15. มหาโลมหํสจริยาวณฺณนา

[119] ปนฺนรสเม ‘‘สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมี’’ติ เอตฺถายํ อนุปุพฺพิกถา –

มหาสตฺโต หิ ตทา มหติ อุฬารโภเค กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิมนฺวาย ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ครุวาสํ วสนฺโต สพฺพสิปฺปานํ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา กุลฆรํ อาคนฺตฺวา มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ญาตเกหิ ‘‘กุฏุมฺพํ สณฺฐเปหี’’ติ ยาจิยมาโนปิ อนิจฺจตามนสิการมุเขน สพฺพภเวสุ อภิวฑฺฒมานสํเวโค กาเย จ อสุภสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ฆราวาสปลิโพธาธิภูตํ กิเลสคหนํ อโนคาเหตฺวาว จิรกาลสมฺปริจิตํ เนกฺขมฺมชฺฌาสยํ อุปพฺรูหยมาโน มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ ปหาย ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ปพฺพชิสฺสามิ, คุณสมฺภาวนาปากโฏ ภวิสฺสามี’’ติฯ

โส ลาภสกฺการํ ชิคุจฺฉนฺโต ปพฺพชฺชํ อนุปคนฺตฺวา ‘‘ปโหมิ จาหํ ลาภาลาภาทีสุ นิพฺพิกาโร โหตุ’’นฺติ อตฺตานํ ตกฺเกนฺโต ‘‘วิเสสโต ปรปริภวสหนาทิปฏิปทํ ปูเรนฺโต อุเปกฺขาปารมิํ มตฺถกํ ปาเปสฺสามี’’ติ นิวตฺถวตฺเถเนว เคหโต นิกฺขมิตฺวา ปรมสลฺเลขวุตฺติโกปิ อพลพโล อมนฺทมนฺโท วิย ปเรสํ อจิตฺตกรูเปน หีฬิตปริภูโต หุตฺวา คามนิคมราชธานีสุ เอกรตฺติวาเสเนว วิจรติฯ ยตฺถ ปน มหนฺตํ ปริภวํ ปฏิลภติ, ตตฺถ จิรมฺปิ วสติฯ โส นิวตฺถวตฺเถ ชิณฺเณ ปิโลติกขณฺเฑน ตสฺมิมฺปิ ชิณฺเณ เกนจิ ทินฺนํ อคฺคณฺหนฺโต หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว จรติฯ เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกํ นิคมคามํ อคมาสิฯ

ตตฺถ คามทารกา ธุตฺตชาติกา เวธเวรา เกจิ ราชวลฺลภานํ ปุตฺตนตฺตุทาสาทโย จ อุทฺธตา อุนฺนฬา จปลา มุขรา วิกิณฺณวาจา กาเลน กาลํ กีฬาพหุลา วิจรนฺติฯ ทุคฺคเต มหลฺลเก ปุริเส จ อิตฺถิโย จ คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ภสฺมปุเฏน ปิฏฺฐิยํ อากิรนฺติ, เกตกีปณฺณํ กจฺฉนฺตเร โอลมฺเพนฺติ, เตน วิปฺปกาเรน ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกนฺเต ยถาวชฺชกีฬิตํ ทสฺเสตฺวา อุปหสนฺติฯ

มหาปุริโส ตสฺมิํ นิคเม เต เอวํ วิจรนฺเต ธุตฺตทารเก ทิสฺวา ‘‘ลทฺโธ วต ทานิ เม อุเปกฺขาปารมิยา ปริปูรณูปาโย’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ วิหาสิฯ ตํ เต ธุตฺตทารกา ปสฺสิตฺวา วิปฺปการํ กาตุํ อารภนฺติฯ

มหาสตฺโต ตํ อสหนฺโต วิย จ เตหิ ภายนฺโต วิย จ อุฏฺฐหิตฺวา คจฺฉติฯ เต ตํ อนุพนฺธนฺติฯ โส เตหิ อนุพนฺธิยมาโน ‘‘เอตฺถ นตฺถิ โกจิ ปฏิวตฺตา’’ติ สุสานํ คนฺตฺวา อฏฺฐิกํ สีสูปธานํ กตฺวา สยติฯ ธุตฺตทารกาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา โอฏฺฐุภนาทิกํ นานปฺปการํ วิปฺปการํ กตฺวา ปกฺกมนฺติฯ เอวํ เต ทิวเส ทิวเส กโรนฺติ เอวฯ เย ปน วิญฺญู ปุริสา, เต เอวํ กโรนฺเต ปสฺสนฺติฯ เต เต ปฏิพาหิตฺวา ‘‘อยํ มหานุภาโว ตปสฺสี มหาโยคี’’ติ จ ญตฺวา อุฬารํ สกฺการสมฺมานํ กโรนฺติฯ มหาสตฺโต ปน สพฺพตฺถ เอกสทิโสว โหติ มชฺฌตฺตภูโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ, ฉวฏฺฐิกํ อุปนิธายาติ อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตกเฬวรโต โสณสิงฺคาลาทีหิ ตหิํ ตหิํ วิกฺขิตฺเตสุ อฏฺฐิเกสุ เอกํ อฏฺฐิกํ สีสูปธานํ กตฺวา สุจิมฺหิ จ อสุจิมฺหิ จ สมานจิตฺตตาย ตสฺมิํ สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ, สยามีติ อตฺโถฯ คามณฺฑลาติ คามทารกาฯ รูปํ ทสฺเสนฺตินปฺปกนฺติ ยถาวชฺชกีฬิตาย โอฏฺฐุภนอุปหสนอุมฺมิหนาทีหิ กณฺณโสเต สลากปฺปเวสนาทีหิ จ อติกกฺขฬํ อนปฺปกํ นานปฺปการํ รูปํ วิการํ กโรนฺติฯ

[120] อปเรติ เตสุ เอว คามทารเกสุ เอกจฺเจฯ อุปายนานูปเนนฺตีติ ‘‘อยํ อิเมสุ ปริภววเสน เอวรูปํ วิปฺปการํ กโรนฺเตสุ น กิญฺจิ วิการํ ทสฺเสติ, สมฺมานเน นุ โข กีทิโส’’ติ ปริคฺคณฺหนฺตา วิวิธํ พหุํ คนฺธมาลํ โภชนํ อญฺญานิ จ อุปายนานิ ปณฺณาการานิ อุปเนนฺติ อุปหรนฺติฯ อปเรหิ วา เตหิ อนาจารคามทารเกหิ อญฺเญ วิญฺญู มนุสฺสา ‘‘อยํ อิเมสํ เอวํ วิวิธมฺปิ วิปฺปการํ กโรนฺตานํ น กุปฺปติ, อญฺญทตฺถุ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยํเยว เตสุ อุปฏฺฐเปติ, อโห อจฺฉริยปุริโส’’ติ หฏฺฐา ‘‘พหุ วติเมหิ เอตสฺมิํ วิปฺปฏิปชฺชนฺเตหิ อปุญฺญํ ปสุต’’นฺติ สํวิคฺคมานสาว หุตฺวา พหุํ คนฺธมาลํ วิวิธํ โภชนํ อญฺญานิ จ อุปายนานิ อุปเนนฺติ อุปหรนฺติฯ

[121] เย เม ทุกฺขํ อุปหรนฺตีติ เย คามทารกา มยฺหํ สรีรทุกฺขํ อุปหรนฺติ อุปเนนฺติฯ ‘‘อุปทหนฺตี’’ติปิ ปาโฐ, อุปฺปาเทนฺตีติ อตฺโถฯ เย จ เทนฺติ สุขํ มมาติ เย จ วิญฺญู มนุสฺสา มม มยฺหํ สุขํ เทนฺติ, มาลาคนฺธโภชนาทิสุขูปกรเณหิ มม สุขํ อุปหรนฺติฯ สพฺเพสํ สมโก โหมีติ กตฺถจิปิ วิการานุปฺปตฺติยา สมานจิตฺตตาย วิวิธานมฺปิ เตสํ ชนานํ สมโก เอกสทิโส โหมิ ภวามิฯ ทยา โกโป น วิชฺชตีติ ยสฺมา มยฺหํ อุปการเก เมตฺตจิตฺตตาสงฺขาตา ทยา, อปการเก มโนปโทสสงฺขาโต โกโปปิ น วิชฺชติ, ตสฺมา สพฺเพสํ สมโก โหมีติ ทสฺเสติฯ

[122] อิทานิ ภควา ตทา อุปการีสุ อปการีสุ จ สตฺเตสุ สมุปจิตญาณสมฺภารสฺส อตฺตโน สมานจิตฺตตา วิการาภาโว ยา จ โลกธมฺเมสุ อนุปลิตฺตตา อโหสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุขทุกฺเข ตุลาภูโต’’ติ โอสานคาถมาหฯ

ตตฺถ สุขทุกฺเขติ สุเข จ ทุกฺเข จฯ ตุลาภูโตติ สมกํ คหิตตุลา วิย โอนติอุนฺนติอปนติํ วชฺเชตฺวา มชฺฌตฺตภูโต, สุขทุกฺขคฺคหเณเนว เจตฺถ ตํนิมิตฺตภาวโต ลาภาลาภาปิ คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ ยเสสูติ กิตฺตีสุฯ อยเสสูติ นินฺทาสุฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สุขาทีสุ โลกธมฺเมสุฯ อิติ ภควา ตทา สพฺพสตฺเตสุ สพฺพโลกธมฺเมสุ จ อนญฺญสาธารณํ อตฺตโน มชฺฌตฺตภาวํ กิตฺเตตฺวา เตน ตสฺมิํ อตฺตภาเว อตฺตโน อุเปกฺขาปารมิยา สิขาปฺปตฺตภาวํ วิภาเวนฺโต ‘‘เอสา เม อุเปกฺขาปารมี’’ติ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

อิธาปิ มหาสตฺตสฺส ปฐมํ ทานปารมี นาม วิเสสโต สพฺพวิภวปริจฺจาโค ‘‘เย เกจิ อิมํ สรีรํ คเหตฺวา ยํกิญฺจิ อตฺตโน อิจฺฉิตํ กโรนฺตู’’ติ อนเปกฺขภาเวน อตฺตโน อตฺตภาวปริจฺจาโค จ ทานปารมี, หีนาทิกสฺส สพฺพสฺส อกตฺตพฺพสฺส อกรณํ สีลปารมี, กามสฺสาทวิมุขสฺส เคหโต นิกฺขนฺตสฺส สโต กาเย อสุภสญฺญานุพฺรูหนา เนกฺขมฺมปารมี, สมฺโพธิสมฺภารานํ อุปการธมฺมปริคฺคหเณ ตปฺปฏิปกฺขปฺปหาเน จ โกสลฺลํ อวิปรีตโต ธมฺมสภาวจินฺตนา จ ปญฺญาปารมี , กามวิตกฺกาทิวิโนทนํ ทุกฺขาธิวาสนวีริยญฺจ วีริยปารมี, สพฺพาปิ อธิวาสนขนฺติ ขนฺติปารมี, วจีสจฺจํ สมาทานาวิสํวาทเนน วิรติสจฺจญฺจ สจฺจปารมี , อนวชฺชธมฺเม อจลสมาทานาธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐานปารมี, อโนธิโส สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตานุทฺทยภาโว เมตฺตาปารมี, อุเปกฺขาปารมี ปนสฺส ยถาวุตฺตวเสเนว เวทิตพฺพาติ ทส ปารมิโย ลพฺภนฺติฯ อุเปกฺขาปารมี เจตฺถ อติสยวตีติ กตฺวา สาเยว เทสนํ อารุฬฺหาฯ ตถา อิธ มหาสตฺตสฺส มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย มหาภินิกฺขมนสทิสํ เคหโต นิกฺขมนํ, ตถา นิกฺขมิตฺวา ลาภสกฺการํ ชิคุจฺฉโต ปเรสํ สมฺภาวนํ ปริหริตุกามสฺส ปพฺพชฺชาลิงฺคํ อคฺคเหตฺวา จิตฺเตเนว อนวเสสํ ปพฺพชฺชาคุเณ อธิฏฺฐหิตฺวา ปรมสุขวิหาโร, ปรมปฺปิจฺฉตา, ปวิเวกาภิรติ, อุเปกฺขณาธิปฺปาเยน อตฺตโน กายชีวิตนิรเปกฺขา, ปเรหิ อตฺตโน อุปริ กตวิปฺปการาธิวาสนํ, อุกฺกํสคตสลฺเลขวุตฺติ, โพธิสมฺภารปฏิปกฺขานํ กิเลสานํ ตนุภาเวน ขีณาสวานํ วิย ปเรสํ อุปการาปกาเรสุ นิพฺพิการภาวเหตุภูเตน สพฺพตฺถ มชฺฌตฺตภาเวน สมุฏฺฐาปิโต โลกธมฺเมหิ อนุปเลโป, สพฺพปารมีนํ มุทฺธภูตาย อุเปกฺขาปารมิยา สิขาปฺปตฺตีติ เอวมาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

มหาโลมหํสจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุเปกฺขาปารมี นิฏฺฐิตาฯ

ตติยวคฺคสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุทฺทานคาถาวณฺณนา

‘‘ยุธญฺชโย’’ติอาทิกา อุทฺทานคาถาฯ ตตฺถ ภิเสนาติ ภิสาปเทเสน มหากญฺจนจริยํ (จริยา. 3.34 อาทโย) ทสฺเสติฯ โสณนนฺโทติ อิมินา โสณปณฺฑิตจริยํ (จริยา. 3.42 อาทโย ) ทสฺเสติฯ ตถา มูคปกฺโขติ มูคปกฺขาปเทเสน เตมิยปณฺฑิตจริยํ (จริยา. 3.48 อาทโย) ทสฺเสติฯ อุเปกฺขาปารมิสีเสน มหาโลมหํสจริยํ (จริยา. 3.119 อาทโย) ทสฺเสติฯ อาสิ อิติ วุฏฺฐํ มเหสินาติ ยถา, สาริปุตฺต, ตุยฺหํ เอตรหิ เทสิตํ, อิติ เอวํ อิมินา วิธาเนน มหนฺตานํ ทานปารมิอาทีนํ โพธิสมฺภารานํ เอสนโต มเหสินา ตทา โพธิสตฺตภูเตน มยา วุฏฺฐํ จิณฺณํ จริตํ ปฏิปนฺนํ อาสิ อโหสีติ อตฺโถ ฯ อิทานิ ปารมิปริปูรณวเสน จิรกาลปฺปวตฺติตํ อิธ วุตฺตํ อวุตฺตญฺจ อตฺตโน ทุกฺกรกิริยํ เอกชฺฌํ กตฺวา ยทตฺถํ สา ปวตฺติตา, ตญฺจ สงฺเขเปเนว ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ พหุพฺพิธ’’นฺติ คาถมาหฯ

ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา วุตฺตนเยนฯ พหุพฺพิธํ ทุกฺขนฺติ อกิตฺติปณฺฑิตาทิกาเล การปณฺณาทิอาหารตาย ตญฺจ ยาจกสฺส ทตฺวา อาหารูปจฺเฉทาทินา จ พหุวิธํ นานปฺปการํ ทุกฺขํฯ ตถา กุรุราชาทิกาเล สกฺกสมฺปตฺติสทิสา สมฺปตฺตี จ พหุพฺพิธาฯ ภวาภเวติ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ภเวฯ ภวาภเว วา วุทฺธิหานิโย อนุภวิตฺวา พหุวิเธหิ ทุกฺเขหิ อวิหญฺญมาโน พหุวิธาหิ จ สมฺปตฺตีหิ อนากฑฺฒิยมาโน ปารมิปริปูรณปสุโต เอว หุตฺวา ตทนุรูปํ ปฏิปตฺติํ ปฏิปนฺโน อุตฺตมํ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, อธิคโตสฺมีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยาสํ ปารมีนํ ปริปูรณตฺถํ เอสา ทุกฺกรจริยา จิรํ ปวตฺติตา, ตาสํ อนวเสสโต ปริปุณฺณภาวํ เตน จ ปตฺตพฺพผลสฺส อตฺตนา อธิคตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทานํ, สีลํ ปูเรตฺวา อเสสโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ทตฺวา ทาตพฺพกํ ทานนฺติ ตทา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌิตุํ อคฺคยานปฏิปทํ ปฏิปนฺเนน มหาโพธิสตฺเตน ทาตพฺพํ เทยฺยธมฺมํ พาหิรํ รชฺชาทิํ อพฺภนฺตรํ อตฺตปริจฺจาโคติ ปญฺจ มหาปริจฺจาคปริโยสานํ ทานปารมิทานอุปปารมิทานปรมตฺถปารมิปฺปเภทํ ทานํ อนวเสสโต สมฺปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ ตตฺถ อกิตฺติพฺราหฺมณกาเล (จริยา. 1.1 อาทโย; ชา. 1.13.83 อาทโย) สงฺขพฺราหฺมณกาเลติ (จริยา. 1.11 อาทโย; ชา. 1.10.39 อาทโย) เอวมาทีสุ อิธ อาคเตสุ อนาคเตสุ จ วิสยฺหเสฏฺฐิกาเล (ชา. 1.4.157 อาทโย) เวลามกาเลติ (อ. นิ. 9.20) เอวมาทีสุปิ ทานปารมิยา มหาปุริสสฺส ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิฯ เอกนฺเตน ปนสฺส สสปณฺฑิตกาเล –

‘‘ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา, สกตฺตานํ ปริจฺจชิํ;

ทาเนน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม ทานปารมี’’ติฯ (จริยา. 1. ตสฺสุทฺทาน) –