเว ปติฏฺฐหติ อนิวตฺติธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโนฯ

ตสฺสิมานิ จตฺตาริ พลานิฯ อชฺฌตฺติกพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ อตฺตสนฺนิสฺสยา ธมฺมคารเวน อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส อตฺตาธิปติ ลชฺชาปสฺสโย อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณาติฯ

พาหิรพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ ปรสนฺนิสฺสยา อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส โลกาธิปติ มานาปสฺสโย อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณาติฯ อุปนิสฺสยพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา อภิรุจิ เอกนฺตนินฺนชฺฌาสยตา, ยาย มหาปุริโส ติกฺขินฺทฺริโย วิสทธาตุโก สติสนฺนิสฺสโย อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณาติฯ ปโยคพลํ ยา สมฺมาสมฺโพธิยํ ตชฺชา ปโยคสมฺปทา สกฺกจฺจการิตา สาตจฺจการิตา, ยาย มหาปุริโส วิสุทฺธปโยโค นิรนฺตรการี อภินีหารสมฺปนฺโน จ หุตฺวา ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณาติฯ

เอวมยํ จตูหิ ปจฺจเยหิ จตูหิ เหตูหิ จตูหิ จ พเลหิ สมฺปนฺนสมุทาคโม อฏฺฐงฺคสโมธานสมฺปาทิโต อภินีหาโร ปารมีนํ ปจฺจโย มูลการณภาวโตฯ ยสฺส จ ปวตฺติยา มหาปุริเส จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา ปติฏฺฐหนฺติ, สพฺพสตฺตนิกายํ อตฺตโน โอรสปุตฺตํ วิย ปิยจิตฺเตน ปริคฺคณฺหาติฯ น จสฺส จิตฺตํ ปุตฺตสํกิเลสวเสน สํกิลิสฺสติฯ สตฺตานํ หิตสุขาวโห จสฺส อชฺฌาสโย ปโยโค จ โหติฯ อตฺตโน จ พุทฺธการกธมฺมา อุปรูปริ วฑฺฒนฺติ ปริปจฺจนฺติ จฯ ยโต จ มหาปุริโส อุฬารตเมน ปุญฺญาภิสนฺเทน กุสลาภิสนฺเทน ปวตฺติยา ปจฺจเยน สุขสฺสาหาเรน สมนฺนาคโต สตฺตานํ ทกฺขิเณยฺโย อุตฺตมคารวฏฺฐานํ อสทิสํ ปุญฺญกฺเขตฺตญฺจ โหติฯ เอวมเนกคุโณ อเนกานิสํโส มหาภินีหาโร ปารมีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺโพฯ

ยถา จ อภินีหาโร, เอวํ มหากรุณา อุปายโกสลฺลญฺจฯ ตตฺถ อุปายโกสลฺลํ นาม ทานาทีนํ โพธิสมฺภารภาวสฺส นิมิตฺตภูตา ปญฺญา, ยาหิ มหากรุณูปายโกสลฺลตาหิ มหาปุริสานํ อตฺตสุขนิรเปกฺขตา นิรนฺตรํ ปรหิตกรณปสุตตา สุทุกฺกเรหิปิ มหาโพธิสตฺตจริเตหิ วิสาทาภาโว ปสาทสมฺพุทฺธิทสฺสนสวนานุสฺสรณกาเลสุปิ สตฺตานํ หิตสุขปฺปฏิลาภเหตุภาโว จ สมฺปชฺชติฯ

ตถา หิสฺส ปญฺญาย พุทฺธภาวสิทฺธิ, กรุณาย พุทฺธกมฺมสิทฺธิ, ปญฺญาย สยํ ตรติ, กรุณาย ปเร ตาเรติ, ปญฺญาย ปรทุกฺขํ ปริชานาติ, กรุณาย ปรทุกฺขปติการํ อารภติ, ปญฺญาย จ ทุกฺเข นิพฺพินฺทติ, กรุณาย ทุกฺขํ สมฺปฏิจฺฉติ, ตถา ปญฺญาย นิพฺพานาภิมุโข โหติ, กรุณาย วฏฺฏํ ปาปุณาติ, ตถา กรุณาย สํสาราภิมุโข โหติ, ปญฺญาย ตตฺร นาภิรมติ, ปญฺญาย จ สพฺพตฺถ วิรชฺชติ, กรุณานุคตตฺตา น จ น สพฺเพสํ อนุคฺคหาย ปวตฺโต, กรุณาย สพฺเพปิ อนุกมฺปติ, ปญฺญานุคตตฺตา น จ น สพฺพตฺถ วิรตฺตจิตฺโต, ปญฺญาย จ อหํการมมํการาภาโว, กรุณาย อาลสิยทีนตาภาโว, ตถา ปญฺญากรุณาหิ ยถากฺกมํ อตฺตปรนาถตา ธีรวีรภาโว, อนตฺตนฺตปอปรนฺตปตา, อตฺตหิตปรหิตนิปฺผตฺติ, นิพฺภยาภิํสนกภาโว, ธมฺมาธิปติโลกาธิปติตา, กตญฺญุปุพฺพการิภาโว, โมหตณฺหาวิคโม, วิชฺชาจรณสิทฺธิ, พลเวสารชฺชนิปฺผตฺตีติ สพฺพสฺสาปิ ปารมิตาผลสฺส วิเสเสน อุปายภาวโต ปญฺญากรุณา ปารมีนํ ปจฺจโยฯ อิทญฺจ ทฺวยํ ปารมีนํ วิย ปณิธานสฺสาปิ ปจฺจโยฯ

ตถา อุสฺสาหอุมฺมงฺคอวตฺถานหิตจริยา จ ปารมีนํ ปจฺจยาติ เวทิตพฺพา, ยา พุทฺธภาวสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย พุทฺธภูมิโยติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ อุสฺสาโห นาม โพธิสมฺภารานํ อพฺภุสฺสหนวีริยํฯ อุมฺมงฺโค นาม โพธิสมฺภาเรสุ อุปายโกสลฺลภูตา ปญฺญาฯ อวตฺถานํ นาม อธิฏฺฐานํ อจลาธิฏฺฐานตาฯ หิตจริยา นาม เมตฺตาภาวนา กรุณาภาวนา จฯ

ตถา เนกฺขมฺมปวิเวกอโลภาโทสาโมหนิสฺสรณปฺปเภทา ฉ อชฺฌาสยาฯ เนกฺขมฺมชฺฌาสยา หิ โพธิสตฺตา โหนฺติ กาเมสุ ฆราวาเส จ โทสทสฺสาวิโน, ตถา ปวิเวกชฺฌาสยา สงฺคณิกาย โทสทสฺสาวิโน, อโลภชฺฌาสยา โลเภ โทสทสฺสาวิโน, อโทสชฺฌาสยา โทเส โทสทสฺสาวิโน, อโมหชฺฌาสยา โมเห โทสทสฺสาวิโน, นิสฺสรณชฺฌาสยา สพฺพภเวสุ โทสทสฺสาวิโนติฯ ตสฺมา เอเต โพธิสตฺตานํ ฉ อชฺฌาสยา ทานาทีนํ ปารมีนํ ปจฺจยาติ เวทิตพฺพาฯ น หิ โลภาทีสุ อาทีนวทสฺสเนน อโลภาทีนํ อธิกภาเวน จ วินา ทานาทิปารมิโย สมฺภวนฺติ, อโลภาทีนญฺหิ อธิกภาเวน ปริจฺจาคาทินินฺนจิตฺตตา อโลภชฺฌาสยาทิตาติ เวทิตพฺพาฯ

ยถา เจเต เอวํ ทานชฺฌาสยตาทโยปิ โพธิยา จรนฺตานํ โพธิสตฺตานํ ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโยฯ ทานชฺฌาสยตาย หิ โพธิสตฺตา ตปฺปฏิปกฺเข มจฺเฉเร โทสทสฺสาวิโน หุตฺวา สมฺมเทว ทานปารมิํ ปริปูเรนฺติฯ สีลชฺฌาสยตาย ทุสฺสีลฺเย โทสทสฺสาวิโน หุตฺวา สมฺมเทว สีลปารมิํ ปริปูเรนฺติฯ เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย กาเมสุ ฆราวาเส จ , ยถาภูตญาณชฺฌาสยตาย อญฺญาเณ วิจิกิจฺฉาย จ, วีริยชฺฌาสยตาย โกสชฺเช, ขนฺติยชฺฌาสยตาย อกฺขนฺติยํ, สจฺจชฺฌาสยตาย วิสํวาเท, อธิฏฺฐานชฺฌาสยตาย อนธิฏฺฐาเน, เมตฺตาชฺฌาสยตาย พฺยาปาเท, อุเปกฺขาชฺฌาสยตาย โลกธมฺเมสุ อาทีนวทสฺสาวิโน หุตฺวา สมฺมเทว เนกฺขมฺมาทิปารมิโย ปริปูเรนฺติฯ ทานชฺฌาสยตาทโย ทานาทิปารมีนํ นิปฺผตฺติการณตฺตา ปจฺจโยฯ

ตถา อปริจฺจาคปริจฺจาคาทีสุ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณา ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโยฯ ตตฺถายํ ปจฺจเวกฺขณาวิธิเขตฺตวตฺถุหิรญฺญสุวณฺณโคมหิํสทาสิทาสปุตฺตทาราทิปริคฺคหพฺยาสตฺตจิตฺตานํ สตฺตานํ เขตฺตาทีนํ วตฺถุกามภาเวน พหุปตฺถนียภาวโต ราชโจราทิสาธารณภาวโต วิวาทาธิฏฺฐานโต สปตฺตกรณโต นิสฺสารโต ปฏิลาภปริปาลเนสุ ปรวิเหฐนเหตุโต วินาสนิมิตฺตญฺจ โสกาทิอเนกวิหิตพฺยสนาวหโต ตทาสตฺตินิทานญฺจ มจฺเฉรมลปริยุฏฺฐิตจิตฺตานํ อปายูปปตฺติเหตุภาวโตติ เอวํ วิวิธวิปุลานตฺถาวหานิ ปริคฺคหวตฺถูนิ นามฯ เตสํ ปริจฺจาโคเยว เอโก โสตฺถิภาโวติ ปริจฺจาเค อปฺปมาโท กรณีโยฯ

อปิ จ ยาจโก ยาจมาโน อตฺตโน คุยฺหสฺส อาจิกฺขนโต ‘‘มยฺหํ วิสฺสาสิโก’’ติ จ, ‘‘ปหาย คมนียมตฺตโน สนฺตกํ คเหตฺวา ปรโลกํ ยาหีติ มยฺหํ อุปเทสโก’’ติ จ, ‘‘อาทิตฺเต วิย อคาเร มรณคฺคินา อาทิตฺเต โลเก ตโต มยฺหํ สนฺตกสฺส อปวาหกสหาโย’’ติ จ, ‘‘อปวาหิตสฺส จสฺส อฌาปนนิกฺเขปฏฺฐานภูโต’’ติ จ ทานสงฺขาเต กลฺยาณกมฺมสฺมิํ สหายภาวโต สพฺพสมฺปตฺตีนํ อคฺคภูตาย ปรมทุลฺลภาย พุทฺธภูมิยา สมฺปตฺติเหตุภาวโต จ ‘‘ปรโม กลฺยาณมิตฺโต’’ติ จ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ

ตถา ‘‘อุฬาเร กมฺมนิ อเนนาหํ สมฺภาวิโต, ตสฺมา สา สมฺภาวนา อวิตถา กาตพฺพา’’ติ จ, ‘‘เอกนฺตเภทิตาย ชีวิตสฺส อยาจิเตนาปิ มยา ทาตพฺพํ, ปเคว ยาจิเตนา’’ติ จ, ‘‘อุฬารชฺฌาสเยหิ คเวสิตฺวาปิ ทาตพฺพโต สยเมวาคโต มม ปุญฺเญนา’’ติ จ ‘‘ยาจกสฺส ทานาปเทเสน มยฺหเมวายมนุคฺคโห’’ติ จ, ‘‘อหํ วิย อยํ สพฺโพปิ โลโก มยา อนุคฺคเหตพฺโพ’’ติ จ, ‘‘อสติ ยาจเก กถํ มยฺหํ ทานปารมี ปูเรยฺยา’’ติ จ, ‘‘ยาจกานเมว จตฺถาย มยา สพฺโพ ปริคฺคเหตพฺโพ’’ติ จ, ‘‘มํ อยาจิตฺวาว มม สนฺตกํ ยาจกา กทา สยเมว คณฺเหยฺยุ’’นฺติ จ, ‘‘กถมหํ ยาจกานํ ปิโย จสฺสํ มนาโป’’ติ จ, ‘‘กถํ วา เต มยฺหํ ปิยา จสฺสุ มนาปา’’ติ จ, ‘‘กถํ วาหํ ททมาโน ทตฺวาปิ จ อตฺตมโน จสฺสํ ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต’’ติ จ, ‘‘กถํ วา เม ยาจกา ภเวยฺยุํ อุฬาโร จ ทานชฺฌาสโย’’ติ จ, ‘‘กถํ วาหมยาจิโต เอว ยาจกานํ หทยมญฺญาย ทเทยฺย’’นฺติ จ, ‘‘สติ ธเน ยาจเก จ อปริจฺจาโค มหตี มยฺหํ วญฺจนา’’ติ จ, ‘‘กถํ วาหํ อตฺตโน องฺคานิ ชีวิตํ วาปิ ยาจกานํ ปริจฺจเชยฺย’’นฺติ จ ปริจฺจาคนินฺนตา อุปฏฺฐเปตพฺพาฯ อปิ จ ‘‘อตฺโถ นามายํ นิรเปกฺขํ ทายกมนุคจฺฉติ, ยถา ตํ นิรเปกฺขํ เขปกํ กิฏโก’’ติ จ อตฺเถ นิรเปกฺขตาย จิตฺตํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ

ยาจมาโน ปน ยทิ ปิยปุคฺคโล โหติ, ‘‘ปิโย มํ ยาจตี’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ อถ อุทาสีนปุคฺคโล โหติ, ‘‘อยํ มํ ยาจมาโน อทฺธา อิมินา ปริจฺจาเคน มิตฺโต โหตี’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ ททนฺโตปิ หิ ยาจกานํ ปิโย โหตีติฯ อถ ปน เวรี ปุคฺคโล ยาจติ, ‘‘ปจฺจตฺถิโก มํ ยาจติ, อยํ มํ ยาจมาโน อทฺธา อิมินา ปริจฺจาเคน เวรี ปิโย มิตฺโต โหตี’’ติ วิเสเสน โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตพฺพํฯ เอวํ ปิยปุคฺคเล วิย มชฺฌตฺตเวริปุคฺคเลสุปิ เมตฺตาปุพฺพงฺคมํ กรุณํ อุปฏฺฐเปตฺวาว ทาตพฺพํฯ

สเจ ปนสฺส จิรกาลปริภาวิตตฺตา โลภสฺส เทยฺยธมฺมวิสยา โลภธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตน โพธิสตฺตปฏิญฺเญน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ ‘‘นนุ ตยา สปฺปุริสสมฺโพธาย อภินีหารํ กโรนฺเตน สพฺพสตฺตานํ อุปการตฺถาย อยํ กาโย นิสฺสฏฺโฐ ตปฺปริจฺจาคมยญฺจ ปุญฺญํ, ตตฺถ นาม เต พาหิเรปิ วตฺถุสฺมิํ อภิสงฺคปฺปวตฺติ หตฺถิสินานสทิสี โหติ, ตสฺมา ตยา น กตฺถจิ สงฺโค อุปฺปาเทตพฺโพฯ เสยฺยถาปิ นาม มหโต เภสชฺชรุกฺขสฺส ติฏฺฐโต มูลํ มูลตฺถิกา หรนฺติ, ปปฏิกํ ตจํ ขนฺธํ วิฏปํ สารํ สาขํ ปลาสํ ปุปฺผํ ผลํ ผลตฺถิกา หรนฺติ, น ตสฺส รุกฺขสฺส ‘มยฺหํ สนฺตกํ เอเต หรนฺตี’ติ วิตกฺกสมุทาจาโร โหติ, เอวเมว สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปชฺชนฺเตน มยา มหาทุกฺเข อกตญฺญุเก นิจฺจาสุจิมฺหิ กาเย ปเรสํ อุปการาย วินิยุชฺชมาเน อณุมตฺโตปิ มิจฺฉาวิตกฺโก น อุปฺปาเทตพฺโพฯ โก วา เอตฺถ วิเสโส อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ มหาภูเตสุ เอกนฺตเภทนวิกิรณวิทฺธํสนธมฺเมสุ, เกวลํ ปน สมฺโมหวิชมฺภิตเมตํ, ยทิทํ เอตํ มม เอโสหมสฺมิ เอโส เม อตฺตาติ อภินิเวโสฯ ตสฺมา พาหิเรสุ วิย อชฺฌตฺติเกสุปิ กรจรณนยนาทีสุ มํสาทีสุ จ อนเปกฺเขน หุตฺวา ‘ตํ ตทตฺถิกา หรนฺตู’ติ นิสฺสฏฺฐจิตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ

เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขโต จสฺส สมฺโพธาย ปหิตตฺตสฺส กายชีวิเตสุ นิรเปกฺขสฺส อปฺปกสิเรเนว กายวจีมโนกมฺมานิ สุวิสุทฺธานิ โหนฺติฯ โส สุวิสุทฺธกายวจีมโนกมฺมนฺโต วิสุทฺธาชีโว ญายปฏิปตฺติยํ ฐิโต อปายุปายโกสลฺลสมนฺนาคเมน ภิยฺโยโสมตฺตาย เทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน อภยทานสทฺธมฺมทาเนหิ จ สพฺพสตฺเต อนุคฺคณฺหิตุํ สมตฺโถ โหตีติ อยํ ตาว ทานปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณานโยฯ

สีลปารมิยํ ปน เอวํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ – อิทญฺหิ สีลํ นาม คงฺโคทกาทีหิ วิโสเธตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โทสมลสฺส วิกฺขาลนชลํ, หริจนฺทนาทีหิ วิเนตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส ราคาทิปริฬาหสฺส วินยนํ, หารมกุฏกุณฺฑลาทีหิ ปจุรชนาลงฺกาเรหิ อสาธารโณ สาธูนํ อลงฺการวิเสโส, สพฺพทิสาวายนโต อกิตฺติโม สพฺพกาลานุรูโป จ สุรภิคนฺโธ, ขตฺติยมหาสาลาทีหิ เทวตาหิ จ วนฺทนียาทิภาวาวหนโต ปรโม วสีกรณมนฺโต, จาตุมหาราชิกาทิเทวโลกาโรหณโสปานปนฺติ , ฌานาภิญฺญานํ อธิคมูปาโย, นิพฺพานมหานครสฺส สมฺปาปกมคฺโค, สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธีนํ ปติฏฺฐานภูมิ, ยํ ยํ วา ปนิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ, ตสฺส ตสฺส สมิชฺฌนูปายภาวโต จินฺตามณิกปฺปรุกฺขาทิเก จ อติเสติฯ

วุตฺตญฺเจตํ ภควตา – ‘‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิวิสุทฺธตฺตา’’ติ (ที. นิ. 3.337; อ. นิ. 8.35)ฯ อปรมฺปิ วุตฺตํ – ‘‘อากงฺเขยฺย เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย จ อสฺสํ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จา’ติ, สีเลสฺเววสฺส ปริปูรการี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.65)ฯ ตถา ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข, อานนฺท, กุสลานิ สีลานี’’ติ (อ. นิ. 11.1)ฯ ‘‘ปญฺจิเม, คหปตโย, อานิสํสา สีลวโต สีลสมฺปทายา’’ติอาทิสุตฺตานญฺจ (ที. นิ. 2.150; 3.316; อ. นิ. 5.213; มหาว. 285) วเสน สีลสฺส คุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ ตถา อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตาทีนํ (อ. นิ. 7.72) วเสน สีลวิรเห อาทีนวาฯ ปีติโสมนสฺสนิมิตฺตโต อตฺตานุวาทปราปวาททณฺฑทุคฺคติภยาภาวโต วิญฺญูหิ ปาสํสภาวโต อวิปฺปฏิสารเหตุโต โสตฺถิฏฺฐานโต อติชนสาปเตยฺยาธิปเตยฺยายุรูปฏฺฐานพนฺธุมิตฺตสมฺปตฺตีนํ อติสยนโต จ สีลํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํฯ สีลวโต หิ อตฺตโน สีลสมฺปทาเหตุ มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ – ‘‘กตํ วต มยา กุสลํ, กตํ กลฺยาณํ, กตํ ภีรุตฺตาณ’’นฺติฯ

ตถา สีลวโต อตฺตา น อุปวทติ, น ปเร วิญฺญู, ทณฺฑทุคฺคติภยานํ สมฺภโว เอว นตฺถิฯ ‘‘สีลวา ปุริสปุคฺคโล กลฺยาณธมฺโม’’ติ วิญฺญูนํ ปาสํโส โหติฯ ตถา สีลวโต ยฺวายํ ‘‘กตํ วต มยา ปาปํ, กตํ ลุทฺทกํ, กตํ กิพฺพิส’’นฺติ ทุสฺสีลสฺส วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺชติ, โส น โหติฯ สีลญฺจ นาเมตํ อปฺปมาทาธิฏฺฐานโต โภคพฺยสนาทิปริหารมุเขน มหโต อตฺถสฺส สาธนโต มงฺคลภาวโต จ ปรมํ โสตฺถิฏฺฐานํ, นิหีนชจฺโจปิ สีลวา ขตฺติยมหาสาลาทีนํ ปูชนีโย โหตีติ กุลสมฺปตฺติํ อติเสติ สีลสมฺปทา, ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ, มหาราช? อิธ เต อสฺส ทาโส กมฺมกโร’’ติอาทิวจนญฺเจตฺถ (ที. นิ. 1.186) สาธกํฯ โจราทีหิ อสาธารณโต ปรโลกานุคมนโต มหปฺผลภาวโต สมถาทิคุณาธิฏฺฐานโต จ พาหิรธนํ อติเสติ สีลํฯ ปรมสฺส จิตฺติสฺสริยสฺส อธิฏฺฐานภาวโต ขตฺติยาทีนํ อิสฺสริยํ อติเสติ สีลํฯ

สีลนิมิตฺตญฺหิ ตํตํสตฺตนิกาเยสุ สตฺตานํ อิสฺสริยํ, วสฺสสตทีฆปฺปมาณโต ชีวิตโต เอกาหมฺปิ สีลวโต ชีวิตสฺส วิสิฏฺฐตาวจนโต สติ จ ชีวิเต สิกฺขานิกฺขิปนสฺส มรณตาวจนโต สีลํ ชีวิตโต วิสิฏฺฐตรํ ฯ เวรีนมฺปิ มนุญฺญภาวาวหนโต ชราโรควิปตฺตีหิ อนภิภวนียโต จ รูปสมฺปตฺติํ อติเสติ สีลํฯ ปาสาทหมฺมิยาทิฏฺฐานวิเสเส ราชยุวราชเสนาปติอาทิฏฺฐานวิเสเส จ อติเสติ สีลํ สุขวิเสสาธิฏฺฐานภาวโตฯ สภาวสินิทฺเธ สนฺติกาวจเรปิ พนฺธุชเน มิตฺตชเน จ อติเสติ เอกนฺตหิตสมฺปาทนโต ปรโลกานุคมนโต จ ‘‘น ตํ มาตาปิตา กยิรา’’ติอาทิวจนญฺเจตฺถ (ธ. ป. 43) สาธกํฯ ตถา หตฺถิอสฺสรถปตฺติพลกาเยหิ มนฺตาคทโสตฺถานปฺปโยเคหิ จ ทุรารกฺขํ อตฺตานํ อารกฺขาภาเวน สีลเมว วิสิฏฺฐตรํ อตฺตาธีนโต อปราธีนโต มหาวิสยโต จฯ เตเนวาห – ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติอาทิ (ชา. 1.10.102)ฯ เอวมเนกคุณสมนฺนาคตํ สีลนฺติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อปริปุณฺณา เจว สีลสมฺปทา ปาริปูริํ คจฺฉติ อปริสุทฺธา จ ปาริสุทฺธิํฯ

สเจ ปนสฺส ทีฆรตฺตํ ปริจเยน สีลปฏิปกฺขา ธมฺมา โทสาทโย อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตน โพธิสตฺตปฏิญฺเญน เอวํ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ – นนุ ตยา สมฺโพธาย ปณิธานํ กตํ, สีลวิกเลน จ น สกฺกา โลกิยาปิ สมฺปตฺติโย ปาปุณิตุํ, ปเคว โลกุตฺตรา, สพฺพสมฺปตฺตีนํ ปน อคฺคภูตาย สมฺมาสมฺโพธิยา อธิฏฺฐานภูเตน สีเลน ปรมุกฺกํสคเตน ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘กิกีว อณฺฑ’’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.19; ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7) วุตฺตนเยน สมฺมา สีลํ รกฺขนฺเตน สุฏฺฐุตรํ ตยา เปสเลน ภวิตพฺพํฯ

อปิ จ ตยา ธมฺมเทสนาย ยานตฺตเย สตฺตานํ อวตารณปริปาจนานิ กาตพฺพานิ, สีลวิกลสฺส จ วจนํ น ปจฺเจตพฺพํ โหติ, อสปฺปายาหารวิจารสฺส วิย เวชฺชสฺส ติกิจฺฉนํ, ตสฺมา กถาหํ สทฺเธยฺโย หุตฺวา สตฺตานํ อวตารณปริปาจนานิ กเรยฺยนฺติ สภาวปริสุทฺธสีเลน ภวิตพฺพํฯ กิญฺจ ฌานาทิคุณวิเสสโยเคน เม สตฺตานํ อุปการกรณสมตฺถตา ปญฺญาปารมิอาทิปริปูรณญฺจ, ฌานาทโย จ คุณา สีลปาริสุทฺธิํ วินา น สมฺภวนฺตีติ สมฺมเทว สีลํ ปริโสเธตพฺพํฯ

ตถา ‘‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รโชปโถ’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.191; สํ. นิ. 2.154; ม. นิ. 1.291; 2.10) ฆราวาเส, ‘‘อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.234; ปาจิ. 175) ‘‘มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.178) จ กาเมสุ, ‘‘เสยฺยถาปิ ปุริโส อิณํ อาทาย กมฺมนฺเต ปโยเชยฺยา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.218) กามจฺฉนฺทาทีสุ อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา วุตฺตวิปริยาเยน ‘‘อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.191; สํ. นิ. 2.154) ปพฺพชฺชาทีสุ อานิสํสปฏิสงฺขาวเสน เนกฺขมฺมปารมิยํ ปจฺจเวกฺขณา เวทิตพฺพาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ทุกฺขกฺขนฺธ- (ม. นิ. 1.163 อาทโย) อาสิวิโสปมสุตฺตา- (สํ. นิ. 4.238) ทิวเสน เวทิตพฺโพฯ

ตถา ‘‘ปญฺญาย วินา ทานาทโย ธมฺมา น วิสุชฺฌนฺติ, ยถาสกํ พฺยาปารสมตฺถา จ น โหนฺตี’’ติ ปญฺญาคุณา มนสิกาตพฺพาฯ ยเถว หิ ชีวิเตน วินา สรีรยนฺตํ น โสภติ, น จ อตฺตโน กิริยาสุ ปฏิปตฺติสมตฺถํ โหติ, ยถา จ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วิญฺญาเณน วินา ยถาสกํ วิสเยสุ กิจฺจํ กาตุํ นปฺปโหนฺติ, เอวํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ปญฺญาย วินา สกิจฺจปฏิปตฺติยํ อสมตฺถานีติ ปริจฺจาคาทิปฏิปตฺติยํ ปญฺญา ปธานการณํฯ อุมฺมีลิตปญฺญาจกฺขุกา หิ มหาโพธิสตฺตา อตฺตโน องฺคปจฺจงฺคานิปิ ทตฺวา อนตฺตุกฺกํสกา อปรวมฺภกา จ โหนฺติ, เภสชฺชรุกฺขา วิย วิกปฺปรหิตา กาลตฺตเยปิ โสมนสฺสชาตาฯ ปญฺญาวเสน หิ อุปายโกสลฺลโยคโต ปริจฺจาโค ปรหิตปฺปวตฺติยา ทานปารมิภาวํ อุเปติฯ อตฺตตฺถญฺหิ ทานํ วฑฺฒิสทิสํ โหติฯ

ตถา ปญฺญาย อภาเวน ตณฺหาทิสํกิเลสาวิโยคโต สีลสฺส วิสุทฺธิ เอว น สมฺภวติ, กุโต สพฺพญฺญุคุณาธิฏฺฐานภาโวฯ ปญฺญวา เอว จ ฆราวาเส กามคุเณสุ สํสาเร จ อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย ฌานสมาปตฺติยํ นิพฺพาเน จ อานิสํสํ สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขนฺโต ปพฺพชิตฺวา ฌานสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา นิพฺพานาภิมุโข ปเร จ ตตฺถ ปติฏฺฐาเปติฯ วีริยญฺจ ปญฺญาวิรหิตํ ยถิจฺฉิตมตฺถํ น สาเธติ ทุรารมฺภภาวโตฯ วรเมว หิ อนารมฺโภ ทุรารมฺภโต, ปญฺญาสหิเตน ปน วีริเยน น กิญฺจิ ทุรธิคมํ อุปายปฏิปตฺติโตฯ ตถา ปญฺญวา เอว ปราปการาทีนํ อธิวาสกชาติโก โหติ, น ทุปฺปญฺโญฯ ปญฺญาวิรหิตสฺส จ ปเรหิ อุปนีตา อปการา ขนฺติยา ปฏิปกฺขเมว อนุพฺรูเหนฺติ, ปญฺญวโต ปน เต ขนฺติสมฺปตฺติยา ปริพฺรูหนวเสน อสฺสา ถิรภาวาย สํวตฺตนฺติฯ

ปญฺญวา เอว ตีณิปิ สจฺจานิ เนสํ การณานิ ปฏิปกฺเข จ ยถาภูตํ ชานิตฺวา ปเรสํ อวิสํวาทโก โหติฯ

ตถา ปญฺญาพเลน อตฺตานํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ธิติสมฺปทาย สพฺพปารมีสุ อจลสมาทานาธิฏฺฐาโน โหติฯ ปญฺญวา เอว จ ปิยมชฺฌตฺตเวริวิภาคํ อกตฺวา สพฺพตฺถ หิตูปสํหารกุสโล โหติฯ ตถา ปญฺญาวเสน ลาภาลาภาทิโลกธมฺมสนฺนิปาเต นิพฺพิการตาย มชฺฌตฺโต โหติฯ เอวํ สพฺพาสํ ปารมีนํ ปญฺญาว ปาริสุทฺธิเหตูติ ปญฺญาคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ อปิ จ ปญฺญาย วินา น ทสฺสนสมฺปตฺติ, อนฺตเรน จ ทิฏฺฐิสมฺปทํ น สีลสมฺปทา , สีลทิฏฺฐิสมฺปทาวิรหิตสฺส น สมาธิสมฺปทา, อสมาหิเตน จ น สกฺกา อตฺตหิตมตฺตมฺปิ สาเธตุํ, ปเคว อุกฺกํสคตํ ปรหิตนฺติ ปรหิตาย ปฏิปนฺเนน ‘‘นนุ ตยา สกฺกจฺจํ ปญฺญาย ปริวุทฺธิยํ อาโยโค กรณีโย’’ติ โพธิสตฺเตน อตฺตา โอวทิตพฺโพฯ ปญฺญานุภาเวน หิ มหาสตฺโต จตุรธิฏฺฐานาธิฏฺฐิโต จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺโต สตฺเต นิยฺยานมคฺเค อวตาเรติ, อินฺทฺริยานิ จ เนสํ ปริปาเจติฯ

ตถา ปญฺญาพเลน ขนฺธายตนาทีสุ ปวิจยพหุโลปวตฺตินิวตฺติโย ยาถาวโต ปริชานนฺโต ทานาทโย คุเณ วิเสสนิพฺเพธภาคิยภาวํ นยนฺโต โพธิสตฺตสิกฺขาย ปริปูรการี โหตีติ เอวมาทินา อเนกาการโวกาเร ปญฺญาคุเณ ววตฺถเปตฺวา ปญฺญาปารมี อนุพฺรูเหตพฺพาฯ

ตถา ทิสฺสมานานิปิ โลกิยานิ กมฺมานิ นิหีนวีริเยน ปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺยานิ, อคณิตเขเทน ปน อารทฺธวีริเยน ทุรธิคมํ นาม นตฺถิฯ นิหีนวีริโย หิ ‘‘สํสารมโหฆโต สพฺพสตฺเต สนฺตาเรสฺสามี’’ติ อารภิตุเมว น สกฺกุณาติฯ มชฺฌิโม อารภิตฺวา อนฺตรา โวสานมาปชฺชติฯ อุกฺกฏฺฐวีริโย ปน อตฺตสุขนิรเปกฺโข อารมฺภปารมิมธิคจฺฉตีติ วีริยสมฺปตฺติ ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

อปิ จ ‘‘ยสฺส อตฺตโน เอว สํสารปงฺกโต สมุทฺธรณตฺถมารมฺโภ, ตสฺสาปิ น วีริยสฺส สิถิลภาเว มโนรถานํ มตฺถกปฺปตฺติ สกฺกา สมฺภาเวตุํ, ปเคว สเทวกสฺส โลกสฺส สมุทฺธรณตฺถํ กตาภินีหาเรนา’’ติ จ ‘‘ราคาทีนํ โทสคณานํ มตฺตมหาคชานํ วิย ทุนฺนิวารภาวโต ตนฺนิทานานญฺจ กมฺมสมาทานานํ อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสภาวโต ตนฺนิมิตฺตานญฺจ ทุคฺคตีนํ สพฺพทา วิวฏมุขภาวโต, ตตฺถ นิโยชกานญฺจ ปาปมิตฺตานํ สทา สนฺนิหิตภาวโต ตโทวาทการิตาย จ พาลสฺส ปุถุชฺชนภาวสฺส สติสมฺภเว ยุตฺตํ สยเมว สํสารทุกฺขโต นิสฺสริตุนฺติ มิจฺฉาวิตกฺกา วีริยานุภาเวน ทูรีภวนฺตี’’ติ จ ‘‘ยทิ ปน สมฺโพธิ อตฺตาธีเนน วีริเยน สกฺกา สมธิคนฺตุํ, กิเมตฺถ ทุกฺกร’’นฺติ จ เอวมาทินา นเยน วีริยคุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

ตถา ขนฺติ นามายํ นิรวเสสคุณปฏิปกฺขสฺส โกธสฺส วิธมนโต คุณสมฺปาทเน สาธูนมปฺปฏิหตมายุธํ, ปราภิภวสมตฺถานํ อลงฺกาโร, สมณพฺราหฺมณานํ พลสมฺปทา, โกธคฺคิวินยนอุทกธารา, กลฺยาณสฺส กิตฺติสทฺทสฺส สญฺชาติเทโส, ปาปปุคฺคลานํ วจีวิสวูปสมกโร มนฺตาคโท, สํวเร ฐิตานํ ปรมา ธีรปกติ, คมฺภีราสยตาย สาคโร, โทสมหาสาครสฺส เวลา, อปายทฺวารสฺส ปิทหนกวาฏํ, เทวพฺรหฺมโลกานํ อาโรหณโสปานํ, สพฺพคุณานํ อธิวาสนภูมิ, อุตฺตมา กายวจีมโนวิสุทฺธีติ มนสิกาตพฺพํฯ

อปิ จ ‘‘เอเต สตฺตา ขนฺติสมฺปตฺติยา อภาวโต อิธโลเก ตปฺปนฺติ, ปรโลเก จ ตปนียธมฺมานุโยคโต’’ติ จ ‘‘ยทิปิ ปราปการนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปน ทุกฺขสฺส เขตฺตภูโต อตฺตภาโว พีชภูตญฺจ กมฺมํ มยาว อภิสงฺขต’’นฺติ จ ‘‘ตสฺส จ ทุกฺขสฺส อาณณฺยการณเมต’’นฺติ จ ‘‘อปการเก อสติ กถํ มยฺหํ ขนฺติสมฺปทา สมฺภวตี’’ติ จ ‘‘ยทิปายํ เอตรหิ อปการโก, อยํ นาม ปุพฺเพ อเนน มยฺหํ อุปกาโร กโต’’ติ จ ‘‘อปกาโร เอว วา ขนฺตินิมิตฺตตาย อุปกาโร’’ติ จ ‘‘สพฺเพปิเม สตฺตา มยฺหํ ปุตฺตสทิสา, ปุตฺตกตาปราเธสุ จ โก กุชฺฌิสฺสตี’’ติ จ ‘‘เยน โกธปิสาจาเวเสน อยํ มยฺหํ อปรชฺฌติ, สฺวายํ โกธภูตาเวโส มยา วิเนตพฺโพ’’ติ จ, ‘‘เยน อปกาเรน อิทํ มยฺหํ ทุกฺขํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส อหมฺปิ นิมิตฺต’’นฺติ จ, ‘‘เยหิ ธมฺเมหิ อปกาโร กโต, ยตฺถ จ กโต, สพฺเพปิ เต ตสฺมิํ เอว ขเณ นิรุทฺธา กสฺสิทานิ เกน โกโป กาตพฺโพ’’ติ จ, ‘‘อนตฺตตาย สพฺพธมฺมานํ โก กสฺส อปรชฺฌตี’’ติ จ ปจฺจเวกฺขนฺเตน ขนฺติสมฺปทา อนุพฺรูเหตพฺพาฯ

ยทิ ปนสฺส ทีฆรตฺตํ ปริจเยน ปราปการนิมิตฺตโก โกโธ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺเฐยฺย, เตน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตพฺพํ – ‘‘ขนฺติ นาเมสา ปราปการสฺส ปฏิปกฺขปฏิปตฺตีนํ ปจฺจุปการการณ’’นฺติ จ ‘‘อปกาโร จ มยฺหํ ทุกฺขูปนิสา สทฺธาติ ทุกฺขุปฺปาทเนน สทฺธาย สพฺพโลเก อนภิรติสญฺญาย จ ปจฺจโย’’ติ จ, ‘‘อินฺทฺริยปกติ เหสา ยทิทํ อิฏฺฐานิฏฺฐวิสยสมาโยโคฯ ตตฺถ อนิฏฺฐวิสยสมาโยโค มยฺหํ น สิยาติ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’’ติ จ ‘‘โกธวสิโก สตฺโต โกเธน อุมฺมตฺโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต, ตตฺถ กิํ ปจฺจปกาเรนา’’ติ จ ‘‘สพฺเพปิเม สตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน โอรสปุตฺตา วิย ปริปาลิตา, ตสฺมา น ตตฺถ มยา จิตฺตโกโป กาตพฺโพ’’ติ จ, ‘‘อปราธเก จ สติ คุเณ คุณวติ มยา โกโป น กาตพฺโพ’’ติ จ, ‘‘อสติ คุเณ วิเสเสน กรุณายิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘โกเปน จ มยฺหํ คุณยสา นิหียนฺตี’’ติ จ, ‘‘กุชฺฌเนน มยฺหํ ทุพฺพณฺณทุกฺขเสยฺยาทโย สปตฺตกนฺตา อาคจฺฉนฺตี’’ติ จ, ‘‘โกโธ จ นามายํ สพฺพาหิตการโก สพฺพหิตวินาสโก พลวา ปจฺจตฺถิโก’’ติ จ, ‘‘สติ จ ขนฺติยา น โกจิ ปจฺจตฺถิโก’’ติ จ, ‘‘อปราธเกน อปราธนิมิตฺตํ ยํ อายติํ ลทฺธพฺพํ ทุกฺขํ สติ จ ขนฺติยา มยฺหํ ตทภาโว’’ติ จ, ‘‘จินฺตเนน กุชฺฌนฺเตน จ มยา ปจฺจตฺถิโกเยว อนุวตฺติโต โหตี’’ติ จ, ‘‘โกเธ จ มยา ขนฺติยา อภิภูเต ตสฺส ทาสภูโต ปจฺจตฺถิโก สมฺมเทว อภิภูโต โหตี’’ติ จ, ‘‘โกธนิมิตฺตํ ขนฺติคุณปริจฺจาโค มยฺหํ น ยุตฺโต’’ติ จ, ‘‘สติ จ โกเธ คุณวิโรธปจฺจนีกธมฺเม กถํ เม สีลาทิธมฺมา ปาริปูริํ คจฺเฉยฺยุํ, อสติ จ เตสุ กถาหํ สตฺตานํ อุปการพหุโล ปฏิญฺญานุรูปํ อุตฺตมํ สมฺปตฺติํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ จ, ‘‘ขนฺติยา จ สติ พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต สมาหิตสฺส สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจโต ทุกฺขโต สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตโต นิพฺพานญฺจ อสงฺขตามตสนฺตปณีตตาทิภาวโต นิชฺฌานํ ขมนฺติ พุทฺธธมฺมา จ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยปฺปภาวา’’ติฯ

ตโต จ อนุโลมิยํ ขนฺติยํ ฐิโต เกวลา อิเม อตฺตตฺตนิยภาวรหิตา ธมฺมมตฺตา ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ, น กุโตจิ อาคจฺฉนฺติ, น กุหิญฺจิ คจฺฉนฺติ, น จ กตฺถจิ ปติฏฺฐิตา, น เจตฺถ โกจิ กสฺสจิ พฺยาปาโรติ อหํการมมํการานธิฏฺฐานตา นิชฺฌานํ ขมติ, เยน โพธิสตฺโต โพธิยา นิยโต อนาวตฺติธมฺโม โหตีติ เอวมาทินา ขนฺติปารมิยา ปจฺจเวกฺขณา เวทิตพฺพาฯ

ตถา สจฺเจน วินา สีลาทีนํ อสมฺภวโต ปฏิญฺญานุรูปํ ปฏิปตฺติยา อภาวโต จ, สจฺจธมฺมาติกฺกเม จ สพฺพปาปธมฺมานํ สโมสรณโต อสจฺจสนฺธสฺส อปจฺจยิกภาวโต อายติญฺจ อนาเทยฺยวจนตาวหนโต สมฺปนฺนสจฺจสฺส จ, สพฺพคุณาธิฏฺฐานภาวโต สจฺจาธิฏฺฐาเนน สพฺพโพธิสมฺภารานํ ปาริสุทฺธิปาริปูริสามตฺถิยโต สภาวธมฺมาวิสํวาทเนน สพฺพโพธิสมฺภารกิจฺจกรณโต โพธิสตฺตปฏิปตฺติยา จ, ปรินิปฺผตฺติโตติอาทินา สจฺจปารมิยา สมฺปตฺติโย ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

ตถา ทานาทีสุ ทฬฺหสมาทานํ ตํปฏิปกฺขสนฺนิปาเต จ เนสํ อจลาธิฏฺฐานํ ตตฺถ จ ธีรวีรภาวํ วินา น ทานาทิสมฺภารา สมฺโพธินิมิตฺตา สมฺภวนฺตีติอาทินา อธิฏฺฐาเน คุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

ตถา ‘‘อตฺตหิตมตฺเต อวติฏฺฐนฺเตนาปิ สตฺเตสุ หิตจิตฺตตํ วินา น สกฺกา อิธโลกปรโลกสมฺปตฺติโย ปาปุณิตุํ, ปเคว สพฺพสตฺเต นิพฺพานสมฺปตฺติยํ ปติฏฺฐาเปตุกาเมนา’’ติ จ, ‘‘ปจฺฉา สพฺพสตฺตานํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติํ อากงฺขนฺเตน อิทานิ โลกิยสมฺปตฺติอากงฺขา ยุตฺตรูปา’’ติ จ, ‘‘อิทานิ อาสยมตฺเตน ปเรสํ หิตสุขูปสํหารํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต กทา ปโยเคน ตํ สาเธสฺสามี’’ติ จ, ‘‘อิทานิ มยา หิตสุขูปสํหาเรน สํวฑฺฒิตา ปจฺฉา ธมฺมสํวิภาคสหายา มยฺหํ ภวิสฺสนฺตี’’ติ จ, ‘‘เอเตหิ วินา น มยฺหํ โพธิสมฺภารา สมฺภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพพุทฺธคุณวิภูตินิปฺผตฺติการณตฺตา มยฺหํ เอเต ปรมํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ กุสลายตนํ อุตฺตมํ คารวฏฺฐาน’’นฺติ จ, สวิเสสํ สตฺเตสุ สพฺเพสุ หิตชฺฌาสยตา ปจฺจุปฏฺฐเปตพฺพา , กิญฺจ กรุณาธิฏฺฐานโตปิ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตา อนุพฺรูเหตพฺพาฯ วิมริยาทีกเตน หิ เจตสา สตฺเตสุ หิตสุขูปสํหารนิรตสฺส เตสํ อหิตทุกฺขาปนยนกามตา พลวตี อุปฺปชฺชติ ทฬฺหมูลาฯ กรุณา จ สพฺเพสํ พุทฺธการกธมฺมานํ อาทิ จรณํ ปติฏฺฐา มูลํ มุขํ ปมุขนฺติ เอวมาทินา เมตฺตาย คุณา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ

ตถา ‘‘อุเปกฺขาย อภาเว สตฺเตหิ กตา วิปฺปการา จิตฺตสฺส วิการํ อุปฺปาเทยฺยุํ, สติ จ จิตฺตวิกาเร ทานาทีนํ สมฺภารานํ สมฺภโว เอว นตฺถี’’ติ จ, ‘‘เมตฺตาสิเนเหน สิเนหิเต จิตฺเต อุเปกฺขาย วินา สมฺภารานํ ปาริสุทฺธิ น โหตี’’ติ จ, ‘‘อนุเปกฺขโก สมฺภาเรสุ ปุญฺญสมฺภารํ ตพฺพิปากญฺจ สตฺตหิตตฺถํ ปริณาเมตุํ น สกฺโกตี’’ติ จ, ‘‘อุเปกฺขาย อภาเว เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกานํ วิภาคํ อกตฺวา ปริจฺจชิตุํ น สกฺโกตี’’ติ จ, ‘‘อุเปกฺขารหิเตน ชีวิตปริกฺขารานํ ชีวิตสฺส จ อนฺตรายํ อมนสิกริตฺวา สีลวิโสธนํ กาตุํ น สกฺโกตี’’ติ จ, ตถา อุเปกฺขาวเสน อรติรติสหสฺเสว เนกฺขมฺมพลสิทฺธิโต อุปปตฺติโต อิกฺขณวเสน สพฺพสมฺภารกิจฺจนิปฺผตฺติโต อจฺจารทฺธสฺส วีริยสฺส อนุเปกฺขเณ ปธานกิจฺจากรณโต อุเปกฺขโต เอว ติติกฺขานิชฺฌานสมฺภวโต อุเปกฺขาวเสน สตฺตสงฺขารานํ อวิสํวาทนโต โลกธมฺมานํ อชฺฌุเปกฺขเณน สมาทินฺนธมฺเมสุ อจลาธิฏฺฐานสิทฺธิโต ปราปการาทีสุ อนาโภควเสเนว เมตฺตาวิหารนิปฺผตฺติโตติ สพฺพโพธิสมฺภารานํ สมาทานาธิฏฺฐานปาริปูรินิปฺผตฺติโย อุเปกฺขานุภาเวน สมฺปชฺชนฺตีติ เอวมาทินา นเยน อุเปกฺขาปารมี ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ เอวํ อปริจฺจาคปริจฺจาคาทีสุ ยถากฺกมํ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณา ทานาทิปารมีนํ ปจฺจโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตถา สปริกฺขารา ปญฺจทส จรณธมฺมา ปญฺจ จ อภิญฺญาโยฯ ตตฺถ จรณธมฺมา นาม สีลสํวโร, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา, ชาคริยานุโยโค, สตฺต สทฺธมฺมา, จตฺตาริ ฌานานิ จฯ เตสุ สีลาทีนํ จตุนฺนํ เตรสาปิ ธุตธมฺมา อปฺปิจฺฉตาทโย จ ปริกฺขาราฯ สทฺธมฺเมสุ สทฺธาย พุทฺธธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตูปสมานุสฺสติลูขปุคฺคลปริวชฺชน- สินิทฺธปุคฺคลเสวนปสาทนียธมฺมปจฺจเวกฺขณตทธิมุตฺตตา ปริกฺขาโรฯ หิโรตฺตปฺปานํ อกุสลาทีนวปจฺจเวกฺขณอปายาทีนวปจฺจเวกฺขณกุสลธมฺมูปตฺถมฺภน- ภาวปจฺจเวกฺขณหิโรตฺตปฺปรหิตปุคฺคลปริวชฺชนหิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนปุคฺคลเสนตทธิมุตฺตตาฯ พาหุสจฺจสฺส ปุพฺพโยคปริปุจฺฉก- ภาวสทฺธมฺมาภิโยคอนวชฺชวิชฺชาฏฺฐานาทิปริจยปริปกฺกินฺทฺริยตากิเลสทูรีภาวอปฺปสฺสุต- ปริวชฺชนพหุสฺสุตเสวนตทธิมุตฺตตาฯ วีริยสฺส อปายภยปจฺจเวกฺขณ- คมนวีถิปจฺจเวกฺขณธมฺมมหตฺตปจฺจเวกฺขณถินมิทฺธวิโนทนกุสีตปุคฺคลปริวชฺชน- อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนสมฺมปฺปธานปจฺจเวกฺขณตทธิมุตฺตตา ฯ สติยา สติสมฺปชญฺญมุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนอุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคลเสวนตทธิมุตฺตตาฯ

ปญฺญาย ปริปุจฺฉกภารวตฺถุวิสทกิริยาอินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนทุปฺปญฺญปุคฺคล- ปริวชฺชนปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนคมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณตทธิมุตฺตตาฯ จตุนฺนํ ฌานานํ สีลาทิจตุกฺกํ อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ ปุพฺพภาคภาวนา อาวชฺชนาทิวสีภาวกรณญฺจ ปริกฺขาโรฯ ตตฺถ สีลาทีหิ ปโยคสุทฺธิยา สตฺตานํ อภยทาเน อาสยสุทฺธิยา อามิสทาเน อุภยสุทฺธิยา ธมฺมทาเน สมตฺโถ โหตีติอาทินา จรณาทีนํ ทานาทิสมฺภารานํ ปจฺจยภาโว ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺโพฯ อติวิตฺถารภเยน น นิทฺธารยิมฺหาติฯ เอวํ สมฺปตฺติจกฺกาทโยปิ ทานาทีนํ ปจฺจโยติ เวทิตพฺพาฯ

โก สํกิเลโสติ? อวิเสเสน ตณฺหาทีหิ ปรามฏฺฐภาโว ปารมีนํ สํกิเลโส, วิเสเสน ปน เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกวิกปฺปา ทานปารมิยา สํกิเลโสฯ สตฺตกาลวิกปฺปา สีลปารมิยา, กามภวตทุปสเมสุ อภิรติอนภิรติวิกปฺปา เนกฺขมฺมปารมิยา, อหํ มมาติ วิกปฺปา ปญฺญาปารมิยา, ลีนุทฺธจฺจวิกปฺปา วีริยปารมิยา, อตฺตปรวิกปฺปา ขนฺติปารมิยา, อทิฏฺฐาทีสุ ทิฏฺฐาทิวิกปฺปา สจฺจปารมิยา, โพธิสมฺภารตพฺพิปกฺเขสุ โทสคุณวิกปฺปา อธิฏฺฐานปารมิยา, หิตาหิตวิกปฺปา เมตฺตาปารมิยา, อิฏฺฐานิฏฺฐวิกปฺปา อุเปกฺขาปารมิยา สํกิเลโสติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กิํ โวทานนฺติ? ตณฺหาทีหิ อนุปฆาโต ยถาวุตฺตวิกปฺปวิรโห จ เอตาสํ โวทานนฺติ เวทิตพฺพํฯ อนุปหตา หิ ตณฺหามานทิฏฺฐิโกธูปนาหมกฺขปฬาสอิสฺสามจฺฉริย- มายาสาเฐยฺยถมฺภสารมฺภมทปฺปมาทาทีหิ กิเลเสหิ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกวิกปฺปาทิรหิตา จ ทานาทิปารมิโย ปริสุทฺธา ปภสฺสรา ภวนฺตีติฯ

โก ปฏิปกฺโขติ? อวิเสเสน สพฺเพปิ สํกิเลสา สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา เอตาสํ ปฏิปกฺโข, วิเสเสน ปน ปุพฺเพ วุตฺตา มจฺเฉราทโยติ เวทิตพฺพาฯ

อปิ จ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกทานผเลสุ อโลภาโทสาโมหคุณโยคโต โลภโทสโมหปฏิปกฺขํ ทานํ, กายาทิโทสวงฺกาปคมโต โลภาทิปฏิปกฺขํ สีลํ, กามสุขปรูปฆาตอตฺตกิลมถปริวชฺชนโต โทสตฺตยปฏิปกฺขํ เนกฺขมฺมํ, โลภาทีนํ อนฺธีกรณโต ญาณสฺส จ อนนฺธีกรณโต โลภาทิปฏิปกฺขา ปญฺญา , อลีนานุทฺธตญายารมฺภวเสน โลภาทิปฏิปกฺขํ วีริยํ, อิฏฺฐานิฏฺฐสุญฺญตานํ ขมนโต โลภาทิปฏิปกฺขา ขนฺติ, สติปิ ปเรสํ อุปกาเร อปกาเร จ ยถาภูตปฺปวตฺติยา โลภาทิปฏิปกฺขํ สจฺจํ, โลกธมฺเม อภิภุยฺย ยถาสมาทินฺเนสุ สมฺภาเรสุ อจลนโต โลภาทิปฏิปกฺขํ อธิฏฺฐานํ, นีวรณวิเวกโต โลภาทิปฏิปกฺขา เมตฺตา, อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อนุนยปฏิฆวิทฺธํสนโต สมปฺปวตฺติโต จ โลภาทิปฏิปกฺขา อุเปกฺขาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กา ปฏิปตฺตีติ? ทานปารมิยา ตาว สุขูปกรณสรีรชีวิตปริจฺจาเคน ภยาปนุทเนน ธมฺโมปเทเสน จ พหุธา สตฺตานํ อนุคฺคหกรณํ ปฏิปตฺติฯ ตตฺถ อามิสทานํ อภยทานํ ธมฺมทานนฺติ ทาตพฺพวตฺถุวเสน ติวิธํ ทานํฯ เตสุ โพธิสตฺตสฺส ทาตพฺพวตฺถุ อชฺฌตฺติกํ พาหิรนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ พาหิรํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยนฺติ ทสวิธํฯ อนฺนาทีนํ ขาทนียโภชนียาทิวิภาเคน อเนกวิธํฯ ตถา รูปารมฺมณํ ยาว ธมฺมารมฺมณนฺติ อารมฺมณโต ฉพฺพิธํฯ รูปารมฺมณาทีนญฺจ นีลาทิวิภาเคน อเนกวิธํฯ ตถา มณิกนกรชตมุตฺตาปวาฬาทิ, เขตฺตวตฺถุอารามาทิ, ทาสิทาสโคมหิํสาทิ นานาวิธวิตฺตูปกรณวเสน อเนกวิธํฯ

ตตฺถ มหาปุริโส พาหิรํ วตฺถุํ เทนฺโต ‘‘โย เยน อตฺถิโก, ตํ ตสฺส เทติ, เทนฺโต จ ตสฺส อตฺถิโก’’ติ สยเมว ชานนฺโต อยาจิโตปิ เทติ ปเคว ยาจิโตฯ มุตฺตจาโค เทติ, โน อมุตฺตจาโค, ปริยตฺตํ เทติ, โน อปริยตฺตํ สติ เทยฺยธมฺเมฯ น ปจฺจุปการสนฺนิสฺสิโต เทติฯ อสติ เทยฺยธมฺเม หิ ปริยตฺเต สํวิภาคารหํ สํวิภชติฯ น จ เทติ ปรูปฆาตาวหํ สตฺถวิสมชฺชาทิกํ, นาปิ กีฬนกํ ยํ อนตฺถูปสํหิตํ ปมาทาวหญฺจฯ น จ คิลานสฺส ยาจกสฺส ปานโภชนาทิอสปฺปายํ ปมาณรหิตํ วา เทติ, ปมาณยุตฺตํ ปน สปฺปายเมว เทติฯ

ตถา ยาจิโต คหฏฺฐานํ คหฏฺฐานุจฺฉวิกํ เทติ, ปพฺพชิตานํ ปพฺพชิตานุจฺฉวิกํ เทติ, มาตาปิตโร ญาติสาโลหิตา มิตฺตามจฺจา ปุตฺตทารทาสกมฺมกราติ เอเตสุ กสฺสจิ ปีฬํ อชเนนฺโต เทติ, น จ อุฬารํ เทยฺยธมฺมํ ปฏิชานิตฺวา ลูขํ เทติ, น จ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิโต เทติ, น จ ปจฺจุปการสนฺนิสฺสิโต เทติ, น จ ผลปาฏิกงฺขี เทติ อญฺญตฺร สมฺมาสมฺโพธิยา, น จ ยาจเก เทยฺยธมฺมํ วา ชิคุจฺฉนฺโต เทติ, น จ อสญฺญตานํ ยาจกานํ อกฺโกสกโรสกานมฺปิ อปวิทฺธํ ทานํ เทติ, อญฺญทตฺถุ ปสนฺนจิตฺโต อนุกมฺปนฺโต สกฺกจฺจเมว เทติ, น จ โกตูหลมงฺคลิโก หุตฺวา เทติ, กมฺมผลเมว ปน สทฺทหนฺโต เทติ, นปิ ยาจเก ปยิรุปาสนาทีหิ ปริกิเลเสตฺวา เทติ, อปริกิเลสนฺโต เอว ปน เทติ, น จ ปเรสํ วญฺจนาธิปฺปาโย เภทนาธิปฺปาโย วา ทานํ เทติ, อสํกิลิฏฺฐจิตฺโต เอว เทติ, นปิ ผรุสวาโจ ภากุฏิมุโข ทานํ เทติ, ปิยวาที ปน ปุพฺพภาสี มิตวจโน หุตฺวา เทติ , ยสฺมิญฺจ เทยฺยธมฺเม อุฬารมนุญฺญตาย วา จิรปริจเยน วา เคธสภาวตาย วา โลภธมฺโม อธิมตฺโต โหติ, ชานนฺโต โพธิสตฺโต ตํ ขิปฺปเมว ปฏิวิโนเทตฺวา ยาจเก ปริเยสิตฺวาปิ เทติ, ยญฺจ เทยฺยวตฺถุ ปริตฺตํ ยาจโกปิ ปจฺจุปฏฺฐิโต, ตํ อจินฺเตตฺวาปิ อตฺตานํ พาเธตฺวา เทนฺโต ยาจกํ สมฺมาเนติ ยถา ตํ อกิตฺติปณฺฑิโตฯ น จ มหาปุริโส อตฺตโน ปุตฺตทารทาสกมฺมกรโปริเส ยาจิโต เต อสญฺญาปิเต โทมนสฺสปฺปตฺเต ยาจกานํ เทติ, สมฺมเทว ปน สญฺญาปิเต โสมนสฺสปฺปตฺเต เทติฯ เทนฺโต จ ยกฺขรกฺขสปิสาจาทีนํ วา มนุสฺสานํ กุรูรกมฺมนฺตานํ วา ชานนฺโต น เทติ, ตถา รชฺชมฺปิ ตาทิสานํ น เทติฯ เย โลกสฺส อหิตาย ทุกฺขาย อนตฺถาย ปฏิปชฺชนฺติ, เย ปน ธมฺมิกา ธมฺเมน โลกํ ปาเลนฺติ, เตสํ เทติฯ เอวํ ตาว พาหิรทาเน ปฏิปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อชฺฌตฺติกทานํ ปน ทฺวีหิ อากาเรหิ เวทิตพฺพํฯ กถํ? ยถา นาม โกจิ ปุริโส ฆาสจฺฉาทนเหตุ อตฺตานํ ปรสฺส นิสฺสชฺชติ, วิเธยฺยภาวํ อุปคจฺฉติ ทาสพฺยํ, เอวเมว มหาปุริโส สมฺโพธิเหตุ นิรามิสจิตฺโต สตฺตานํ อนุตฺตรํ หิตสุขํ อิจฺฉนฺโต อตฺตโน ทานปารมิํ ปริปูเรตุกาโม อตฺตานํ ปรสฺส นิสฺสชฺชติ, วิเธยฺยภาวํ อุปคจฺฉติ ยถากามกรณียตํฯ

กรจรณนยนาทิองฺคปจฺจงฺคํ เตน เตน อตฺถิกานํ อกมฺปิโต อโนลีโน อนุปฺปเทติ, น ตตฺถ สชฺชติ น สงฺโกจํ อาปชฺชติ ยถา ตํ พาหิรวตฺถุสฺมิํ, ตถา หิ มหาปุริโส ทฺวีหิ อากาเรหิ พาหิรวตฺถุํ ปริจฺจชติ ยถาสุขํ ปริโภคาย วา ยาจกานํ เตสํ มโนรถํ ปริปูเรนฺโต, อตฺตโน วสีภาวาย วา, ตตฺถ สพฺเพน สพฺพํ มุตฺตจาโค, เอวมหํ นิสฺสงฺคภาวนาย สมฺโพธิํ ปาปุณิสฺสามีติฯ เอวํ อชฺฌตฺติกวตฺถุสฺมินฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ยํ อชฺฌตฺติกวตฺถุ ทียมานํ ยาจกสฺส เอกนฺเตเนว หิตาย สํวตฺตติ, ตํ เทติ, น อิตรํฯ น จ มหาปุริโส มารสฺส มารกายิกานํ เทวตานํ วา วิหิํสาธิปฺปายานํ อตฺตโน อตฺตภาวํ องฺคปจฺจงฺคานิ วา ชานมาโน เทติ ‘‘มา เตสํ อนตฺโถ อโหสี’’ติฯ ยถา จ มารกายิกานํ, เอวํ เตหิ อนฺวาวิฏฺฐานมฺปิ น เทติ, นปิ อุมฺมตฺตกานํฯ อิตเรสํ ปน ยาจิยมาโน สมนนฺตรเมว เทติ, ตาทิสาย ยาจนาย ทุลฺลภภาวโต ตาทิสสฺส จ ทานสฺส ทุกฺกรภาวโตฯ

อภยทานํ ปน ราชโต โจรโต อคฺคิโต อุทกโต เวริปุคฺคลโต สีหพฺยคฺฆาทิวาฬมิคโต นาคยกฺขรกฺขสปิสาจาทิโต สตฺตานํ ภเย ปจฺจุปฏฺฐิเต ตโต ปริตฺตาณภาเวน เวทิตพฺพํฯ

ธมฺมทานํ ปน อสํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส อวิปรีตา ธมฺมเทสนา, โอปายิโก หิตสฺส อุปเทโส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน เยน สาสเน อโนติณฺณานํ อวตารณํ โอติณฺณานํ ปริปาจนํฯ ตตฺถายํ นโย – สงฺเขปโต ตาว ทานกถา สีลกถา สคฺคกถา กามานํ อาทีนโว สํกิเลโส จ เนกฺขมฺเม อานิสํโสฯ วิตฺถารโต ปน สาวกโพธิยํ อธิมุตฺตจิตฺตานํ สรณคมนํ สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สตฺต สทฺธมฺมา อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ กมฺมกรณวเสน สมถานุโยโค รูปกายาทีสุ วิปสฺสนาภินิเวเสสุ ยถารหํ อภินิเวสมุเขน วิปสฺสนานุโยโค, ตถา วิสุทฺธิปฏิปทา สมฺมตฺตคหณํ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิญฺญา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา สาวกโพธีติ เอเตสํ คุณสํกิตฺตนวเสน ยถารหํ ตตฺถ ตตฺถ ปติฏฺฐาปนา ปริโยทปนา จฯ ตถา ปจฺเจกโพธิยํ สมฺมาสมฺโพธิยญฺจ อธิมุตฺตานํ สตฺตานํ ยถารหํ ทานาทิปารมีนํ สภาวรสลกฺขณาทิสํกิตฺตนมุเขน ตีสุปิ อวตฺถาสุ เตสํ พุทฺธานํ มหานุภาวตาวิภาวเนน ยานทฺวเย ปติฏฺฐาปนา ปริโยทปนา จฯ เอวํ มหาปุริโส สตฺตานํ ธมฺมทานํ เทติฯ

ตถา มหาปุริโส สตฺตานํ อามิสทานํ เทนฺโต ‘‘อิมินาหํ ทาเนน สตฺตานํ อายุวณฺณสุขพลปฏิภานาทิสมฺปตฺติญฺจ รมณียํ อคฺคผลสมฺปตฺติญฺจ นิปฺผาเทยฺย’’นฺติ อนฺนทานํ เทติ, ตถา สตฺตานํ กามกิเลสปิปาสาวูปสมาย ปานํ เทติ, ตถา สุวณฺณวณฺณตาย หิโรตฺตปฺปาลงฺการสฺส จ นิปฺผตฺติยา วตฺถานิ เทติ, ตถา อิทฺธิวิธสฺส เจว นิพฺพานสุขสฺส จ นิปฺผตฺติยา ยานํ เทติ, ตถา สีลคนฺธนิปฺผตฺติยา คนฺธํ เทติ, ตถา พุทฺธคุณโสภานิปฺผตฺติยา มาลาวิเลปนํ เทติ, โพธิมณฺฑาสนนิปฺผตฺติยา อาสนํ เทติ, ตถาคตเสยฺยานิปฺผตฺติยา เสยฺยํ เทติ, สรณภาวนิปฺผตฺติยา อาวสถํ เทติ, ปญฺจจกฺขุปฏิลาภาย ปทีเปยฺยํ เทติ, พฺยามปฺปภานิปฺผตฺติยา รูปทานํ เทติ, พฺรหฺมสฺสรนิปฺผตฺติยา สทฺททานํ เทติ, สพฺพโลกสฺส ปิยภาวาย รสทานํ เทติ, พุทฺธสุขุมาลภาวาย โผฏฺฐพฺพทานํ เทติ, อชรามรภาวาย เภสชฺชทานํ เทติ, กิเลสทาสพฺยวิโมจนตฺถํ ทาสานํ ภุชิสฺสตาทานํ เทติ, สทฺธมฺมาภิรติยา อนวชฺชขิฑฺฑารติเหตุทานํ เทติ, สพฺเพปิ สตฺเต อริยาย ชาติยา อตฺตโน ปุตฺตภาวูปนยนาย ปุตฺตทานํ เทติ, สกลสฺสปิ โลกสฺส ปติภาวูปคมนาย ทารทานํ เทติ, สุภลกฺขณสมฺปตฺติยา สุวณฺณมณิมุตฺตาปวาฬาทิทานํ, อนุพฺยญฺชนสมฺปตฺติยา นานาวิธวิภูสนทานํ, สทฺธมฺมโกสาธิคมาย วิตฺตโกสทานํ, ธมฺมราชภาวาย รชฺชทานํ, ฌานาทิสมฺปตฺติยา อารามุยฺยานตฬากวนทานํ, จกฺกงฺกิเตหิ ปาเทหิ โพธิมณฺฑูปสงฺกมนาย จรณทานํ, จตุโรฆนิตฺถรณาย สตฺตานํ สทฺธมฺมหตฺถทานตฺถํ หตฺถทานํ, สทฺธินฺทฺริยาทิปฏิลาภาย กณฺณนาสาทิทานํ, สมนฺตจกฺขุปฏิลาภาย จกฺขุทานํ, ‘‘ทสฺสนสวนานุสฺสรณปาริจริยาทีสุ สพฺพกาลํ สพฺพสตฺตานํ หิตสุขาวโห, สพฺพโลเกน จ อุปชีวิตพฺโพ เม กาโย ภเวยฺยา’’ติ มํสโลหิตาทิทานํ, ‘‘สพฺพโลกุตฺตโม ภเวยฺย’’นฺติ อุตฺตมงฺคทานํ เทติฯ

เอวํ ททนฺโต จ น อเนสนาย เทติ, น จ ปโรปฆาเตน, น ภเยน, น ลชฺชาย, น ทกฺขิเณยฺยโรสเนน, น ปณีเต สติ ลูขํ, น อตฺตุกฺกํสเนน, น ปรวมฺภเนน, น ผลาภิสงฺขาย, น ยาจกชิคุจฺฉาย, น อจิตฺตีกาเรน เทติ, อถ โข สกฺกจฺจํ เทติ, สหตฺเถน เทติ, กาเลน เทติ, จิตฺตีกตฺวา เทติ, อวิภาเคน เทติฯ

ตีสุ กาเลสุ โสมนสฺสิโต เทติ, ตโต เอว จ ทตฺวา น ปจฺฉานุตาปี โหติฯ น ปฏิคฺคาหกวเสน มานาวมานํ กโรติ, ปฏิคฺคาหกานํ ปิยสมุทาจาโร โหติ วทญฺญู ยาจโยโค สปริวารทายโกฯ อนฺนทานญฺหิ เทนฺโต ‘‘ตํ สปริวารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ วตฺถาทีหิ สทฺธิํ เทติฯ ตถา วตฺถทานํ เทนฺโต ‘‘ตํ สปริวารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ อนฺนาทีหิ สทฺธิํ เทติฯ ยานทานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตถา รูปทานํ เทนฺโต อิตรารมฺมณานิปิ ตสฺส ปริวารํ กตฺวา เทติ, เอวํ เสเสสุปิฯ ตตฺถ รูปทานํ นาม นีลปีตโลหิตโอทาตาทิวณฺณาสุ ปุปฺผวตฺถธาตูสุ อญฺญตรํ ลภิตฺวา รูปวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘รูปทานํ ทสฺสามิ, รูปทานํ มยฺห’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตาทิเส ทกฺขิเณยฺเย ทานํ ปติฏฺฐาเปติ สวตฺถุกํ กตฺวาฯ เอตํ รูปทานํ นามฯ

สทฺททานํ ปน เภริสทฺทาทิวเสน เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ สทฺทํ กนฺทมูลานิ วิย อุปฺปาเฏตฺวา นีลุปฺปลหตฺถกํ วิย จ หตฺเถ ฐเปตฺวา ทาตุํ น สกฺกา, สวตฺถุกํ ปน กตฺวา เทนฺโต สทฺททานํ เทติ นามฯ ตสฺมา ยทา ‘‘สทฺททานํ ทสฺสามี’’ติ เภริมุทิงฺคาทีสุ อญฺญตเรน ตูริเยน ติณฺณํ รตนานํ อุปหารํ กโรติ กาเรติ จ, ‘‘สทฺททานํ เม’’ติ เภริอาทีนิ ฐเปติ ฐปาเปติ จฯ ธมฺมกถิกานํ ปน สรเภสชฺชํ เตลผาณิตาทิํ เทติ, ธมฺมสฺสวนํ โฆเสติ, สรภญฺญํ ภณติ, ธมฺมกถํ กเถติ, อุปนิสินฺนกกถํ อนุโมทนกถญฺจ กโรติ กาเรติ จ, ตทา สทฺททานํ นาม โหติฯ

ตถา คนฺธทานํ มูลคนฺธาทีสุ อญฺญตรํ รชนียํ คนฺธวตฺถุํ ปิํสิตเมว วา คนฺธํ ยํกิญฺจิ ลภิตฺวา คนฺธวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘คนฺธทานํ ทสฺสามิ, คนฺธทานํ มยฺห’’นฺติ พุทฺธรตนาทีนํ ปูชํ กโรติ กาเรติ จ, คนฺธปูชนตฺถาย อครุจนฺทนาทิเก คนฺธวตฺถุเก ปริจฺจชติฯ อิทํ คนฺธทานํฯ

ตถา มูลรสาทีสุ ยํกิญฺจิ รชนียํ รสวตฺถุํ ลภิตฺวา รสวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘รสทานํ ทสฺสามิ, รสทานํ มยฺห’’นฺติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทติ, รสวตฺถุเมว วา ธญฺญควาทิกํ ปริจฺจชติฯ อิทํ รสทานํฯ

ตถา โผฏฺฐพฺพทานํ มญฺจปีฐาทิวเสน อตฺถรณปาวุรณาทิวเสน จ เวทิตพฺพํฯ

ยทา หิ มญฺจปีฐภิสิพิมฺโพหนาทิกํ นิวาสนปารุปนาทิกํ วา สุขสมฺผสฺสํ รชนียํ อนวชฺชํ โผฏฺฐพฺพวตฺถุํ ลภิตฺวา โผฏฺฐพฺพวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘โผฏฺฐพฺพทานํ ทสฺสามิ, โผฏฺฐพฺพทานํ มยฺห’’นฺติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทติฯ ยถาวุตฺตํ โผฏฺฐพฺพวตฺถุํ ลภิตฺวา ปริจฺจชติ, อิทํ โผฏฺฐพฺพทานํฯ

ธมฺมทานํ ปน ธมฺมารมฺมณสฺส อธิปฺเปตตฺตา โอชปานชีวิตวเสน เวทิตพฺพํฯ โอชาทีสุ หิ อญฺญตรํ รชนียํ วตฺถุํ ลภิตฺวา ธมฺมารมฺมณวเสน อาภุชิตฺวา ‘‘ธมฺมทานํ ทสฺสามิ, ธมฺมทานํ มยฺห’’นฺติ สปฺปินวนีตาทิโอชทานํ เทติฯ อมฺพปานาทิอฏฺฐวิธปานทานํ เทติ, ชีวิตทานนฺติ อาภุชิตฺวา สลากภตฺตปกฺขิกภตฺตาทีนิ เทติ, อผาสุกภาเวน อภิภูตานํ พฺยาธิตานํ เวชฺเช ปจฺจุปฏฺฐาเปติ, ชาลํ ผาลาเปติ, กุมินํ วิทฺธํสาเปติ, สกุณปญฺชรํ วิทฺธํสาเปติ, พนฺธเนน พทฺธานํ สตฺตานํ พนฺธนโมกฺขํ กาเรติ, มาฆาตเภริํ จราเปติ, อญฺญานิ จ สตฺตานํ ชีวิตปริตฺตาณตฺถํ เอวรูปานิ กมฺมานิ กโรติ การาเปติ จฯ อิทํ ธมฺมทานํ นามฯ

สพฺพเมตํ ยถาวุตฺตํ ทานสมฺปทํ สกลโลกหิตสุขาย ปริณาเมติฯ อตฺตโน จ สมฺมาสมฺโพธิยา อกุปฺปาย วิมุตฺติยา อปริกฺขยสฺส ฉนฺทสฺส อปริกฺขยสฺส วีริยสฺส อปริกฺขยสฺส สมาธิสฺส อปริกฺขยสฺส ปฏิภานสฺส อปริกฺขยสฺส ญาณสฺส อปริกฺขยาย วิมุตฺติยา ปริณาเมติ ฯ อิมญฺจ ทานปารมิํ ปฏิปชฺชนฺเตน มหาสตฺเตน ชีวิเต อนิจฺจสญฺญา ปจฺจุปฏฺฐาเปตพฺพา ตถา โภเคสุ, พหุสาธารณตา จ เนสํ มนสิกาตพฺพา, สตฺเตสุ จ มหากรุณา สตตํ สมิตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตพฺพาฯ เอวญฺหิ โภเค คเหตพฺพสารํ คณฺหนฺโต อาทิตฺตโต วิย อคารโต สพฺพํ สาปเตยฺยํ อตฺตานญฺจ พหิ นีหรนฺโต น กิญฺจิ เสเสติ, น กตฺถจิ วิภาคํ กโรติ, อญฺญทตฺถุ นิรเปกฺโข นิสฺสชฺชติ เอวฯ อยํ ตาว ทานปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโมฯ

สีลปารมิยา ปน อยํ ปฏิปตฺติกฺกโม – ยสฺมา สพฺพญฺญุสีลาลงฺกาเรหิ สตฺเต อลงฺกริตุกาเมน มหาปุริเสน อาทิโต อตฺตโน เอว ตาว สีลํ วิโสเธตพฺพํฯ ตตฺถ จ จตูหิ อากาเรหิ สีลํ วิสุชฺฌติ – อชฺฌาสยวิสุทฺธิโต, สมาทานโต, อวีติกฺกมนโต, สติ จ วีติกฺกเม ปุน ปฏิปากติกกรณโตฯ

วิสุทฺธาสยตาย หิ เอกจฺโจ อตฺตาธิปติ หุตฺวา ปาปชิคุจฺฉนสภาโว อชฺฌตฺตํ หิริธมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา สุปริสุทฺธสมาจาโร โหติฯ ตถา ปรโต สมาทาเน สติ เอกจฺโจ โลกาธิปติ หุตฺวา ปาปโต อุตฺตสนฺโต โอตฺตปฺปธมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา สุปริสุทฺธสมาจาโร โหติฯ อิติ อุภยถาปิ เอเต อวีติกฺกมนโต สีเล ปติฏฺฐหนฺติฯ อถ ปน กทาจิ สติสมฺโมเสน สีลสฺส ขณฺฑาทิภาโว สิยาฯ ตายเยว ยถาวุตฺตาย หิโรตฺตปฺปสมฺปตฺติยา ขิปฺปเมว นํ วุฏฺฐานาทินา ปฏิปากติกํ กโรติฯ

ตยิทํ สีลํ วาริตฺตํ, จาริตฺตนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถายํ โพธิสตฺตสฺส วาริตฺตสีเล ปฏิปตฺติกฺกโม – สพฺพสตฺเตสุ ตถา ทยาปนฺนจิตฺเตน ภวิตพฺพํ, ยถา สุปินนฺเตนปิ น อาฆาโต อุปฺปชฺเชยฺยฯ ปรูปการนิรตตาย ปรสนฺตโก อลคทฺโท วิย น ปรามสิตพฺโพฯ สเจ ปพฺพชิโต โหติ, อพฺรหฺมจริยโตปิ อาราจารี โหติ สตฺตวิธเมถุนสํโยควิรหิโต, ปเคว ปรทารคมนโตฯ สเจ ปน อปพฺพชิโต คหฏฺโฐ สมาโน ปเรสํ ทาเรสุ สทา ปาปกํ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติฯ กเถนฺโต จ สจฺจํ หิตํ ปิยํ วจนํ ปริมิตเมว จ กาเลน ธมฺมิํ กถํ ภาสิตา โหติ, สพฺพตฺถ อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺนจิตฺโต อวิปรีตทสฺสโน กมฺมสฺสกตญาเณน จ สมนฺนาคโต สมฺมคฺคเตสุ สมฺมาปฏิปนฺเนสุ นิวิฏฺฐสทฺโธ โหติ นิวิฏฺฐเปโมฯ

อิติ จตุราปายวฏฺฏทุกฺขานํ ปถภูเตหิ อกุสลกมฺมปเถหิ อกุสลธมฺเมหิ จ โอรมิตฺวา สคฺคโมกฺขานํ ปถภูเตสุ กุสลกมฺมปเถสุ ปติฏฺฐิตสฺส มหาปุริสสฺส ปริสุทฺธาสยปโยคตาย ยถาภิปตฺถิตา สตฺตานํ หิตสุขูปสํหิตา มโนรถา สีฆํ สีฆํ อภินิปฺผชฺชนฺติ, ปารมิโย ปริปูเรนฺติฯ เอวํภูโต หิ อยํฯ ตตฺถ หิํสานิวตฺติยา สพฺพสตฺตานํ อภยทานํ เทติ, อปฺปกสิเรเนว เมตฺตาภาวนํ สมฺปาเทติ, เอกาทส เมตฺตานิสํเส อธิคจฺฉติ, อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก, ทีฆายุโก สุขพหุโล ลกฺขณวิเสเส ปาปุณาติ, โทสวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติฯ

ตถา อทินฺนาทานนิวตฺติยา โจราทีหิ อสาธารเณ โภเค อธิคจฺฉติฯ ปเรหิ อนาสงฺกนีโย ปิโย มนาโป วิสฺสสนีโย วิภวสมฺปตฺตีสุ อลคฺคจิตฺโต ปริจฺจาคสีโล โลภวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติฯ

อพฺรหฺมจริยนิวตฺติยา อโลโล โหติ สนฺตกายจิตฺโต, สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป อปริสงฺกนีโย , กลฺยาโณ จสฺส กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, อลคฺคจิตฺโต โหติ มาตุคาเมสุ อลุทฺธาสโย, เนกฺขมฺมพหุโล ลกฺขณวิเสเส อธิคจฺฉติ, โลภวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติฯ

มุสาวาทนิวตฺติยา สตฺตานํ ปมาณภูโต โหติ ปจฺจยิโก เถโต อาเทยฺยวจโน, เทวตานํ ปิโย มนาโป, สุรภิคนฺธมุโข อารกฺขิตกายวจีสมาจาโร, ลกฺขณวิเสเส จ อธิคจฺฉติ, กิเลสวาสนญฺจ สมุจฺฉินฺทติฯ

เปสุญฺญนิวตฺติยา ปรูปกฺกเมหิปิ อเภชฺชกาโย โหติ อเภชฺชปริวาโร, สทฺธมฺเมสุ จ อเภชฺชนกสทฺโธ, ทฬฺหมิตฺโต ภวนฺตรปริจิตานํ วิย สตฺตานํ เอกนฺตปิโย อสํกิเลสพหุโลฯ

ผรุสวาจานิวตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป สุขสีโล มธุรวจโน สมฺภาวนีโย, อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต จสฺส สโร นิพฺพตฺตติฯ

สมฺผปฺปลาปนิวตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ มนาโป ครุ ภาวนีโย จ อาเทยฺยวจโน ปริมิตาลาโปฯ มเหสกฺโข จ โหติ มหานุภาโว, ฐานุปฺปตฺติเกน ปฏิภาเนน ปญฺหานํ พฺยากรณกุสโล, พุทฺธภูมิยญฺจ เอกาย เอว วาจาย อเนกภาสานํ สตฺตานํ อเนเกสํ ปญฺหานํ พฺยากรณสมตฺโถ โหติฯ

อนภิชฺฌาลุตาย อิจฺฉิตลาภี โหติ, อุฬาเรสุ จ โภเคสุ รุจิํ ปฏิลภติ, ขตฺติยมหาสาลาทีนํ สมฺมโต โหติ, ปจฺจตฺถิเกหิ อนภิภวนีโย, อินฺทฺริยเวกลฺลํ น ปาปุณาติ, อปฺปฏิปุคฺคโล จ โหติฯ

อพฺยาปาเทน ปิยทสฺสโน โหติ, สตฺตานํ สมฺภาวนีโย ปรหิตาภินนฺทิตาย จ สตฺเต อปฺปกสิเรเนว ปสาเทติ, อลูขสภาโว จ โหติ เมตฺตาวิหารี, มเหสกฺโข จ โหติ มหานุภาโวฯ

มิจฺฉาทสฺสนาภาเวน กลฺยาเณ สหาเย ปฏิลภติ, สีสจฺเฉทมฺปิ ปาปุณนฺโต ปาปกมฺมํ น กโรติ, กมฺมสฺสกตาทสฺสนโต อโกตูหลมงฺคลิโก จ โหติ, สทฺธมฺเม จสฺส สทฺธา ปติฏฺฐิตา โหติ มูลชาตา, สทฺทหติ จ ตถาคตานํ โพธิํ, สมยนฺตเรสุ นาภิรมติ อุกฺการฏฺฐาเน วิย ราชหํโส , ลกฺขณตฺตยปริชานนกุสโล โหติ, อนฺเต จ อนาวรณญาณลาภี, ยาว โพธิํ น ปาปุณาติ, ตาว ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตนิกาเย อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ จ โหติ, อุฬารุฬารา สมฺปตฺติโย ปาปุณาติฯ อิติ หิทํ สีลํ นาม สพฺพสมฺปตฺตีนํ อธิฏฺฐานํ, สพฺพพุทฺธคุณานํ ปภวภูมิ, สพฺพพุทฺธการกธมฺมานํ อาทิ จรณํ มุขํ ปมุขนฺติ พหุมานนํ อุปฺปาเทตฺวา กายวจีสํยเม อินฺทฺริยทมเน อาชีววิสุทฺธิยํ ปจฺจยปริโภเคสุ จ สติสมฺปชญฺญพเลน อปฺปมตฺเตน ลาภสกฺการสิโลกํ มิตฺตมุขปจฺจตฺถิกํ วิย สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กิกีว อณฺฑ’’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.19; ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7) วุตฺตนเยน สกฺกจฺจํ สีลํ สมฺปาเทตพฺพํฯ อยํ ตาว วาริตฺตสีเล ปฏิปตฺติกฺกโมฯ

จาริตฺตสีเล ปน ปฏิปตฺติ เอวํ เวทิตพฺพา – อิธ โพธิสตฺโต กลฺยาณมิตฺตานํ ครุฏฺฐานิยานํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺฐานํ อญฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กาเลน กาลํ กตฺตา โหติ, ตถา เตสํ กาเลน กาลํ อุปฏฺฐานํ กตฺตา โหติ, คิลานานํ กายเวยฺยาวฏิกํฯ สุภาสิตปทานิ สุตฺวา สาธุการํ กตฺตา โหติ, คุณวนฺตานํ คุเณ วณฺเณตา ปเรสํ อปกาเร ขนฺตา, อุปกาเร อนุสฺสริตา, ปุญฺญานิ อนุโมทิตา, อตฺตโน ปุญฺญานิ สมฺมาสมฺโพธิยา ปริณาเมตา, สพฺพกาลํ อปฺปมาทวิหารี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, สติ จ อจฺจเย อจฺจยโต ทิสฺวา ตาทิสานํ สหธมฺมิกานํ ยถาภูตํ อาวิกตฺตา, อุตฺตริ จ สมฺมาปฏิปตฺติํ สมฺมเทว ปริปูเรตาฯ

ตถา อตฺตโน อนุรูปาสุ อตฺถูปสํหิตาสุ สตฺตานํ อิติกตฺตพฺพตาสุ ทกฺโข อนลโส สหายภาวํ อุปคจฺฉติฯ อุปฺปนฺเนสุ จ สตฺตานํ พฺยาธิอาทิทุกฺเขสุ ยถารหํ ปติการวิธายโกฯ ญาติโภคาทิพฺยสนปติเตสุ โสกาปโนทโน อุลฺลุมฺปนสภาวาวฏฺฐิโต หุตฺวา นิคฺคหารหานํ ธมฺเมเนว นิคฺคณฺหนโก ยาวเทว อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺฐาปนายฯ ปคฺคหารหานํ ธมฺเมเนว ปคฺคณฺหนโกฯ

ยานิ ปุริมกานํ มหาโพธิสตฺตานํ อุฬารตมานิ ปรมทุกฺกรานิ อจินฺเตยฺยานุภาวานิ สตฺตานํ เอกนฺตหิตสุขาวหานิ จริตานิ, เยหิ เนสํ โพธิสมฺภารา สมฺมเทว ปริปากํ อคมํสุ, ตานิ สุตฺวา อนุพฺพิคฺโค อนุตฺราโส เตปิ มหาปุริสา มนุสฺสา เอว, กเมน ปน สิกฺขาปาริปูริยา ภาวิตตฺตภาวา ตาทิสาย อุฬารตมาย อานุภาวสมฺปตฺติยา โพธิสมฺภาเรสุ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตา อเหสุํ, ตสฺมา มยาปิ สีลาทิสิกฺขาสุ สมฺมเทว ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ยาย ปฏิปตฺติยา อหมฺปิ อนุกฺกเมน สิกฺขํ ปริปูเรตฺวา เอกนฺตโต ตํ ปทํ อนุปาปุณิสฺสามีติ สทฺธาปุเรจาริกํ วีริยํ อวิสฺสชฺเชนฺโต สมฺมเทว สีเลสุ ปริปูรการี โหติฯ

ตถา ปฏิจฺฉนฺนกลฺยาโณ โหติ วิวฏาปราโธ, อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ ทุกฺขสโห อปริตสฺสนชาติโก อนุทฺธโต อนุนฺนโฬ อจปโล อมุขโร อวิกิณฺณวาโจ สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส กุหนาทิมิจฺฉาชีวรหิโต อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺโข, อปฺปมตฺตกมฺปิ กาเย ชีวิเต วา อเปกฺขํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ, ปเคว อธิมตฺตํฯ สพฺเพปิ ทุสฺสีลฺยเหตุภูเต โกธูปนาหาทิเก อุปกฺกิเลเส ปชหติ วิโนเทติฯ อปฺปมตฺตเกน จ วิเสสาธิคเมน อปริตุฏฺโฐ โหติ, น สงฺโกจํ อาปชฺชติ, อุปรูปริ วิเสสาธิคมาย วายมติฯ

เยน ยถาลทฺธา สมฺปตฺติ หานภาคิยา วา ฐิติภาคิยา วา น โหติ, ตถา มหาปุริโส อนฺธานํ ปริณายโก โหติ, มคฺคํ อาจิกฺขติ, พธิรานํ หตฺถมุทฺทาย สญฺญํ เทติ, อตฺถมนุคฺคาเหติ, ตถา มูคานํฯ ปีฐสปฺปิกานํ ปีฐํ เทติ ยานํ เทติ วาเหติ วาฯ อสฺสทฺธานํ สทฺธาปฏิลาภาย วายมติ, กุสีตานํ อุสฺสาหชนนาย, มุฏฺฐสฺสตีนํ สติสมาโยคาย, วิพฺภนฺตจิตฺตานํ สมาธิสมฺปทาย, ทุปฺปญฺญานํ ปญฺญาธิคมาย วายมติฯ กามจฺฉนฺทปริยุฏฺฐิตานํ กามจฺฉนฺทปฏิวิโนทนาย วายมติฯ พฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐิตานํ วิจิกิจฺฉาวิโนทนาย วายมติฯ กามวิตกฺกาทิอปกตานํ กามวิตกฺกาทิมิจฺฉาวิตกฺกวิโนทนาย วายมติฯ ปุพฺพการีนํ สตฺตานํ กตญฺญุตํ นิสฺสาย ปุพฺพภาสี ปิยวาที สงฺคาหโก สทิเสน อธิเกน วา ปจฺจุปกาเรน สมฺมาเนตา โหติฯ

อาปทาสุ สหายกิจฺจํ อนุติฏฺฐติฯ เตสํ เตสญฺจ สตฺตานํ ปกติสภาวญฺจ ปริชานิตฺวา เยหิ ยถา สํวสิตพฺพํ โหติ, เตหิ ตถา สํวสติฯ เยสุ จ ยถา ปฏิปชฺชิตพฺพํ โหติ, เตสุ ตถา ปฏิปชฺชติฯ ตญฺจ โข อกุสลโต วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺฐาปนวเสน, น อญฺญถาฯ ปรจิตฺตานุรกฺขณา หิ โพธิสตฺตานํ ยาวเทว กุสลาภิวฑฺฒิยาฯ ตถา หิตชฺฌาสเยนาปิ ปโร น หิํสิตพฺโพ, น ภณฺฑิตพฺโพ, น มงฺกุภาวมาปาเทตพฺโพ, น ปรสฺส กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตพฺพํ, น นิคฺคหฏฺฐาเน น โจเทตพฺโพ, น นีจตรํ ปฏิปนฺนสฺส อตฺตา อุจฺจตเร ฐเปตพฺโพ, น จ ปเรสุ สพฺเพน สพฺพํ อเสวินา ภวิตพฺพํ, น อติเสวินา ภวิตพฺพํ, น อกาลเสวินาฯ

เสวิตพฺพยุตฺเต ปน สตฺเต เทสกาลานุรูปํ เสวติฯ น จ ปเรสํ ปุรโต ปิเย วิครหติ, อปฺปิเย วา ปสํสติฯ น อวิสฺสฏฺฐวิสฺสาสี โหติฯ น ธมฺมิกํ อุปนิมนฺตนํ ปฏิกฺขิปติฯ น สญฺญตฺติํ อุปคจฺฉติ, นาธิกํ ปฏิคฺคณฺหาติฯ สทฺธาสมฺปนฺเน สทฺธานิสํสกถาย สมฺปหํสติฯ สีลสุตจาคปญฺญาสมฺปนฺเน ปญฺญาสมฺปนฺนกถาย สมฺปหํสติฯ สเจ ปน โพธิสตฺโต อภิญฺญาพลปฺปตฺโต โหติ, ปมาทาปนฺเน สตฺเต อภิญฺญาพเลน ยถารหํ นิรยาทิเก ทสฺเสนฺโต สํเวเชตฺวา อสฺสทฺธาทิเก สทฺธาทีสุ ปติฏฺฐาเปติฯ สาสเน โอตาเรติฯ สทฺธาทิคุณสมฺปนฺเน ปริปาเจติฯ เอวมยํ มหาปุริสสฺส จาริตฺตภูโต อปริมาโณ ปุญฺญาภิสนฺโท กุสลาภิสนฺโท อุปรูปริ อภิวฑฺฒตีติ เวทิตพฺพํฯ

อปิ จ ยา สา ‘‘กิํ สีลํ เกนฏฺเฐน สีล’’นฺติอาทินา ปุจฺฉํ กตฺวา ‘‘ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺติํ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาทโย ธมฺมา สีล’’นฺติอาทินา นเยน นานปฺปการโต สีลสฺส วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.6 อาทโย) วุตฺตา, สา สพฺพาปิ อิธ อาหริตฺวา วตฺตพฺพาฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ สาวกโพธิสตฺตวเสน สีลกถา อาคตา, อิธ มหาโพธิสตฺตวเสน กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วตฺตพฺพาติ อยเมว วิเสโสฯ

ยโต อิทํ สีลํ มหาปุริโส ยถา น อตฺตโน ทุคฺคติยํ ปริกฺกิเลสวิมุตฺติยา สุคติยมฺปิ, น รชฺชสมฺปตฺติยา, น จกฺกวตฺติ, น เทว, น สกฺก, น มาร, น พฺรหฺมสมฺปตฺติยา ปริณาเมติ, ตถา น อตฺตโน เตวิชฺชตาย, น ฉฬภิญฺญตาย , น จตุปฺปฏิสมฺภิทาธิคมาย, น สาวกโพธิยา, น ปจฺเจกโพธิยา, ปริณาเมติ, อถ โข สพฺพญฺญุภาเวน สพฺพสตฺตานํ อนุตฺตรสีลาลงฺการสมฺปาทนตฺถเมว ปริณาเมตีติฯ อยํ สีลปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโมฯ

ตถา ยสฺมา กรุณูปายโกสลฺลปริคฺคหิตา อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมา กาเมหิ จ ภเวหิ จ นิกฺขมนวเสน ปวตฺตา กุสลจิตฺตุปฺปตฺติ เนกฺขมฺมปารมี, ตสฺมา สกลสํกิเลสนิวาสนฏฺฐานตาย ปุตฺตทาราทีหิ มหาสมฺพาธตาย กสิวาณิชฺชาทินานาวิธกมฺมนฺตาธิฏฺฐานพฺยากุลตาย จ ฆราวาสสฺส เนกฺขมฺมสุขาทีนํ อโนกาสตํ, กามานญฺจ สตฺถธาราลคฺคมธุพินฺทุ วิย จ อวลิยฺหมานา ปริตฺตสฺสาทา วิปุลานตฺถานุพนฺธาติ จ, วิชฺชุลโตภาเสน คเหตพฺพนจฺจํ วิย ปริตฺตกาลูปลพฺภา, อุมฺมตฺตกาลงฺกาโร วิย วิปรีตสญฺญาย อนุภวิตพฺพา, กรีสาวจฺฉาทนา วิย ปติการภูตา, อุทกเตมิตงฺคุลิยา ตนูทกปานํ วิย อติตฺติกรา, ฉาตชฺฌตฺตโภชนํ วิย สาพาธา, พฬิสามิสํ วิย พฺยสนสนฺนิปาตการณํ, อคฺคิสนฺตาโป วิย กาลตฺตเยปิ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุภูตา, มกฺกฏเลโป วิย พนฺธนิมิตฺตํ, ฆาตกาวจฺฉาทนา วิย อนตฺถจฺฉาทนา, สปตฺตคามวาโส วิย ภยฏฺฐานภูตา, ปจฺจตฺถิกโปสโก วิย กิเลสมาราทีนํ อามิสภูตา, ฉณสมฺปตฺติโย วิย วิปริณามทุกฺขา, โกฏรคฺคิ วิย อนฺโตทาหกา, ปุราณกูปาวลมฺพีพีรณมธุปิณฺฑํ วิย อเนกาทีนวา, โลณูทกปานํ วิย ปิปาสาเหตุภูตา, สุราเมรยํ วิย นีจชนเสวิตา, อปฺปสฺสาทตาย อฏฺฐิกงฺกลูปมาติอาทินา (ม. นิ. 1.234; 2.42; ปาจิ. 417; มหานิ. 3; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 147) จ นเยน อาทีนวํ สลฺลกฺเขตฺวา ตพฺพิปริยาเยน เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปสฺสนฺเตน เนกฺขมฺมปวิเวกอุปสมสุขาทีสุ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺเตน เนกฺขมฺมปารมิยํ ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ ยสฺมา ปน เนกฺขมฺมํ ปพฺพชฺชามูลกํ, ตสฺมา ปพฺพชฺชา ตาว อนุฏฺฐาตพฺพาฯ ปพฺพชฺชมนุติฏฺฐนฺเตน จ มหาสตฺเตน อสติ พุทฺธุปฺปาเท กมฺมวาทีนํ กิริยวาทีนํ ตาปสปริพฺพาชกานํ ปพฺพชฺชา อนุฏฺฐาตพฺพาฯ

อุปฺปนฺเนสุ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เตสํ สาสเน เอว ปพฺพชิตพฺพํฯ ปพฺพชิตฺวา จ ยถาวุตฺเต สีเล ปติฏฺฐิเตน ตสฺสา เอว หิ สีลปารมิยา โวทาปนตฺถํ ธุตคุณา สมาทาตพฺพาฯ

สมาทินฺนธุตธมฺมา หิ มหาปุริสา สมฺมเทว เต ปริหรนฺตา อปฺปิจฺฉาสนฺตุฏฺฐาสลฺเลขปวิเวกอสํสคฺควีริยารมฺภสุภรตาทิ- คุณสลิลวิกฺขาลิตกิเลสมลตาย อนวชฺชสีลวตคุณปริสุทฺธสพฺพสมาจารา โปราเณ อริยวํสตฺตเย ปติฏฺฐิตา จตุตฺถํ ภาวนารามตาสงฺขาตํ อริยวํสํ อธิคนฺตุํ จตฺตารีสาย อารมฺมเณสุ ยถารหํ อุปจารปฺปนาเภทํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติฯ เอวํ หิสฺส สมฺมเทว เนกฺขมฺมปารมี ปริปูริตา โหติฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน เตรสหิ ธุตธมฺเมหิ สทฺธิํ ทส กสิณานิ, ทส อสุภานิ, ทสานุสฺสติโย, จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร อารุปฺปา, เอกา สญฺญา, เอกํ ววตฺถานนฺติ จตฺตารีสาย สมาธิภาวนาย กมฺมฏฺฐานานิ ภาวนาวิธานญฺจ วิตฺถารโต วตฺตพฺพานิฯ ตํ ปเนตํ สพฺพํ ยสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.22 อาทโย, 47, 55) สพฺพาการโต วิตฺถาเรตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ สาวกโพธิสตฺตสฺส วเสน วุตฺตํ, อิธ มหาโพธิสตฺตสฺส วเสน กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วตฺตพฺพนฺติ อยเมว วิเสโสติฯ เอวเมตฺถ เนกฺขมฺมปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ

ตถา ปญฺญาปารมิํ สมฺปาเทตุกาเมน ยสฺมา ปญฺญา อาโลโก วิย อนฺธกาเรน โมเหน สห น วตฺตติ, ตสฺมา โมหการณานิ ตาว โพธิสตฺเตน ปริวชฺเชตพฺพานิฯ ตตฺถิมานิ โมหการณานิ – อรติ ตนฺทิ วิชมฺภิตา อาลสิยํ คณสงฺคณิการามตา นิทฺทาสีลตา อนิจฺฉยสีลตา ญาณสฺมิํ อกุตูหลตา มิจฺฉาธิมาโน อปริปุจฺฉกตา กายสฺส น สมฺมาปริหาโร อสมาหิตจิตฺตตา ทุปฺปญฺญานํ ปุคฺคลานํ เสวนา ปญฺญวนฺตานํ อปยิรุปาสนา อตฺตปริภโว มิจฺฉาวิกปฺโป วิปรีตาภินิเวโส กายทฬฺหิพหุลตา อสํเวคสีลตา ปญฺจ นีวรณานิฯ สงฺเขปโต เย วา ปน ธมฺเม อาเสวโต อนุปฺปนฺนา ปญฺญา นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ปริหายติฯ อิติ อิมานิ สมฺโมหการณานิ ปริวชฺเชนฺเตน พาหุสจฺเจ ฌานาทีสุ จ โยโค กรณีโยฯ

ตตฺถายํ พาหุสจฺจสฺส วิสยวิภาโค – ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย จตฺตาริ สจฺจานิ พาวีสตินฺทฺริยานิ ทฺวาทสปทิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ตถา สติปฏฺฐานาทโย กุสลาทิธมฺมปฺปการเภทา จ, ยานิ จ โลเก อนวชฺชานิ วิชฺชาฏฺฐานานิ, เย จ สตฺตานํ หิตสุขวิธานโยคฺคา พฺยากรณวิเสสา, อิติ เอวํ ปการํ สกลเมว สุตวิสยํ อุปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย สติยา วีริเยน จ สาธุกํ อุคฺคหณสวนธารณปริจยปริปุจฺฉาหิ โอคาเหตฺวา ตตฺถ จ ปเรสํ ปติฏฺฐาปเนน สุตมยา ปญฺญา นิพฺพตฺเตตพฺพาฯ

ตถา สตฺตานํ อิติกตฺตพฺพตาสุ ฐานุปฺปตฺติกปฏิภานภูตา อายาปายอุปายโกสลฺลภูตา จ ปญฺญา หิเตสิตํ นิสฺสาย ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ ปวตฺเตตพฺพาฯ ตถา ขนฺธาทีนํ สภาวธมฺมานํ อาการปริวิตกฺกนมุเขน เต นิชฺฌานํ ขมาเปนฺเตน จินฺตามยา ปญฺญา นิพฺพตฺเตตพฺพาฯ ขนฺธาทีนํเยว ปน สลกฺขณสามญฺญลกฺขณปริคฺคหณวเสน โลกิยปริญฺญา นิพฺพตฺเตนฺเตน ปุพฺพภาคภาวนาปญฺญา สมฺปาเทตพฺพาฯ เอวญฺหิ นามรูปมตฺตมิทํ ยถารหํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ เจว นิรุชฺฌติ จ, น เอตฺถ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา, หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขํ, อวสวตฺตนฏฺเฐน อนตฺตาติ อชฺฌตฺติกธมฺเม พาหิรกธมฺเม จ นิพฺพิเสสํ ปริชานนฺโต ตตฺถ อาสงฺคํ ปชหนฺโต ปเร จ ตตฺถ ตํ ชหาเปนฺโต เกวลํ กรุณาวเสเนว ยาว น พุทฺธคุณา หตฺถตลํ อาคจฺฉนฺติ, ตาว ยานตฺตเย สตฺเต อวตารณปริปาจเนหิ ปติฏฺฐเปนฺโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติโย อภิญฺญาโย จ โลกิยา วสีภาวํ ปาเปนฺโต ปญฺญาย มตฺถกํ ปาปุณาติฯ

ตตฺถ ยา อิมา อิทฺธิวิธญาณํ ทิพฺพโสตธาตุญาณํ เจโตปริยญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ ยถากมฺมุปคญาณํ อนาคตํสญาณนฺติ สปริภณฺฑา ปญฺจโลกิยอภิญฺญาสงฺขาตา ภาวนาปญฺญา, ยา จ ขนฺธายตนธาตุอินฺทฺริยสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภเทสุ ภูมิภูเตสุ ธมฺเมสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน ญาณปริจยํ กตฺวา สีลวิสุทฺธิจิตฺตวิสุทฺธีติ มูลภูตาสุ อิมาสุ ทฺวีสุ วิสุทฺธีสุ ปติฏฺฐาย ทิฏฺฐิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิมคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ- ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ สรีรภูตา อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโย สมฺปาเทนฺเตน ภาเวตพฺพา โลกิยโลกุตฺตรเภทา ภาวนาปญฺญา, ตาสํ สมฺปาทนวิธานํ ยสฺมา ‘‘ตตฺถ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติอาทิกํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กาตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน โยคินา’’ติอาทินา ‘‘ขนฺธาติ รูปกฺขนฺโธ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทินา จ วิสยวิภาเคน สทฺธิํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.430 อาทโย) สพฺพาการโต วิตฺถาเรตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ สาวกโพธิสตฺตสฺส วเสน ปญฺญา อาคตา, อิธ มหาโพธิสตฺตสฺส วเสน กรุณูปายโกสลฺลปุพฺพงฺคมํ กตฺวา วตฺตพฺพา, ญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ อปาเปตฺวา ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิยํเยว วิปสฺสนา ฐเปตพฺพาติ อยเมว วิเสโสฯ เอวเมตฺถ ปญฺญาปารมิยา ปฏิปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ

ตถา ยสฺมา สมฺมาสมฺโพธิยา กตาภินีหาเรน มหาสตฺเตน ปารมิปริปูรณตฺถํ สพฺพกาลํ ยุตฺตปฺปยุตฺเตน ภวิตพฺพํ อาพทฺธปริกรเณน, ตสฺมา กาเลน กาลํ ‘‘โก นุ โข อชฺช มยา ปุญฺญสมฺภาโร ญาณสมฺภาโร วา อุปจิโต, กิํ วา มยา ปรหิตํ กต’’นฺติ ทิวเส ทิวเส ปจฺจเวกฺขนฺเตน สตฺตหิตตฺถํ อุสฺสาโห กรณีโยฯ สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ อุปการาย อตฺตโน ปริคฺคหภูตํ วตฺถุ กาเย ชีวิเต จ นิรเปกฺขจิตฺเตน โอสฺสชิตพฺพํฯ ยํ กิญฺจิ กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย วา, ตํ สพฺพํ สมฺโพธิยํ นินฺนจิตฺเตเนว กาตพฺพํ, โพธิยา ปริณาเมตพฺพํฯ อุฬาเรหิ อิตฺตเรหิ จ กาเมหิ วินิวตฺตจิตฺเตเนว ภวิตพฺพํฯ สพฺพาสุปิ อิติกตฺตพฺพตาสุ อุปายโกสลฺลํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวาว ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตหิเต อารทฺธวีริเยน ภวิตพฺพํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิสพฺพสเหน อวิสํวาทินาฯ สพฺเพปิ สตฺตา อโนธิโส เมตฺตาย กรุณาย จ ผริตพฺพาฯ ยา กาจิ สตฺตานํ ทุกฺขุปฺปตฺติ, สพฺพา สา อตฺตนิ ปาฏิกงฺขิตพฺพาฯ สพฺเพสญฺจ สตฺตานํ ปุญฺญํ อพฺภนุโมทิตพฺพํฯ พุทฺธานํ มหนฺตตา มหานุภาวตา อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพาฯ ยญฺจ กิญฺจิ กมฺมํ กโรติ กาเยน วาจาย วา, ตํ สพฺพํ โพธินินฺนจิตฺตปุพฺพงฺคมํ กาตพฺพํฯ อิมินา หิ อุปาเยน ทานาทีสุ ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส ถามวโต ทฬฺหปรกฺกมสฺส มหาสตฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส อปริเมยฺโย ปุญฺญสมฺภาโร ญาณสมฺภาโร จ ทิวเส ทิวเส อุปจียติฯ

อปิ จ สตฺตานํ ปริโภคตฺถํ ปริปาลนตฺถญฺจ อตฺตโน สรีรํ ชีวิตญฺจ ปริจฺจชิตฺวา ขุปฺปิปาสาสีตุณฺหวาตาตปาทิทุกฺขปติกาโร ปริเยสิตพฺโพ อุปเนตพฺโพ จฯ

ยญฺจ ยถาวุตฺตทุกฺขปติการชํ สุขํ อตฺตนา ปฏิลภติ, ตถา รมณีเยสุ อารามุยฺยานปาสาทตฬากาทีสุ อรญฺญายตเนสุ จ กายจิตฺตสนฺตาปาภาเวน อภินิพฺพุตตฺตา อตฺตนา สุขํ ปฏิลภติ, ยญฺจ สุณาติ พุทฺธานุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธา มหาโพธิสตฺตา จ เนกฺขมฺมปฏิปตฺติยํ ฐิตา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารภูตํ อีทิสํ นาม ฌานสมาปตฺติสุขํ อนุภวนฺตีติ, ตํ สพฺพํ สพฺพสตฺเตสุ อโนธิโส อุปสํหรตีติฯ อยํ ตาว นโย อสมาหิตภูมิยํ ปติฏฺฐิตสฺสฯ

สมาหิตภูมิยํ ปน ปติฏฺฐิโต อตฺตนา ยถานุภูตํ วิเสสาธิคมนิพฺพตฺตํ ปีติํ ปสฺสทฺธิํ สุขํ สมาธิํ ยถาภูตญาณญฺจ สตฺเตสุ อธิมุจฺจนฺโต อุปสํหรติ ปริณาเมติฯ ตถา มหติ สํสารทุกฺเข ตสฺส จ นิมิตฺตภูเต กิเลสาภิสงฺขารทุกฺเข นิมุคฺคํ สตฺตนิกายํ ทิสฺวา ตตฺราปิ เฉทนเภทนผาลนปิํสนคฺคิสนฺตาปาทิชนิตา ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา นิรนฺตรํ จิรกาลํ เวทิยนฺเต นารเก, อญฺญมญฺญํ กุชฺฌนสนฺตาปนวิเหฐนหิํสนปราธีนตาทีหิ มหาทุกฺขํ อนุภวนฺเต ติรจฺฉานคเต, โชติมาลากุลสรีเร ขุปฺปิปาสาวาตาตปาทีหิ ฑยฺหมาเน จ วิสุสฺสมาเน จ วนฺตเขฬาทิอาหาเร อุทฺธพาหุํ วิรวนฺเต นิชฺฌามตณฺหิกาทิเก มหาทุกฺขํ เวทิยมาเน เปเต จ, ปริเยฏฺฐิมูลกํ มหนฺตํ อนยพฺยสนํ ปาปุณนฺเต หตฺถจฺเฉทาทิการณาโยเคน ทุพฺพณฺณทุทฺทสิกทลิทฺทาทิภาเวน ขุปฺปิปาสาทิอาพาธโยเคน พลวนฺเตหิ อภิภวนียโต ปเรสํ วหนโต ปราธีนโต จ, นารเก เปเต ติรจฺฉานคเต จ, อติสยนฺเต อปายทุกฺขนิพฺพิเสสํ ทุกฺขมนุภวนฺเต มนุสฺเส จ, ตถา วิสยวิสปริโภควิกฺขิตฺตจิตฺตตาย ราคาทิปริฬาเหน ฑยฺหมาเน วาตเวคสมุฏฺฐิตชาลาสมิทฺธสุกฺขกฏฺฐสนฺนิปาเต อคฺคิกฺขนฺเธ วิย อนุปสนฺตปริฬาหวุตฺติเก อนุปสนฺตนิหตปราธีเน กามาวจรเทเว จ, มหตา วายาเมน วิทูรมากาสํ วิคาหิตสกุนฺตา วิย พลวตา ทูเร ปาณินา ขิตฺตสรา วิย จ, สติปิ จิรปฺปวตฺติยํ อนิจฺจนฺติกตาย ปาตปริโยสานา อนติกฺกนฺตชาติชรามรณา เอวาติ รูปารูปาวจรเทเว จ ปสฺสนฺเตน มหนฺตํ สํเวคํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา เมตฺตาย กรุณาย จ อโนธิโส สตฺตา ผริตพฺพาฯ เอวํ กาเยน วาจาย มนสา จ โพธิสมฺภาเร นิรนฺตรํ อุปจินนฺเตน ยถา ปารมิโย ปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, เอวํ สกฺกจฺจการินา สาตจฺจการินา อโนลีนวุตฺตินา อุสฺสาโห ปวตฺเตตพฺโพ, วีริยปารมี ปริปูเรตพฺพาฯ

อปิ จ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยวิปุโลฬารวิมลนิรุปมนิรูปกฺกิเลสคุณนิจยนิธานภูตสฺส พุทฺธภาวสฺส อุสฺสกฺกิตฺวา สมฺปหํสนโยคฺคํ วีริยํ นาม อจินฺเตยฺยานุภาวเมว, ยํ น ปจุรชนา โสตุมฺปิ สกฺกุณนฺติ, ปเคว ปฏิปชฺชิตุํฯ ตถา หิ ติวิธา อภินีหารจิตฺตุปฺปตฺติ, จตสฺโส พุทฺธภูมิโย, จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, กรุเณกรสตา, พุทฺธธมฺเมสุ สจฺฉิกรเณน วิเสสปฺปจฺจโย นิชฺฌานขนฺติ, สพฺพธมฺเมสุ นิรุปเลโป, สพฺพสตฺเตสุ ปิยปุตฺตสญฺญา, สํสารทุกฺเขหิ อปริเขโท, สพฺพเทยฺยธมฺมปริจฺจาโค, เตน จ นิรติมานตา, อธิสีลาทิอธิฏฺฐานํ, ตตฺถ จ อจญฺจลตา, กุสลกิริยาสุ ปีติปาโมชฺชํ, วิเวกนินฺนจิตฺตตา, ฌานานุโยโค, อนวชฺชธมฺเมน อติตฺติ, ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส ปเรสํ หิตชฺฌาสเยน เทสนา, สตฺตานํ ญาเย นิเวสนา, อารมฺภทฬฺหตา, ธีรวีรภาโว, ปราปวาทปราปกาเรสุ วิการาภาโว, สจฺจาธิฏฺฐานํ, สมาปตฺตีสุ วสีภาโว, อภิญฺญาสุ พลปฺปตฺติ, ลกฺขณตฺตยาวโพโธ, สติปฏฺฐานาทีสุ โยคกมฺมาภิโยเคน โลกุตฺตรมคฺคสมฺภารสมฺภรณํ, นวโลกุตฺตราวกฺกนฺตีติ เอวมาทิกา สพฺพาปิ โพธิสมฺภารปฏิปตฺติ วีริยานุภาเวเนว สมิชฺฌตีติ อภินีหารโต ยาว มหาโพธิ อโนสฺสชฺชนฺเตน สกฺกจฺจํ นิรนฺตรํ วีริยํ ยถา อุปรูปริ วิเสสาวหํ โหติ, เอวํ สมฺปาเทตพฺพํฯ สมฺปชฺชมาเน จ ยถาวุตฺเต วีริเย ขนฺติสจฺจาธิฏฺฐานาทโย จ ทานสีลาทโย จ สพฺเพปิ โพธิสมฺภารา ตทธีนวุตฺติตาย สมฺปนฺนา เอว โหนฺตีติ ขนฺติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน ปฏิปตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อิติ สตฺตานํ สุขูปกรณปริจฺจาเคน พหุธา อนุคฺคหกรณํ ทาเนน ปฏิปตฺติ, สีเลน เตสํ ชีวิตสาปเตยฺยทารรกฺขาอเภทปิยหิตวจนาวิหิํสาทิการณานิ, เนกฺขมฺเมน เตสํ อามิสปฏิคฺคหณธมฺมทานาทินา อเนกวิธา หิตจริยา, ปญฺญาย เตสํ หิตกรณูปายโกสลฺลํ, วีริเยน ตตฺถ อุสฺสาหารมฺภอสํหีรานิ, ขนฺติยา ตทปราธสหนํ, สจฺเจน เนสํ อวญฺจนตทุปการกิริยาสมาทานาวิสํวาทนาทิ, อธิฏฺฐาเนน ตทุปการกรเณ อนตฺถสมฺปาเตปิ อจลนํ, เมตฺตาย เนสํ หิตสุขานุจินฺตนํ, อุเปกฺขาย เนสํ อุปการาปกาเรสุ วิการานาปตฺตีติ เอวํ อปริมาเณ สตฺเต อารพฺภ อนุกมฺปิตสพฺพสตฺตสฺส มหาโพธิสตฺตสฺส ปุถุชฺชเนหิ อสาธารโณ อปริเมยฺโย ปุญฺญญาณสมฺภารูปจโย เอตฺถ ปฏิปตฺตีติ เวทิตพฺพํฯ โย เจตาสํ ปจฺจโย วุตฺโต, ตสฺส จ สกฺกจฺจํ สมฺปาทนํฯ

โก วิภาโคติ? ทส ปารมิโย, ทส อุปปารมิโย, ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตฺติํสปารมิโยฯ ตตฺถ กตาภินีหารสฺส โพธิสตฺตสฺส ปรหิตกรณาภินินฺนาสยปโยคสฺส กณฺหธมฺมโวกิณฺณา สุกฺกธมฺมา ปารมิโย เอว, เตหิ อโวกิณฺณา สุกฺกธมฺมา อุปปารมิโย, อกณฺหอสุกฺกา ปรมตฺถปารมิโยติ เกจิฯ สมุทาคมนกาเลสุ วา ปูริยมานา ปารมิโย, โพธิสตฺตภูมิยํ ปุณฺณา อุปปารมิโย, พุทฺธภูมิยํ สพฺพาการปริปุณฺณา ปรมตฺถปารมิโยฯ โพธิสตฺตภูมิยํ วา ปรหิตกรณโต ปารมิโย, อตฺตหิตกรณโต อุปปารมิโย, พุทฺธภูมิยํ พลเวสารชฺชสมธิคเมน อุภยหิตปริปูรณโต ปรมตฺถปารมิโยฯ

เอวํ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปณิธานารมฺภปรินิฏฺฐาเนสุ เตสํ วิภาโคติ อปเรฯ โทสูปสมกรุณาปกติกานํ ภวสุขวิมุตฺติสุขปรมสุขปฺปตฺตานํ ปุญฺญูปจยเภทโต ตพฺพิภาโคติ อญฺเญฯ ลชฺชาสติมานาปสฺสยานํ โลกุตฺตรธมฺมาธิปตีนํ สีลสมาธิปญฺญาครุกานํ ตาริตตริตตารยิตูนํ อนุพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปารมี, อุปปารมี, ปรมตฺถปารมีติ โพธิสตฺตสฺสุปฺปตฺติโต ยถาวุตฺตวิภาโคติ เกจิฯ จิตฺตปณิธิโต ยาว วจีปณิธิ, ตาว ปวตฺตา สมฺภารา ปารมิโย, วจีปณิธิโต ยาว กายปณิธิ, ตาว ปวตฺตา อุปปารมิโย, กายปณิธิโต ปภุติ ปรมตฺถปารมิโยติ อปเรฯ อญฺเญ ปน ‘‘ปรปุญฺญานุโมทนวเสน ปวตฺตา สมฺภารา ปารมิโย, ปเรสํ การาปนวเสน ปวตฺตา อุปปารมิโย, สยํกรณวเสน ปวตฺตา ปรมตฺถปารมิโย’’ติ วทนฺติฯ

ตถา ภวสุขาวโห ปุญฺญญาณสมฺภาโร ปารมี, อตฺตโน นิพฺพานสุขาวโห อุปปารมี, ปเรสํ ตทุภยสุขาวโห ปรมตฺถปารมีติ เอเกฯ ปุตฺตทารธนาทิอุปกรณปริจฺจาโค ปน ทานปารมี, องฺคปริจฺจาโค ทานอุปปารมี, อตฺตโน ชีวิตปริจฺจาโค ทานปรมตฺถปารมีติฯ

ตถา ปุตฺตทาราทิกสฺส ติวิธสฺสาปิ เหตุ อวีติกฺกมนวเสน ติสฺโส สีลปารมิโย, เตสุ เอว ติวิเธสุ วตฺถูสุ อาลยํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา นิกฺขมนวเสน ติสฺโส เนกฺขมฺมปารมิโย, อุปกรณงฺคชีวิตตณฺหํ สมูหนิตฺวา สตฺตานํ หิตาหิตวินิจฺฉยกรณวเสน ติสฺโส ปญฺญาปารมิโยฯ ยถาวุตฺตเภทานํ ปริจฺจาคาทีนํ วายมนวเสน ติสฺโส วีริยปารมิโย, อุปกรณงฺคชีวิตนฺตรายกรานํ ขมนวเสน ติสฺโส ขนฺติปารมิโย, อุปกรณงฺคชีวิตเหตุ สจฺจาปริจฺจาควเสน ติสฺโส สจฺจปารมิโย, ทานาทิปารมิโย อกุปฺปาธิฏฺฐานวเสเนว สมิชฺฌนฺตีติ, อุปกรณาทิวินาเสปิ อจลาธิฏฺฐานวเสน ติสฺโส อธิฏฺฐานปารมิโย, อุปกรณาทิอุปฆาตเกสุปิ สตฺเตสุ เมตฺตาย อวิชหนวเสน ติสฺโส เมตฺตาปารมิโย, ยถาวุตฺตวตฺถุตฺตยสฺส อุปการาปกาเรสุ สตฺตสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตตาปฏิลาภวเสน ติสฺโส อุเปกฺขาปารมิโยติ เอวมาทินา เอตาสํ วิภาโค เวทิตพฺพาติฯ

โก สงฺคโหติ? เอตฺถ ปน ยถา เอตา วิภาคโต ติํสวิธาปิ ทานปารมิอาทิภาวโต ทสวิธา, เอวํ ทานสีลขนฺติวีริยฌานปญฺญาสภาเวน ฉพฺพิธาฯ เอตาสุ หิ เนกฺขมฺมปารมี สีลปารมิยา สงฺคหิตา, ตสฺสา ปพฺพชฺชาภาเว, นีวรณวิเวกภาเว ปน ฌานปารมิยา กุสลธมฺมภาเว ฉหิปิ สงฺคหิตาฯ สจฺจปารมี สีลปารมิยา เอกเทโส เอว วจีวิรติสจฺจปกฺเข, ญาณสจฺจปกฺเข ปน ปญฺญาปารมิยา สงฺคหิตาฯ เมตฺตาปารมิ ฌานปารมิยา เอวฯ อุเปกฺขาปารมี ฌานปญฺญาปารมีหิฯ อธิฏฺฐานปารมี สพฺพาหิปิ สงฺคหิตาติฯ

เอเตสญฺจ ทานาทีนํ ฉนฺนํ คุณานํ อญฺญมญฺญสมฺพนฺธานํ ปญฺจทสยุคลาทีนิ ปญฺจทสยุคลาทิสาธกานิ โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ – ทานสีลยุคเลน ปรหิตาหิตานํ กรณากรณยุคลสิทฺธิ, ทานขนฺติยุคเลน อโลภาโทสยุคลสิทฺธิ, ทานวีริยยุคเลน จาคสุตยุคลสิทฺธิ, ทานฌานยุคเลน กามโทสปฺปหานยุคลสิทฺธิฯ

ทานปญฺญายุคเลน อริยยานธุรยุคลสิทฺธิ, สีลขนฺติทฺวเยน ปโยคาสยสุทฺธิทฺวยสิทฺธิ, สีลวีริยทฺวเยน ภาวนาทฺวยสิทฺธิ, สีลฌานทฺวเยน ทุสฺสีลฺยปริยุฏฺฐานปฺปหานทฺวยสิทฺธิ, สีลปญฺญาทฺวเยน ทานทฺวยสิทฺธิ, ขนฺติวีริยยุคเลน ขมาเตชทฺวยสิทฺธิ, ขนฺติฌานยุคเลน วิโรธานุโรธปฺปหานยุคลสิทฺธิ, ขนฺติปญฺญายุคเลน สุญฺญตาขนฺติปฏิเวธทุกสิทฺธิ, วีริยฌานทุเกน ปคฺคหาวิกฺเขปทุกสิทฺธิ, วีริยปญฺญาทุเกน สรณทุกสิทฺธิ, ฌานปญฺญาทุเกน ยานทุกสิทฺธิ , ทานสีลขนฺติตฺติเกน โลภโทสโมหปฺปหานตฺติกสิทฺธิ, ทานสีลวีริยตฺติเกน โภคชีวิตกายสาราทานตฺติกสิทฺธิ, ทานสีลฌานตฺติเกน ปุญฺญกิริยวตฺถุตฺติกสิทฺธิ, ทานสีลปญฺญาติเกน อามิสาภยธมฺมทานตฺติกสิทฺธีติฯ เอวํ อิตเรหิปิ ติเกหิ จตุกฺกาทีหิ จ ยถาสมฺภวํ ติกานิ จ จตุกฺกาทีนิ จ โยเชตพฺพานิฯ

เอวํ ฉพฺพิธานมฺปิ ปน อิมาสํ ปารมีนํ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ สพฺพปารมีนํ สมูหสงฺคหโต หิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ, เสยฺยถิทํ – สจฺจาธิฏฺฐานํ, จาคาธิฏฺฐานํ, อุปสมาธิฏฺฐานํ, ปญฺญาธิฏฺฐานนฺติฯ ตตฺถ อธิติฏฺฐติ เอเตน, เอตฺถ วา อธิติฏฺฐติ, อธิฏฺฐานมตฺตเมว วา ตนฺติ อธิฏฺฐานํ, สจฺจญฺจ ตํ อธิฏฺฐานญฺจ, สจฺจสฺส วา อธิฏฺฐานํ, สจฺจํ อธิฏฺฐานเมตสฺสาติ วา สจฺจาธิฏฺฐานํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ตตฺถ อวิเสสโต ตาว โลกุตฺตรคุเณ กตาภินีหารสฺส อนุกมฺปิตสพฺพสตฺตสฺส มหาสตฺตสฺส ปฏิญฺญานุรูปํ สพฺพปารมิปริคฺคหโต สจฺจาธิฏฺฐานํฯ ตาสํ ปฏิปกฺขปริจฺจาคโต จาคาธิฏฺฐานํ ฯ สพฺพปารมิตาคุเณหิ อุปสมโต อุปสมาธิฏฺฐานํฯ เตหิ เอว ปรหิโตปายโกสลฺลโต ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ

วิเสสโต ปน ยาจกชนํ อวิสํวาเทตฺวา ทสฺสามีติ ปฏิชานนโต ปฏิญฺญํ อวิสํวาเทตฺวา ทานโต ทานํ อวิสํวาเทตฺวา อนุโมทนโต มจฺฉริยาทิปฏิปกฺขปริจฺจาคโต เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกทานเทยฺยธมฺมกฺขเยสุ โลภโทสโมหภยวูปสมโต ยถารหํ ยถากาลํ ยถาวิธานญฺจ ทานโต ปญฺญุตฺตรโต จ กุสลธมฺมานํ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ ทานํฯ ตถา สํวรสมาทานสฺส อวีติกฺกมนโต ทุสฺสีลฺยปริจฺจาคโต ทุจฺจริตวูปสมนโต ปญฺญุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ สีลํฯ ยถาปฏิญฺญํ ขมนโต, ปราปราธวิกปฺปปริจฺจาคโต, โกธปริยุฏฺฐานวูปสมนโต, ปญฺญุตฺตรโต, จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานา ขนฺติฯ ปฏิญฺญานุรูปํ ปรหิตกรณโต, วิสทปริจฺจาคโต, อกุสลวูปสมนโต, ปญฺญุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ วีริยํฯ ปฏิญฺญานุรูปํ โลกหิตานุจินฺตนโต, นีวรณปริจฺจาคโต, จิตฺตวูปสมนโต, ปญฺญุตฺตรโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานํ ฌานํฯ ยถาปฏิญฺญํ ปรหิตูปายโกสลฺลโต, อนุปายกิริยาปริจฺจาคโต, โมหชปริฬาหวูปสมนโต, สพฺพญฺญุตาปฏิลาภโต จ จตุรธิฏฺฐานปทฏฺฐานา ปญฺญาฯ

ตตฺถ เญยฺยปฏิญฺญานุวิธาเนหิ สจฺจาธิฏฺฐานํฯ วตฺถุกามกิเลสกามปริจฺจาเคหิ จาคาธิฏฺฐานํฯ โทสทุกฺขวูปสเมหิ อุปสมาธิฏฺฐานํฯ อนุโพธปฏิเวเธหิ ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ ติวิธสจฺจปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ สจฺจาธิฏฺฐานํฯ ติวิธจาคปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ จาคาธิฏฺฐานํฯ ติวิธวูปสมปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ อุปสมาธิฏฺฐานํฯ ติวิธญาณปริคฺคหิตํ โทสตฺตยวิโรธิ ปญฺญาธิฏฺฐานํฯ สจฺจาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ จาคูปสมปญฺญาธิฏฺฐานานิ อวิสํวาทนโต ปฏิญฺญานุวิธานโต จ, จาคาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ สจฺจูปสมปญฺญาธิฏฺฐานานิ ปฏิปกฺขปริจฺจาคโต สพฺพปริจฺจาคผลตฺตา จ, อุปสมาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ สจฺจจาคปญฺญาธิฏฺฐานานิ กิเลสปริฬาหวูปสมนโต กามูปสมนโต กามปริฬาหวูปสมนโต จ, ปญฺญาธิฏฺฐานปริคฺคหิตานิ สจฺจจาคูปสมาธิฏฺฐานานิ ญาณปุพฺพงฺคมโต ญาณานุปริวตฺตนโต จาติ เอวํ สพฺพาปิ ปารมิโย สจฺจปฺปภาวิตา จาคปริพฺยญฺชิตา อุปสโมปพฺรูหิตา ปญฺญาปริสุทฺธาฯ สจฺจญฺหิ เอตาสํ ชนกเหตุฯ จาโค ปริคฺคาหกเหตุ, อุปสโม ปริวุทฺธิเหตุ, ปญฺญา ปาริสุทฺธิเหตุฯ ตถา อาทิมฺหิ สจฺจาธิฏฺฐานํ สจฺจปฏิญฺญตฺตา, มชฺเฌ จาคาธิฏฺฐานํ กตปณิธานสฺส ปรหิตาย อตฺตปริจฺจาคโตฯ อนฺเต อุปสมาธิฏฺฐานํ สพฺพูปสมปริโยสานตฺตาฯ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ปญฺญาธิฏฺฐานํ ตสฺมิํ สติ สมฺภวโต อสติ อภาวโต ยถาปฏิญฺญญฺจ ภาวโตฯ

ตตฺถ มหาปุริสา สตตมตฺตหิตปรหิตกเรหิ ครุปิยภาวกเรหิ สจฺจจาคาธิฏฺฐาเนหิ คิหิภูตา อามิสทาเนน ปเร อนุคฺคณฺหนฺติฯ ตถา อตฺตหิตปรหิตกเรหิ ครุปิยภาวกเรหิ อุปสมปญฺญาธิฏฺฐาเนหิ จ ปพฺพชิตภูตา ธมฺมทาเนน ปเร อนุคฺคณฺหนฺติฯ

ตตฺถ อนฺติมภเว โพธิสตฺตสฺส จตุรธิฏฺฐานปริปูรณํฯ ปริปุณฺณจตุรธิฏฺฐานสฺส หิ จริมกภวูปปตฺตีติ เอเกฯ ตตฺร หิ คพฺโภกฺกนฺติฐิติอภินิกฺขมเนสุ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน สโต สมฺปชาโน สจฺจาธิฏฺฐานปาริปูริยา สมฺปติชาโต อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา สพฺพา ทิสา โอโลเกตฺวา สจฺจานุปริวตฺตินา วจสา – ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติ (ที. นิ. 2.31; ม. นิ. 3.207) ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิฯ

อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ชิณฺณาตุรมตปพฺพชิตทสฺสาวิโน จตุธมฺมปเทสโกวิทสฺส โยพฺพนาโรคฺยชีวิตสมฺปตฺติมทานํ อุปสโมฯ จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน มหโต ญาติปริวฏฺฏสฺส หตฺถคตสฺส จ จกฺกวตฺติรชฺชสฺส อนเปกฺขปริจฺจาโคติฯ

ทุติเย ฐาเน อภิสมฺโพธิยํ จตุรธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ เกจิฯ ตตฺถ หิ ยถาปฏิญฺญํ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคเมน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมโย, ตโต หิ สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน สพฺพกิเลสูปกฺกิเลสปริจฺจาโค, ตโต หิ จาคาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ปรมูปสมปฺปตฺติ, ตโต หิ อุปสมาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน อนาวรณญาณปฏิลาโภ, ตโต หิ ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติฯ ตํ อสิทฺธํ, อภิสมฺโพธิยาปิ ปรมตฺถภาวโตฯ

ตติเย ฐาเน ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จตุรธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ อญฺเญฯ ตตฺถ หิ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อริยสจฺจเทสนาย สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สทฺธมฺมมหายาคกรเณน จาคาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สยํ อุปสนฺตสฺส ปเรสํ อุปสมเนน อุปสมาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส เวเนยฺยานํ อาสยาทิปริชานเนน ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติฯ ตทปิ อสิทฺธํ, อปริโยสิตตฺตา พุทฺธกิจฺจสฺสฯ

จตุตฺเถ ฐาเน ปรินิพฺพาเน จตุรธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติ อปเรฯ ตตฺร หิ ปรินิพฺพุตตฺตา ปรมตฺถสจฺจสมฺปตฺติยา สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺเคน จาคาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ สพฺพสงฺขารูปสเมน อุปสมาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณํฯ ปญฺญาปโยชนปรินิฏฺฐาเนน ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปุณฺณนฺติฯ ตตฺร มหาปุริสสฺส วิเสเสน เมตฺตาเขตฺเต อภิชาติยํ สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สจฺจาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน กรุณาเขตฺเต อภิสมฺโพธิยํ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส ปญฺญาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน มุทิตาเขตฺเต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส จาคาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตํ, วิเสเสน อุเปกฺขาเขตฺเต ปรินิพฺพาเน อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส อุปสมาธิฏฺฐานปริปูรณมภิพฺยตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตตฺร สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สํวาเสน สีลํ เวทิตพฺพํฯ จาคาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สํโวหาเรน โสเจยฺยํ เวทิตพฺพํฯ อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส อาปทาสุ ถาโม เวทิตพฺโพฯ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคตสฺส สากจฺฉาย ปญฺญา เวทิตพฺพาฯ เอวํ สีลาชีวจิตฺตทิฏฺฐิวิสุทฺธิโย เวทิตพฺพาฯ ตถา สจฺจาธิฏฺฐานสมุทาคเมน โทสาคติํ น คจฺฉติ อวิสํวาทนโตฯ จาคาธิฏฺฐานสมุทาคเมน โลภาคติํ น คจฺฉติ อนภิสงฺคโตฯ อุปสมาธิฏฺฐานสมุทาคเมน ภยาคติํ น คจฺฉติ อนปราธโตฯ ปญฺญาธิฏฺฐานสมุทาคเมน โมหาคติํ น คจฺฉติ ยถา ภูตาวโพธโตฯ

ตถา ปฐเมน อทุฏฺโฐ อธิวาเสติ, ทุติเยน อลุทฺโธ ปฏิเสวติ, ตติเยน อภีโต ปริวชฺเชติ, จตุตฺเถน อสมฺมูฬฺโห วิโนเทติฯ ปฐเมน เนกฺขมฺมสุขปฺปตฺติ, อิตเรหิ ปวิเวกอุปสมสมฺโพธิสุขปฺปตฺติโย โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตถา วิเวกชปีติสุขสมาธิชปีติสุขอปีติชกายสุขสติปาริสุทฺธิช- อุเปกฺขาสุขปฺปตฺติโย เอเตหิ จตูหิ ยถากฺกมํ โหนฺติฯ เอวมเนกคุณานุพนฺเธหิ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สพฺพปารมิสมูหสงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ยถา จ จตูหิ อธิฏฺฐาเนหิ สพฺพปารมิสงฺคโห, เอวํ กรุณาปญฺญาหิปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺโพปิ หิ โพธิสมฺภาโร กรุณาปญฺญาหิ สงฺคหิโตฯ กรุณาปญฺญาปริคฺคหิตา หิ ทานาทิคุณา มหาโพธิสมฺภารา ภวนฺติ พุทฺธตฺตสิทฺธิปริโยสานาติฯ เอวเมตาสํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

โก สมฺปาทนูปาโยติ? สกลสฺสาปิ ปุญฺญาทิสมฺภารสฺส สมฺมาสมฺโพธิํ อุทฺทิสฺส อนวเสสสมฺภรณํ อเวกลฺลการิตาโยเคน, ตตฺถ จ สกฺกจฺจการิตา อาทรพหุมานโยเคน, สาตจฺจการิตา นิรนฺตรโยเคน, จิรกาลาทิโยโค จ อนฺตรา อโวสานาปชฺชเนนาติฯ ตํ ปนสฺส กาลปริมาณํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ อิติ จตุรงฺคโยโค เอตาสํ ปารมีนํ สมฺปาทนูปาโยฯ ตถา มหาสตฺเตน โพธาย ปฏิปชฺชนฺเตน สมฺมาสมฺโพธาย พุทฺธานํ ปุเรตรเมว อตฺตา นิยฺยาเตตพฺโพ – ‘‘อิมาหํ อตฺตภาวํ พุทฺธานํ นิยฺยาเตมี’’ติฯ ตํตํปริคฺคหวตฺถุญฺจ ปฏิลาภโต ปุเรตรเมว ทานมุเข นิสฺสชฺชิตพฺพํฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ มยฺหํ อุปฺปชฺชนกํ ชีวิตปริกฺขารชาตํ, สพฺพํ ตํ สติ ยาจเก ทสฺสามิ, เตสํ ปน ทินฺนาวเสสํ เอว มยา ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติฯ

เอวํ หิสฺส สมฺมเทว ปริจฺจาคาย กเต จิตฺตาภิสงฺขาเร ยํ อุปฺปชฺชติ ปริคฺคหวตฺถุ อวิญฺญาณกํ สวิญฺญาณกํ วา, ตตฺถ เย อิเม ปุพฺเพ ทาเน อกตปริจโย, ปริคฺคหวตฺถุสฺส ปริตฺตภาโว, อุฬารมนุญฺญตา, ปริกฺขยจินฺตาติ จตฺตาโร ทานวินิพนฺธา, เตสุ ยทา มหาโพธิสตฺตสฺส สํวิชฺชมาเนสุ เทยฺยธมฺเมสุ ปจฺจุปฏฺฐิเต จ ยาจกชเน ทาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น กมติฯ เตน นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ ‘‘อทฺธาหํ ทาเน ปุพฺเพ อกตปริจโย, เตน เม เอตรหิ ทาตุกมฺยตา จิตฺเต น สณฺฐาตี’’ติฯ โส เอวํ เม อิโต ปรํ ทานาภิรตํ จิตฺตํ ภวิสฺสติ, หนฺทาหํ อิโต ปฏฺฐาย ทานํ ทสฺสามิ, นนุ มยา ปฏิกจฺเจว ปริคฺคหวตฺถุ ยาจกานํ ปริจฺจตฺตนฺติ ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณี โวสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาสตฺตสฺส ปฐโม ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ

ตถา มหาสตฺโต เทยฺยธมฺมสฺส ปริตฺตภาเว สติ เวกลฺเล จ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘อหํ โข ปุพฺเพ อทานสีลตาย เอตรหิ เอวํ ปจฺจยวิกโล ชาโต , ตสฺมา อิทานิ มยา ปริตฺเตน วา หีเนน วา ยถาลทฺเธน เทยฺยธมฺเมน อตฺตานํ ปีเฬตฺวาปิ ทานเมว ทาตพฺพํ, เยนาหํ อายติมฺปิ ทานปารมิํ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี’’ติฯ โส อิตรีตเรน ตํ ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณี โวสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาสตฺตสฺส ทุติโย ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ

ตถา มหาสตฺโต เทยฺยธมฺมสฺส อุฬารมนุญฺญตาย อทาตุกมฺยตาจิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘นนุ ตยา สปฺปุริส อุฬารตมา สพฺพเสฏฺฐา สมฺมาสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา, ตสฺมา ตทตฺถํ ตยา อุฬารมนุญฺเญ เอว เทยฺยธมฺเม ทาตุํ ยุตฺตรูป’’นฺติฯ โส อุฬารํ มนุญฺญญฺจ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณี โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาปุริสสฺส ตติโย ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ

ตถา มหาสตฺโต ทานํ เทนฺโต ยทา เทยฺยธมฺมสฺส ปริกฺขยํ ปสฺสติ, โส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘‘อยํ โข โภคานํ สภาโว, ยทิทํ ขยธมฺมตา วยธมฺมตา จฯ

อปิ จ เม ปุพฺเพ ตาทิสสฺส ทานสฺส อกตตฺตา เอวํ โภคานํ ปริกฺขโย ทิสฺสติ, หนฺทาหํ ยถาลทฺเธน เทยฺยธมฺเมน ปริตฺเตน วา วิปุเลน วา ทานเมว ทเทยฺยํ, เยนาหํ อายติํ ทานปารมิยา มตฺถกํ ปาปุณิสฺสามี’’ติฯ โส ยถาลทฺเธน ทานํ เทติ มุตฺตจาโค ปยตปาณี โวสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตฯ เอวํ มหาสตฺตสฺส จตุตฺโถ ทานวินิพนฺโธ หโต โหติ วิหโต สมุจฺฉินฺโนฯ เอวํ เย เย ทานปารมิยา วินิพนฺธภูตา อนตฺถา, เตสํ เตสํ ยถารหํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิวิโนทนํ อุปาโยฯ ยถา จ ทานปารมิยา, เอวํ สีลปารมิอาทีสุปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

อปิ จ ยํ มหาสตฺตสฺส พุทฺธานํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนํ, ตํ สมฺมเทว สพฺพปารมีนํ สมฺปาทนูปาโยฯ พุทฺธานญฺหิ อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา ฐิโต มหาปุริโส ตตฺถ ตตฺถ โพธิสมฺภารปาริปูริยา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สรีรสฺส สุขูปกรณานญฺจ อุปจฺเฉทเกสุ ทุสฺสเหสุปิ กิจฺเฉสุ ทุรภิสมฺภเวสุปิ สตฺตสงฺขารสมุปนีเตสุ อนตฺเถสุ ติพฺเพสุ ปาณหเรสุ ‘‘อยํ มยา อตฺตภาโว พุทฺธานํ ปริจฺจตฺโต, ยํ วา ตํ วา เอตฺถ โหตู’’ติ ตํนิมิตฺตํ น กมฺปติ น เวธติ, อีสกมฺปิ อญฺญถตฺตํ น คจฺฉติ, กุสลารมฺเภ อญฺญทตฺถุ อจลาธิฏฺฐาโนว โหติ, เอวํ อตฺตสนฺนิยฺยาตนมฺปิ เอตาสํ สมฺปาทนูปาโยฯ

อปิ จ สมาสโต กตาภินีหารสฺส อตฺตนิ สิเนหสฺส ปริโสสนํ ปเรสุ จ สิเนหสฺส ปริวฑฺฒนํ เอตาสํ สมฺปาทนูปาโยฯ สมฺมาสมฺโพธิสมธิคมาย หิ กตมหาปณิธานสฺส มหาสตฺตสฺส ยาถาวโต ปริชานเนน สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนุปลิตฺตสฺส อตฺตนิ สิเนโห ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, มหากรุณาสมาเสวเนน ปน ปิยปุตฺเต วิย สพฺพสตฺเต สมฺปสฺสมานสฺส เตสุ เมตฺตากรุณาสิเนโห ปริวฑฺฒติ, ตโต จ ตํตทวตฺถานุรูปํ อตฺตปรสนฺตาเนสุ โลภโทสโมหวิคเมน วิทูรีกตมจฺฉริยาทิโพธิสมฺภารปฏิปกฺโข มหาปุริโส ทานปิยวจนอตฺถจริยาสมานตฺตตาสงฺขาเตหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ จตุรธิฏฺฐานานุคเตหิ อจฺจนฺตํ ชนสฺส สงฺคหกรเณน อุปริ ยานตฺตเย อวตารณํ ปริปาจนญฺจ กโรติฯ

มหาสตฺตานญฺหิ มหากรุณา มหาปญฺญา จ ทาเนน อลงฺกตา, ทานํ ปิยวจเนน, ปิยวจนํ อตฺถจริยาย, อตฺถจริยา สมานตฺตตาย อลงฺกตา สงฺคหิตา จฯ เตสํ สพฺเพปิ สตฺเต อตฺตนา นิพฺพิเสเส กตฺวา โพธิสมฺภาเรสุ ปฏิปชฺชนฺตานํ สพฺพตฺถ สมานสุขทุกฺขตาย สมานตฺตตาย สิทฺธิฯ พุทฺธภูตานมฺปิ จ เตเหว จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ จตุรธิฏฺฐานปริปูริตาภิวุทฺเธหิ ชนสฺส อจฺจนฺติกสงฺคหกรเณน อภิวินยนํ สิชฺฌติฯ ทานญฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ จาคาธิฏฺฐาเนน ปริปูริตาภิวุทฺธํ, ปิยวจนํ สจฺจาธิฏฺฐาเนน, อตฺถจริยา ปญฺญาธิฏฺฐาเนน, สมานตฺตตา อุปสมาธิฏฺฐาเนน ปริปูริตาภิวุทฺธาฯ ตถาคตานญฺหิ สพฺพสาวกปจฺเจกพุทฺเธหิ สมานตฺตตา ปรินิพฺพาเนฯ ตตฺร หิ เนสํ อวิเสสโต เอกีภาโวฯ เตเนวาห ‘‘นตฺถิ วิมุตฺติยา นานตฺต’’นฺติฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘สจฺโจ จาคี อุปสนฺโต, ปญฺญวา อนุกมฺปโก;

สมฺภตสพฺพสมฺภาโร, กํ นามตฺถํ น สาธเยฯ

‘‘มหาการุณิโก สตฺถา, หิเตสี จ อุเปกฺขโก;

นิรเปกฺโข จ สพฺพตฺถ, อโห อจฺฉริโย ชิโนฯ

‘‘วิรตฺโต สพฺพธมฺเมสุ, สตฺเตสุ จ อุเปกฺขโก;

สทา สตฺตหิเต ยุตฺโต, อโห อจฺฉริโย ชิโนฯ

‘‘สพฺพทา สพฺพสตฺตานํ, หิตาย จ สุขาย จ;

อุยฺยุตฺโต อกิลาสู จ, อโห อจฺฉริโย ชิโน’’ติฯ

กิตฺตเกน กาเลน สมฺปาทนนฺติ? เหฏฺฐิเมน ตาว ปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ, มชฺฌิเมน อฏฺฐ อสงฺเขฺยยฺยานิ มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ, อุปริเมน ปน โสฬส อสงฺเขฺยยฺยานิ มหากปฺปานํ สตสหสฺสญฺจฯ เอเต จ เภทา ยถากฺกมํ ปญฺญาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกวเสน ญาตพฺพาฯ ปญฺญาธิกานญฺหิ สทฺธา มนฺทา โหติ ปญฺญา ติกฺขา, สทฺธาธิกานํ ปญฺญา มชฺฌิมา โหติ, วีริยาธิกานํ ปญฺญา มนฺทา, ปญฺญานุภาเวน จ สมฺมาสมฺโพธิ อธิคนฺตพฺพาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

อปเร ปน ‘‘วีริยสฺส ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน โพธิสตฺตานํ อยํ กาลวิภาโค’’ติ วทนฺติฯ อวิเสเสน ปน วิมุตฺติปริปาจนียานํ ธมฺมานํ ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาเวน ยถาวุตฺตกาลเภเทน โพธิสมฺภารา เตสํ ปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ ตโยเปเต กาลเภทา ยุตฺตาติปิ วทนฺติฯ

เอวํ ติวิธา หิ โพธิสตฺตา อภินีหารกฺขเณ ภวนฺติ อุคฺฆหฏิตญฺญูวิปญฺจิตญฺญูเนยฺยเภเทนฯ เตสุ โย อุคฺฆฏิตญฺญู, โส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา จตุปฺปทิกํ คาถํ สุณนฺโต คาถาย ตติยปเท อปริโยสิเต เอว ฉหิ อภิญฺญาหิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ สมตฺถูปนิสฺสโย โหติ, สเจ สาวกโพธิยํ อธิมุตฺโต สิยาฯ

ทุติโย ภควโต สมฺมุขา จตุปฺปทิกํ คาถํ สุณนฺโต อปริโยสิเต เอว คาถาย จตุตฺถปเท ฉหิ อภิญฺญาหิ อรหตฺตํ อธิคนฺตุํ สมตฺถูปนิสฺสโย โหติ, ยทิ สาวกโพธิยํ อธิมุตฺโต สิยาฯ

อิตโร ปน ภควโต สมฺมุขา จตุปฺปทิกํ คาถํ สุตฺวา ปริโยสิตาย คาถาย ฉหิ อภิญฺญาหิ อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺถูปนิสฺสโย โหติฯ

ตโยเปเต วินา กาลเภเทน กตาภินีหาโร พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรณา จ อนุกฺกเมน ปารมิโย ปริปูเรนฺตา ยถากฺกมํ ยถาวุตฺตเภเทน กาเลน สมฺมาสมฺโพธิํ ปาปุณนฺติฯ เตสุ เตสุ ปน กาลเภเทสุ อปริปุณฺเณสุ เต เต มหาสตฺตา ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ มหาทานํ เทนฺตาปิ ตทนุรูเป สีลาทิสพฺพปารมิธมฺเม อาจินนฺตาปิ ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺตาปิ ญาตตฺถจริยา โลกตฺถจริยา พุทฺธตฺถจริยา ปรมโกฏิํ ปาเปนฺตาปิ อนฺตรา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา ภวิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ กสฺมา? ญาณสฺส อปริปจฺจนโต พุทฺธการกธมฺมานํ อปรินิฏฺฐานโตฯ ปริจฺฉินฺนกาลนิปฺผาทิตํ วิย หิ สสฺสํ ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉเทน ปรินิปฺผาทิตา สมฺมาสมฺโพธิ ตทนนฺตรา สพฺพุสฺสาเหน วายมนฺเตนาปิ น สกฺกา อธิคนฺตุนฺติ ปารมิปาริปูริ ยถาวุตฺตกาลวิเสเสน สมฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ

โก อานิสํโสติ? เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ –

‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;

สํสรํ ทีฆมทฺธานํ, กปฺปโกฏิสเตหิปิฯ

‘‘อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ, ตถา โลกนฺตเรสุ จ;

นิชฺฌามตณฺหา ขุปฺปิปาสา, น โหนฺติ กาลกญฺชิกาฯ

‘‘น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา, อุปปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคติํ;

ชายมานา มนุสฺเสสุ, ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เตฯ

‘‘โสตเวกลฺลตา นตฺถิ, น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา;

อิตฺถิภาวํ น คจฺฉนฺติ, อุภโตพฺยญฺชนปณฺฑกาฯ

‘‘น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา, โพธิยา นิยตา นรา;

มุตฺตา อานนฺตริเกหิ, สพฺพตฺถ สุทฺธโคจราฯ

‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิํ น เสวนฺติ, กมฺมกิริยทสฺสนา;

วสมานาปิ สคฺเคสุ, อสญฺญํ นูปปชฺชเรฯ

‘‘สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ, เหตุ นาม น วิชฺชติ;

เนกฺขมฺมนินฺนา สปฺปุริสา, วิสํยุตฺตา ภวาภเว;

จรนฺติ โลกตฺถจริยาโย, ปูเรนฺติ สพฺพปารมี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; ชา. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา; อป. อฏฺฐ. 1.ทูเรนิทานกถา) –

เอวํ สํวณฺณิตา อานิสํสาฯ เย จ ‘‘สโต สมฺปชาโน, อานนฺท, โพธิสตฺโต ตุสิตา กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกมตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.200; ที. นิ. 2.17) โสฬส อจฺฉริยพฺภุตธมฺมปฺปการา, เย จ ‘‘สีตํ พฺยปคตํ โหติ, อุณฺหญฺจ อุปสมฺมตี’’ติอาทินา (พุ. วํ. 2.83) ‘‘ชายมาเน โข, สาริปุตฺต, โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปติ สมฺปกมฺปติ สมฺปเวธตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.201; ที. นิ. 2.32) จ ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตปฺปการา, เย วา ปนญฺเญปิ โพธิสตฺตานํ อธิปฺปายสมิชฺฌนํ กมฺมาทีสุ วสีภาโวติ เอวมาทโย ตตฺถ ตตฺถ ชาตกพุทฺธวํสาทีสุ ทสฺสิตาการา อานิสํสา, เต สพฺเพปิ เอตาสํ อานิสํสาฯ ตถา ยถานิทสฺสิตเภทา อโลภาโทสาทิคุณยุคลาทโย จาติ เวทิตพฺพาฯ

อปิ จ ยสฺมา โพธิสตฺโต อภินีหารโต ปฏฺฐาย สพฺพสตฺตานํ ปิตุสโม โหติ หิเตสิตาย, ทกฺขิเณยฺยโก ครุ ภาวนีโย ปรมญฺจ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โหติ คุณวิเสสโยเคนฯ

เยภุยฺเยน จ มนุสฺสานํ ปิโย โหติ, อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ, เทวตาหิ อนุปาลียติ, เมตฺตากรุณาปริภาวิตสนฺตานตาย วาฬมิคาทีหิ จ อนภิภวนีโย โหติ, ยสฺมิํ ยสฺมิญฺจ สตฺตนิกาเย ปจฺจาชายติ, ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุฬาเรน วณฺเณน อุฬาเรน ยเสน อุฬาเรน สุเขน อุฬาเรน พเลน อุฬาเรน อาธิปเตยฺเยน อญฺเญ สตฺเต อภิภวติ ปุญฺญวิเสสโยคโตฯ

อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก, สุวิสุทฺธา จสฺส สทฺธา โหติ สุวิสทา, สุวิสุทฺธํ วีริยํ, สติสมาธิปญฺญา สุวิสทา, มนฺทกิเลโส โหติ มนฺททรโถ มนฺทปริฬาโห, กิเลสานํ มนฺทภาเวเนว สุวโจ โหติ ปทกฺขิณคฺคาหี, ขโม โหติ โสรโต, สขิโล โหติ ปฏิสนฺถารกุสโล, อกฺโกธโน โหติ อนุปนาหี, อมกฺขี โหติ อปฬาสี, อนิสฺสุกี โหติ อมจฺฉรี, อสโฐ โหติ อมายาวี, อถทฺโธ โหติ อนติมานี, อสารทฺโธ โหติ อปฺปมตฺโต, ปรโต อุปตาปสโห โหติ ปเรสํ อนุปตาปี, ยสฺมิญฺจ คามเขตฺเต ปฏิวสติ, ตตฺถ สตฺตานํ ภยาทโย อุปทฺทวา เยภุยฺเยน อนุปฺปนฺนา นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ วูปสมฺมนฺติ, เยสุ จ อปาเยสุ อุปฺปชฺชติ, น ตตฺถ ปจุรชโน วิย ทุกฺเขน อธิมตฺตํ ปีฬียติ, ภิยฺโยโสมตฺตาย สํเวคมาปชฺชติฯ ตสฺมา มหาปุริสสฺส ยถารหํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว ลพฺภมานา เอเต สตฺตานํ ปิตุสมตาทกฺขิเณยฺยตาทโย คุณวิเสสา อานิสํสาติ เวทิตพฺพาฯ

ตถา อายุสมฺปทา รูปสมฺปทา กุลสมฺปทา อิสฺสริยสมฺปทา อาเทยฺยวจนตา มหานุภาวตาติ เอเตปิ มหาปุริสสฺส ปารมีนํ อานิสํสาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อายุสมฺปทา นาม ตสฺสํ ตสฺสํ อุปปตฺติยํ ทีฆายุกตา จิรฏฺฐิติกตา, ตาย ยถารทฺธานิ กุสลสมาทานานิ ปริโยสาเปติ, พหุญฺจ กุสลํ อุปจิโนติฯ รูปสมฺปทา นาม อภิรูปตา ทสฺสนียตา ปาสาทิกตา, ตาย รูปปฺปมาณานํ สตฺตานํ ปสาทาวโห โหติ สมฺภาวนีโยฯ กุลสมฺปทา นาม อุฬาเรสุ กุเลสุ อภินิพฺพตฺติ, ตาย ชาติมทาทิมทมตฺตานมฺปิ อุปสงฺกมนีโย โหติ ปยิรุปาสนีโย, เตน เต นิพฺพิเสวเน กโรติฯ อิสฺสริยสมฺปทา นาม มหาวิภวตา มเหสกฺขตา มหาปริวารตา จ, ตาหิ สงฺคณฺหิตพฺเพ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคณฺหิตุํ, นิคฺคเหตพฺเพ ธมฺเมน นิคฺคเหตุญฺจ สมตฺโถ โหติฯ

อาเทยฺยวจนตา นาม สทฺเธยฺยตา ปจฺจยิกตา, ตาย สตฺตานํ ปมาณภูโต โหติ, อลงฺฆนียา จสฺส อาณา โหติฯ

มหานุภาวตา นาม อานุภาวมหนฺตตา, ตาย ปเรหิ น อภิภูยติ, สยเมว ปน ปเร อญฺญทตฺถุ อภิภวติ ธมฺเมน สเมน ยถาภูตคุเณหิ จ, เอวเมเต อายุสมฺปทาทโย มหาปุริสสฺส ปารมีนํ อานิสํสา, สยญฺจ อปริมาณสฺส ปุญฺญสมฺภารสฺส ปริวุฑฺฒิเหตุภูตา ยานตฺตเย สตฺตานํ อวตารณสฺส ปริปาจนสฺส จ การณภูตาติ เวทิตพฺพาฯ

กิํ ผลนฺติ? สมาสโต ตาว สมฺมาสมฺพุทฺธภาโว เอตาสํ ผลํ, วิตฺถารโต ปน ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาทิอเนกคุณคณสมุชฺชลรูปกายสมฺปตฺติ- อธิฏฺฐานสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณญาณอฏฺฐารสาเวณิก- พุทฺธธมฺมปฺปภุติอนนฺตาปริมาณ คุณสมุทโยปโสภินี ธมฺมกายสิรีฯ ยาวตา ปน พุทฺธคุณา เย อเนเกหิปิ กปฺเปหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธนาปิ วาจาย ปริโยสาเปตุํ น สกฺกา, อิทเมตาสํ ผลํฯ วุตฺตญฺเจตํ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ, กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.304; 3.141; ม. นิ. อฏฺฐ. 2.425; อุทา. อฏฺฐ. 53; จริยา. อฏฺฐ. นิทานกถา);

เอวเมตฺถ ปารมีสุ ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพาฯ

ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทาน’’นฺติอาทินา สพฺพาปิ ปารมี เอกชฺฌํ ทสฺเสตฺวา ปรโต ‘‘โกสชฺชํ ภยโต ทิสฺวา’’ติอาทินา ปริโยสานคาถาทฺวยํ วุตฺตํ, ตํ เยหิ วีริยารมฺภเมตฺตาภาวนา อปฺปมาทวิหาเรหิ ยถาวุตฺตา พุทฺธการกธมฺมา วิสทภาวํ คตา สมฺมาสมฺโพธิสงฺขาตา จ อตฺตโน วิมุตฺติ ปริปาจิตา, เตหิ เวเนยฺยานมฺปิ วิมุตฺติปริปาจนาย โอวาททานตฺถํ วุตฺถํฯ

ตตฺถ โกสชฺชํ ภยโต ทิสฺวา, วีริยารมฺภญฺจ เขมโตติ อิมินา ปฏิปกฺเข อาทีนวทสฺสนมุเขน วีริยารมฺเภ อานิสํสํ ทสฺเสติฯ อารทฺธวีริยา โหถาติ อิมินา วีริยารมฺเภ นิโยเชติฯ ยสฺมา จ –

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ (ธ. ป. 183; ที. นิ. 2.90; เนตฺติ. 30, 50) –

สงฺเขปโต ฯ วิตฺถารโต ปน สกเลน พุทฺธวจเนน ปกาสิตา สพฺพาปิ สมฺปตฺติโย เอกนฺเตเนว สมฺมปฺปธานาธีนา, ตสฺมา ภควา วีริยารมฺเภ นิโยเชตฺวา ‘‘เอสา พุทฺธานุสาสนี’’ติ อาหฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ยฺวายํ สพฺพสํกิเลสมูลภาวโต สพฺพานตฺถวิธายกนฺติ โกสชฺชํ ภยโต ตปฺปฏิปกฺขโต จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทวภาวสาธนโต วีริยารมฺภญฺจ เขมโต ทิสฺวา อธิสีลสิกฺขาทิสมฺปาทนวเสน วีริยสฺส อารมฺโภ สมฺมปฺปธานานุโยโค, ตตฺถ ยํ สมฺมเทว นิโยชน, ‘‘อารทฺธวีริยา โหถา’’ติ, เอสา พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อนุสาสนี อนุสิฏฺฐิ โอวาโทติฯ เสสคาถาสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อยํ ปน วิเสโส – วิวาทนฺติ วิรุทฺธวาทํ, ฉวิวาทวตฺถุวเสน วิวทนนฺติ อตฺโถฯ อวิวาทนฺติ วิวาทปฏิปกฺขํ เมตฺตาวจีกมฺมํ, เมตฺตาภาวนํ วาฯ อถ วา อวิวาทนฺติ อวิวาทเหตุภูตํ ฉพฺพิธํ สารณียธมฺมํฯ สมคฺคาติ อวคฺคา, กาเยน เจว จิตฺเตน จ สหิตา อวิรมิตา อวิยุตฺตาติ อตฺโถฯ สขิลาติ สกฺกีลา มุทุสีลา, อญฺญมญฺญมฺหิ มุทุหทยาติ อตฺโถฯ เอสา พุทฺธานุสาสนีติ เอตฺถ สพฺเพน สพฺพํ วิวาทมนุปคมฺม ยทิทํ ฉสารณียธมฺมปริปูรณวเสน สมคฺควาเส นิโยชนํ, เอสา พุทฺธานํ อนุสิฏฺฐีติ โยเชตพฺพํฯ สมคฺควาสญฺหิ วสมานา สีลทิฏฺฐิสามญฺญคตา อวิวทมานา สุเขเนว ติสฺโส สิกฺขา ปริปูเรสฺสนฺตีติ สตฺถา สมคฺควาเส นิโยชนํ อตฺตโน สาสนนฺติ ทสฺเสสิฯ

ปมาทนฺติ ปมชฺชนํ, กุสลานํ ธมฺมานํ ปมุสฺสนํ อกุสเลสุ จ ธมฺเมสุ จิตฺตโวสฺสคฺคํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ตตฺถ กตโม ปมาโท, กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา, อสาตจฺจกิริยตา, อนฏฺฐิตกิริยตา, โอลีนวุตฺติตา, นิกฺขิตฺตฉนฺทตา, นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ…เป.… โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ปมาโท’’ติ (วิภ. 846)ฯ

อปฺปมาทนฺติ อปฺปมชฺชนํฯ ตํ ปมาทสฺส ปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพํฯ

อตฺถโต หิ อปฺปมาโท นาม สติยา อวิปฺปวาโส, ‘‘สติยา อวิปฺปวาโส’’ติ จ นิจฺจํ อุปฏฺฐิตาย สติยา เอเวตํ นามํฯ อปเร ปน ‘‘สติสมฺปชญฺญปฺปธานา ตถา ปวตฺตา จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา อปฺปมาโท’’ติ วทนฺติฯ ยสฺมา ปน อปฺปมาทภาวนา นาม วิสุํ เอกา ภาวนา นตฺถิฯ ยา หิ กาจิ ปุญฺญกิริยา กุสลกิริยา, สพฺพา สา อปฺปมาทภาวนาตฺเวว เวทิตพฺพาฯ

วิเสสโต ปน วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ สรณคมนํ กายิกวาจสิกสํวรญฺจ อุปาทาย สพฺพา สีลภาวนา, สพฺพา สมาธิภาวนา, สพฺพา ปญฺญาภาวนา, สพฺพา กุสลภาวนา, อนวชฺชภาวนา , อปฺปมาทภาวนาฯ ‘‘อปฺปมาโท’’ติ หิ อิทํ ปทํ มหนฺตํ อตฺถํ ทีเปติ, มหนฺตํ อตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา ติฏฺฐติ, สกลมฺปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อาหริตฺวา อปฺปมาทปทสฺส อตฺถํ กตฺวา กเถนฺโต ธมฺมกถิโก ‘‘อติตฺเถน ปกฺขนฺโท’’ติ น วตฺตพฺโพฯ กสฺมา? อปฺปมาทปทสฺส มหนฺตภาวโตฯ ตถา หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ กุสินารายํ ยมกสาลานมนฺตเร ปรินิพฺพานสมเย นิปนฺโน อภิสมฺโพธิโต ปฏฺฐาย ปญฺจจตฺตาลีสาย วสฺเสสุ อตฺตนา ภาสิตํ ธมฺมํ เอเกเนว ปเทน สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปมาเทน สมฺปาเทถา’’ติ (ที. นิ. 2.218) ภิกฺขูนํ โอวาทมทาสิฯ ตถา จาห – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ชงฺคมานํ ปาณานํ ปทชาตานิ, สพฺพานิ ตานิ หตฺถิปเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ, หตฺถิปทํ เตสํ อคฺคมกฺขายติ ยทิทํ มหนฺตตฺเตน, เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา, อปฺปมาโท เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (ม. นิ. 1.300 โถกํ วิสทิสํ)ฯ ตตฺถ อปฺปมาทภาวนํ สิขาปฺปตฺตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา ‘‘ภาเวถฏฺฐงฺคิกํ มคฺค’’นฺติ อาหฯ

ตสฺสตฺโถ – โย เอส สีลาทิขนฺธตฺตยสงฺคโห สมฺมาทิฏฺฐิปุพฺพงฺคโม สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํเยว อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ วเสน อฏฺฐงฺคิโก อริยมคฺโค, ตํ ภาเวถ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทถฯ ทสฺสนมคฺคมตฺเต อฐตฺวา อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ อุปฺปาทนวเสน วฑฺเฒถ, เอวํ โว อปฺปมาทภาวนา สิขาปฺปตฺตา ภวิสฺสตีติฯ เอสา พุทฺธานุสาสนีติ ยทิทํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปมชฺชนํ, ตญฺจ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคสฺส ภาวนา เอสา พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อนุสิฏฺฐิ โอวาโทติฯ

อิติ ภควา อรหตฺตนิกูเฏเนว จริยาปิฏกเทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ อิตฺถํ สุทนฺติอาทีสุ อิตฺถนฺติ กปฺเป จ สตสหสฺเสติอาทินา (จริยา. 1.1) ปกาเรนฯ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ภควาติ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควาฯ อตฺตโน ปุพฺพจริยนฺติ ปุริมาสุ อกิตฺติปณฺฑิตาทิชาตีสุ อตฺตโน ปฏิปตฺติทุกฺกรกิริยํฯ สมฺภาวยมาโนติ หตฺถตเล อามลกํ วิย สมฺมเทว ปกาเสนฺโตฯ พุทฺธาปทานิยํ นามาติ พุทฺธานํ ปุราตนกมฺมํ โปราณํ ทุกฺกรกิริยํ อธิกิจฺจ ปวตฺตตฺตา เทสิตตฺตา พุทฺธาปทานิยนฺติ เอวํนามกํฯ ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมเทสนํ ธมฺมภูตํ วา การณํฯ อภาสิตฺถาติ อโวจฯ ยํ ปเนตฺถ น วุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถตฺตา จ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –

วิสุทฺธจริโต สตฺถา, พุทฺธิจริยาย ปารคู;

สพฺพจริยาสุ กุสโล, โลกาจริโย อนุตฺตโรฯ

ยํ อจฺฉริยธมฺมานํ, สพฺพมจฺฉริยาติโค;

อตฺตโน ปุพฺพจริยานํ, อานุภาววิภาวนํฯ

เทเสสิ นาโถ จริยา-ปิฏกํ ยญฺจ ตาทิโน;

ธมฺมสงฺคาหกา เถรา, สงฺคายิํสุ ตเถว จฯ

ตสฺส อตฺถํ ปกาเสตุํ, โปราณฏฺฐกถานยํ;

นิสฺสาย ยา สมารทฺธา, อตฺถสํวณฺณนา มยาฯ

ยา ตตฺถ ปรมตฺถานํ, นิทฺธาเรตฺวา ยถารหํ;

ปกาสนา ปรมตฺถ-ทีปนี นาม นามโตฯ

สมฺปตฺตา ปรินิฏฺฐานํ, อนากุลวินิจฺฉยา;

สาธิกายฏฺฐวีสาย, ปาฬิยา ภาณวารโตฯ

อิติ ตํ สงฺขโรนฺเตน, ยํ ตํ อธิคตํ มยา;

ปุญฺญํ ตสฺสานุภาเวน, โลกนาถสฺส สาสนํฯ