เมนู

เอกจฺเจ ปพฺพาเชตฺวา สีลสํวเร อินฺทฺริยคุตฺติยํ สติสมฺปชญฺเญ ปวิเวกวาเส ฌานาภิญฺญาสุ จ ยถารหํ ปติฏฺฐาเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

[71]

‘‘ปุนาปรํ ยทา โหมิ, ตาปโส สจฺจสวฺหโย;

สจฺเจน โลกํ ปาเลสิํ, สมคฺคํ ชนมกาสห’’นฺติฯ

อิธาปิ มหาปุริสสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา คุณานุภาวา จ วิภาเวตพฺพาติฯ

สจฺจตาปสจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วฏฺฏโปตกจริยาวณฺณนา

[72] นวเม มคเธ วฏฺฏโปตโกติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – มคธรฏฺเฐ อญฺญตรสฺมิํ อรญฺญปฺปเทเส วฏฺฏกโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อจิรนิกฺขนฺตตาย ตรุโณ มํสเปสิภูโต, ตโต เอว อชาตปกฺโข วฏฺฏกจฺฉาปโก ยทา อหํ กุลาวเกเยว โหมิ

[73] มุขตุณฺฑเกนาหริตฺวาติ มยฺหํ มาตา อตฺตโน มุขตุณฺฑเกน กาเลน กาลํ โคจรํ อาหริตฺวา มํ โปเสติฯ ตสฺสา ผสฺเสน ชีวามีติ ปริเสทนตฺถญฺเจว ปริภาวนตฺถญฺจ สมฺมเทว กาเลน กาลํ มมํ อธิสยนวเสน ผุสนฺติยา ตสฺสา มม มาตุยา สรีรสมฺผสฺเสน ชีวามิ วิหรามิ อตฺตภาวํ ปวตฺเตมิฯ นตฺถิ เม กายิกํ พลนฺติ มยฺหํ ปน อติตรุณตาย กายสนฺนิสฺสิตํ พลํ นตฺถิฯ

[74] สํวจฺฉเรติ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเรฯ คิมฺหสมเยติ คิมฺหกาเลฯ สุกฺขรุกฺขสาขานํ อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺฏนสมุปฺปนฺเนน อคฺคินา ตสฺมิํ ปเทเส ทวฑาโห ปทิปฺปติ ปชฺชลติ, โส ตถา ปทีปิโตฯ อุปคจฺฉติ อมฺหากนฺติ มยฺหํ มาตาปิตูนญฺจาติ อมฺหากํ วสนฏฺฐานปฺปเทสํ อตฺตโน ปติฏฺฐานสฺส อสุทฺธสฺสาปิ สุทฺธภาวกรเณน ปาวนโต ปาวโกติ จ คตมคฺเค อินฺธนสฺส ภสฺมภาวาวหนโต กณฺหวตฺตนีติ จ ลทฺธนาโม อคฺคิ วนรุกฺขคจฺเฉ ทหนฺโต กาเลน กาลํ อุปคจฺฉติฯ

[75] เอวํ อุปคมนโต ตทาปิ สทฺทายนฺโตติ ‘‘ธมธม’’อิติ เอวํ สทฺทํ กโรนฺโต, อนุรวทสฺสนญฺเหตํ ทาวคฺคิโนฯ มหาสิขีติ ปพฺพตกูฏสทิสานํ อินฺธนานํ วเสน มหติโย สิขา เอตสฺสาติ มหาสิขีฯ อนุปุพฺเพน อนุกฺกเมน ตํ อรญฺญปฺปเทสํ ฌาเปนฺโต ทหนฺโต อคฺคิ มม สมีปฏฺฐานํ อุปาคมิ

[76] อคฺคิเวคภยาติ เวเคน อาคจฺฉโต อคฺคิโน ภเยน ภีตาฯ ตสิตาติ จิตฺตุตฺราสสมุฏฺฐิเตน กายสฺส ฉมฺภิตตฺเตน จ อุตฺราสาฯ มาตาปิตาติ มาตาปิตโรฯ อตฺตานํ ปริโมจยุนฺติ อคฺคินา อนุปทฺทุตฏฺฐานคมเนน อตฺตโน โสตฺถิภาวมกํสุฯ มหาสตฺโต หิ ตทา มหาเคณฺฑุกปฺปมาโณ มหาสรีโร อโหสิฯ ตํ มาตาปิตโร เกนจิ อุปาเยน คเหตฺวา คนฺตุํ อสกฺกุณนฺตา อตฺตสิเนเหน จ อภิภุยฺยมานา ปุตฺตสิเนหํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิํสุฯ

[77] ปาเท ปกฺเข ปชหามีติ อตฺตโน อุโภ ปาเท อุโภ ปกฺเข จ ภูมิยํ อากาเส จ คมนสชฺเช กโรนฺโต ปสาเรมิ อิริยามิ วายมามิฯ ‘‘ปฏีหามี’’ติปิ ปาโฐ, เวหาสคมนโยคฺเค กาตุํ อีหามีติ อตฺโถฯ ‘‘ปตีหามี’’ติปิ ปฐนฺติฯ ตสฺสตฺโถ – ปาเท ปกฺเข จ ปติ วิสุํ อีหามิ, คมนตฺถํ วายมามิ, ตํ ปน วายามกรณตฺถเมวฯ กสฺมา? ยสฺมา นตฺถิ เม กายิกํ พลํฯ โสหํ อคติโก ตตฺถาติ โส อหํ เอวํภูโต ปาทปกฺขเวกลฺเลน คมนวิรหิโต มาตาปิตูนํ อปคมเนน วา อปฺปฏิสรโณ, ตตฺถ ทาวคฺคิอุปทฺทุเต วเน, ตสฺมิํ วา กุลาวเก ฐิโตว เอวํ อิทานิ วตฺตพฺพากาเรน ตทา จินฺเตสิํฯ ทุติยญฺเจตฺถ อหนฺติ นิปาตมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[78]

อิทานิ ตทา อตฺตโน จินฺติตาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสาห’’นฺติอาทิมาห;

ตตฺถ เยสาหํ อุปธาเวยฺยํ, ภีโต ตสิตเวธิโตติ มรณภเยน ภีโต ตโต เอว จิตฺตุตฺราเสน ตสิโต สรีรกมฺปเนน เวธิโต เยสมหํ ปกฺขนฺตรํ เอตรหิ ทาวคฺคิอุปทฺทุโต ชลทุคฺคํ วิย มญฺญมาโน ปวิสิตุํ อุปธาเวยฺยํ เต มม มาตาปิตโร มํ เอกกํ เอว โอหาย ชหิตฺวา ปกฺกนฺตาฯ กถํ เม อชฺช กาตเวติ กถํ นุ โข มยา อชฺช กาตพฺพํ, ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

เอวํ มหาสตฺโต อิติกตฺตพฺพตาสมฺมูฬฺโห หุตฺวา ฐิโต ปุน จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมิํ โลเก สีลคุโณ นาม อตฺถิ, สจฺจคุโณ นาม อตฺถิ, อตีเต ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิตเล นิสีทิตฺวา อภิสมฺพุทฺธา สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนา สจฺจานุทยการุญฺญขนฺติสมนฺนาคตา สพฺพสตฺเตสุ สมปฺปวตฺตเมตฺตาภาวนา สพฺพญฺญุพุทฺธา นาม อตฺถิ, เตหิ จ ปฏิวิทฺโธ เอกนฺตนิยฺยานคุโณ ธมฺโม อตฺถิ, มยิ จาปิ เอกํ สจฺจํ อตฺถิฯ สํวิชฺชมาโน เอโก สภาวธมฺโม ปญฺญายติ, ตสฺมา อตีตพุทฺเธ เจว เตหิ ปฏิวิทฺธคุเณ จ อาวชฺเชตฺวา มยิ วิชฺชมานํ สจฺจํ สภาวธมฺมํ คเหตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา อคฺคิํ ปฏิกฺกมาเปตฺวา อชฺช มยา อตฺตโน เจว อิธ วาสีนํ เสสปาณีนญฺจ โสตฺถิภาวํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา มหาสตฺโต อตฺตโน อานุภาเว ฐตฺวา ยถาจินฺติตํ ปฏิปชฺชิฯ เตน วุตฺตํ –

[79]

‘‘อตฺถิ โลเก สีลคุโณ, สจฺจํ โสเจยฺยนุทฺทยา;

เตน สจฺเจน กาหามิ, สจฺจกิริยมุตฺตมํฯ

[80]

‘‘อาวชฺเชตฺวา ธมฺมพลํ, สริตฺวา ปุพฺพเก ชิเน;

สจฺจพลมวสฺสาย, สจฺจกิริยมกาสห’’นฺติฯ

[81] ตตฺถ มหาสตฺโต อตีเต ปรินิพฺพุตานํ พุทฺธานํ คุเณ อาวชฺเชตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานํ สจฺจสภาวํ อารพฺภ ยํ คาถํ วตฺวา ตทา สจฺจกิริยมกาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺติ ปกฺขา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สนฺติ ปกฺขา อปตนาติ มยฺหํ ปกฺขา นาม อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ, โน จ โข สกฺกา เอเตหิ อุปฺปติตุํ อากาเสน คนฺตุนฺติ อปตนาฯ สนฺติ ปาทา อวญฺจนาติ ปาทาปิ เม อตฺถิ, เตหิ ปน วญฺจิตุํ ปทวารคมเนน คนฺตุํ น สกฺกาติ อวญฺจนาฯ มาตาปิตา จ นิกฺขนฺตาติ เย มํ อญฺญตฺถ เนยฺยุํ, เตปิ มรณภเยน มม มาตาปิตโร นิกฺขนฺตาฯ ชาตเวทาติ อคฺคิํ อาลปติฯ โส หิ ชาโตว เวทิยติ, ธูมชาลุฏฺฐาเนน ปญฺญายติ, ตสฺมา ‘‘ชาตเวโท’’ติ วุจฺจติฯ ปฏิกฺกมาติ ปฏิคจฺฉ นิวตฺตาติ ชาตเวทํ อาณาเปติฯ

อิติ มหาสตฺโต ‘‘สเจ มยฺหํ ปกฺขานํ อตฺถิภาโว, เต จ ปสาเรตฺวา อากาเส อปตนภาโว, ปาทานํ อตฺถิภาโว, เต จ อุกฺขิปิตฺวา อวญฺจนภาโว, มาตาปิตูนํ มํ กุลาวเกเยว ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตภาโว จ สจฺจสภาวภูโต เอว, ชาตเวท, เอเตน สจฺเจน ตฺวํ อิโต ปฏิกฺกมา’’ติ กุลาวเก นิปนฺโนว สจฺจกิริยํ อกาสิฯ ตสฺส สห สจฺจกิริยาย โสฬสกรีสมตฺเต ฐาเน ชาตเวโท ปฏิกฺกมิฯ ปฏิกฺกมนฺโต จ น ฌายมาโนว อรญฺญํ คโต, อุทเก ปน โอปิลาปิตอุกฺกา วิย ตตฺเถว นิพฺพายิฯ เตน วุตฺตํ –

[82]

‘‘สห สจฺเจ กเต มยฺหํ, มหาปชฺชลิโต สิขี;

วชฺเชสิ โสฬสกรีสานิ, อุทกํ ปตฺวา ยถา สิขี’’ติฯ

สา ปเนสา โพธิสตฺตสฺส วฏฺฏกโยนิยํ ตสฺมิํ สมเย พุทฺธคุณานํ อาวชฺชนปุพฺพิกา สจฺจกิริยา อนญฺญสาธารณาติ อาห ‘‘สจฺเจน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติฯ เตเนว หิ ตสฺส ฐานสฺส สกเลปิ อิมสฺมิํ กปฺเป อคฺคินา อนภิภวนียตฺตา ตํ กปฺปฏฺฐิยปาฏิหาริยํ นาม ชาตํฯ

เอวํ มหาสตฺโต สจฺจกิริยวเสน อตฺตโน ตตฺถ วาสีนํ สตฺตานญฺจ โสตฺถิํ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน ยถากมฺมํ คโตฯ

ตทา มาตาปิตโร เอตรหิ มาตาปิตโร อเหสุํ, วฏฺฏกราชา ปน โลกนาโถฯ

ตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโยปิ ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา ทาวคฺคิมฺหิ ตถา เภรวากาเรน อวตฺถริตฺวา อาคจฺฉนฺเต ตสฺมิํ วเย เอกโก หุตฺวาปิ สารทํ อนาปชฺชิตฺวา สจฺจาทิธมฺมคุเณ พุทฺธคุเณ จ อนุสฺสริตฺวา อตฺตโน เอว อานุภาวํ นิสฺสาย สจฺจกิริยาย ตตฺถ วาสีนมฺปิ สตฺตานํ โสตฺถิภาวาปาทนาทโย อานุภาวา วิภาเวตพฺพาฯ

วฏฺฏโปตกจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. มจฺฉราชจริยาวณฺณนา

[83] ทสเม ยทา โหมิ, มจฺฉราชา มหาสเรติ อตีเต มจฺฉโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา โกสลรฏฺเฐ สาวตฺถิยํ เชตวเน โปกฺขรณิฏฺฐาเน วลฺลิคหนปริกฺขิตฺเต เอกสฺมิํ มหาสเร มจฺฉานํ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ รญฺชนโต ยทา อหํ ราชา โหมิ, มจฺฉคณปริวุโต ตตฺถ ปฏิวสามิ ตทาฯ อุณฺเหติ อุณฺหกาเล คิมฺหสมเยฯ สูริยสนฺตาเปติ อาทิจฺจสนฺตาเปนฯ สเร อุทก ขียถาติ ตสฺมิํ สเร อุทกํ ขียิตฺถ ฉิชฺชิตฺถฯ ตสฺมิญฺหิ รฏฺเฐ ตทา เทโว น วสฺสิ, สสฺสานิ มิลายิํสุ, วาปิอาทีสุ อุทกํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ อคมาสิ, มจฺฉกจฺฉปา กลลคหนํ ปวิสิํสุฯ ตสฺมิมฺปิ สเร มจฺฉา กทฺทมคหนํ ปวิสิตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน นิลียิํสุฯ

[84] ตโตติ ตโต อุทกปริกฺขยโต อปรภาเคฯ กุลลเสนกาติ กุลลาเจว เสนา จฯ ภกฺขยนฺติ ทิวารตฺติํ, มจฺเฉ อุปนิสีทิยาติ ตตฺถ ตตฺถ กลลปิฏฺเฐ อุปนิสีทิตฺวา กลลคหนํ ปวิสิตฺวา นิปนฺเน มจฺเฉ กากา วา อิตเร วา ทิวา เจว รตฺติญฺจ กณยคฺคสทิเสหิ ตุณฺเฑหิ โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา นีหริตฺวา วิปฺผนฺทมาเน ภกฺขยนฺติฯ

[85] อถ มหาสตฺโต มจฺฉานํ ตํ พฺยสนํ ทิสฺวา มหากรุณาย สมุสฺสาหิตหทโย ‘‘ฐเปตฺวา มํ อิเม มม ญาตเก อิมสฺมา ทุกฺขา โมเจตุํ สมตฺโถ นาม อญฺโญ นตฺถิ, เกน นุ โข อหํ อุปาเยน เต อิโต ทุกฺขโต โมเจยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต ‘‘ยํนูนาหํ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาจิณฺณสมาจิณฺณํ มยิ จ สํวิชฺชมานํ สจฺจธมฺมํ นิสฺสาย สจฺจกิริยํ กตฺวา เทวํ วสฺสาเปตฺวา มม ญาติสงฺฆสฺส ชีวิตทานํ ทเทยฺยํ, เตน จ สกลสฺสาปิ อาหารูปชีวิโน สตฺตโลกสฺส มหาอุปกาโร สมฺปาทิโต มยา’’ติ นิจฺฉยํ กตฺวา เทวํ วสฺสาเปตุํ สจฺจกิริยํ อกาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ จินฺเตสห’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ สห ญาตีหิ ปีฬิโตติ มยฺหํ ญาตีหิ สทฺธิํ เตน อุทกปริกฺขเยน ปีฬิโตฯ สหาติ วา นิปาตมตฺตํฯ มหาการุณิกตาย เตน พฺยสเนน ทุกฺขิเตหิ ญาตีหิ การณภูเตหิ ปีฬิโต, ญาติสงฺฆทุกฺขทุกฺขิโตติ อตฺโถฯ