ตสฺส อธิฏฺฐานปารมี อิธ มตฺถกํ ปตฺตา, เสสปารมิโยปิ ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา มาสชาตกาลโต ปฏฺฐาย นิรยภยํ ปาปภีรุตา รชฺชชิคุจฺฉา เนกฺขมฺมนิมิตฺตํ มูคาทิภาวาธิฏฺฐานํ ตตฺถ จ วิโรธิปฺปจฺจยสโมธาเนปิ นิจฺจลภาโวติ เอวมาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

เตมิยจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อธิฏฺฐานปารมี นิฏฺฐิตาฯ

7. กปิราชจริยาวณฺณนา

[67] สตฺตเม ยทา อหํ กปิ อาสินฺติ ยสฺมิํ กาเล อหํ กปิโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วุทฺธิมนฺวาย นาคพโล ถามสมฺปนฺโน อสฺสโปตกปฺปมาโณ มหาสรีโร กปิ โหมิฯ นทีกูเล ทรีสเยติ เอกิสฺสา นทิยา ตีเร เอกสฺมิํ ทรีภาเค ยทา วาสํ กปฺเปมีติ อตฺโถฯ

ตทา กิร โพธิสตฺโต ยูถปริหรณํ อกตฺวา เอกจโร หุตฺวา วิหาสิฯ ตสฺสา ปน นทิยา เวมชฺเฌ เอโก ทีปโก นานปฺปกาเรหิ อมฺพปนสาทีหิ ผลรุกฺเขหิ สมฺปนฺโนฯ โพธิสตฺโต ถามชวสมฺปนฺนตาย นทิยา โอริมตีรโต อุปฺปติตฺวา ทีปกสฺส ปน นทิยา จ มชฺเฌ เอโก ปิฏฺฐิปาสาโณ อตฺถิ, ตสฺมิํ ปตติฯ ตโต อุปฺปติตฺวา ตสฺมิํ ทีปเก ปตติฯ โส ตตฺถ นานปฺปการานิ ผลาผลานิ ขาทิตฺวา สายํ เตเนว อุปาเยน ปจฺจาคนฺตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐาเน วสิตฺวา ปุนทิวเสปิ ตเถว กโรติฯ อิมินา นิยาเมน วาสํ กปฺเปสิฯ

ตสฺมิํ ปน กาเล เอโก กุมฺภีโล สปชาปติโก ตสฺสํ นทิยํ วสติฯ ตสฺส ภริยา โพธิสตฺตํ อปราปรํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ตสฺส หทยมํเส โทหฬํ อุปฺปาเทตฺวา กุมฺภีลํ อาห – ‘‘มยฺหํ โข, อยฺยปุตฺต, อิมสฺส วานรสฺส หทยมํเส โทหโฬ อุปฺปนฺโน’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, ภทฺเท, ลจฺฉสี’’ติ วตฺวา ‘‘อชฺช ตํ สายํ ทีปกโต อาคจฺฉนฺตเมว คณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปิฏฺฐิปาสาเณ นิปชฺชิฯ

โพธิสตฺโต ตํ ทิวสํ โคจรํ จริตฺวา สายนฺหสมเย ทีปเก ฐิโตว ปาสาณํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปาสาโณ อิทานิ อุจฺจตโร ขายติ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ จินฺเตสิฯ มหาสตฺตสฺส หิ อุทกปฺปมาณญฺจ ปาสาณปฺปมาณญฺจ สุววตฺถาปิตเมว โหติฯ เตนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อชฺช อิมิสฺสา นทิยา อุทกํ เนว หายติ, อถ จ ปนายํ ปาสาโณ มหา หุตฺวา ปญฺญายติ, กจฺจิ นุ โข เอตฺถ มยฺหํ คหณตฺถาย กุมฺภีโล นิปนฺโน’’ติ?

โส ‘‘วีมํสิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ ตตฺเถว ฐตฺวา ปาสาเณน สทฺธิํ กเถนฺโต วิย ‘‘โภ, ปาสาณา’’ติ วตฺวา ปฏิวจนํ อลภนฺโต ยาวตติยํ ‘‘โภ, ปาสาณา’’ติ อาหฯ ปาสาโณ ปฏิวจนํ น เทติฯ ปุนปิ โพธิสตฺโต ‘‘กิํ, โภ ปาสาณ, อชฺช มยฺหํ ปฏิวจนํ น เทสี’’ติ อาหฯ กุมฺภีโล ‘‘อทฺธา อยํ ปาสาโณ อญฺเญสุ ทิวเสสุ วานรินฺทสฺส ปฏิวจนํ เทติ มญฺเญ, อชฺช ปน มยา โอตฺถริตตฺตา น เทติ, หนฺทาหํ ทสฺสามิสฺส ปฏิวจน’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘กิํ วานรินฺทา’’ติ อาหฯ ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘อหํ กุมฺภีโล’’ติ ฯ ‘‘กิมตฺถํ เอตฺถ นิปนฺโนสี’’ติ? ‘‘ตว หทยํ ปตฺถยมาโน’’ติฯ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อญฺโญ เม คมนมคฺโค นตฺถิ, ปฏิรุทฺธํ วต เม คมน’’นฺติฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘ปีฬิโต สุสุมาเรน, คมนํ น ลภามหํ’’ฯ

[68]

‘‘ยมฺโหกาเส อหํ ฐตฺวา, โอรา ปารํ ปตามหํ;

ตตฺถจฺฉิ สตฺตุวธโก, กุมฺภีโล ลุทฺททสฺสโน’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘ปีฬิโต สุสุมาเรนา’’ติ อทฺธคาถาย วุตฺตเมวตฺถํฯ ‘‘ยมฺโหกาเส’’ติ คาถาย ปากฏํ กโรติฯ ตตฺถ ยมฺโหกาเสติ ยสฺมิํ นทีมชฺเฌ ฐิตปิฏฺฐิปาสาณสงฺขาเต ปเทเส ฐตฺวาฯ โอราติ ทีปกสงฺขาตา โอรตีราฯ ปารนฺติ ตทา มม วสนฏฺฐานภูตํ นทิยา ปรตีรํฯ ปตามหนฺติ อุปฺปติตฺวา ปตามิ อหํฯ ตตฺถจฺฉีติ ตสฺมิํ ปิฏฺฐิปาสาณปฺปเทเส สตฺตุภูโต วธโก เอกนฺเตเนว ฆาตโก ปจฺจตฺถิโก ลุทฺททสฺสโน โฆรรูโป ภยานกทสฺสโน นิสีทิฯ

อถ มหาสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อญฺโญ เม คมนมคฺโค นตฺถิ, อชฺช มยา กุมฺภีโล วญฺเจตพฺโพ, เอวญฺหิ อยญฺจ มหตา ปาปโต มยา ปริโมจิโต สิยา, มยฺหญฺจ ชีวิตํ ลทฺธ’’นฺติฯ โส กุมฺภีลํ อาห – ‘‘สมฺม, กุมฺภีล, อหํ ตุยฺหํ อุปริ ปติสฺสามี’’ติฯ

กุมฺภีโล ‘‘วานรินฺท, ปปญฺจํ อกตฺวา อิโต อาคจฺฉาหี’’ติ อาหฯ มหาสตฺโต ‘‘อหํ อาคจฺฉามิ, ตฺวํ ปน อตฺตโน มุขํ วิวริตฺวา มํ ตว สนฺติกํ อาคตกาเล คณฺหาหี’’ติ อโวจฯ กุมฺภีลานญฺจ มุเข วิวเฏ อกฺขีนิ นิมฺมีลนฺติฯ โส ตํ การณํ อสลฺลกฺเขนฺโต มุขํ วิวริฯ อถสฺส อกฺขีนิ นิมฺมีลิํสุฯ โส มุขํ วิวริตฺวา สพฺพโส นิมฺมีลิตกฺขี หุตฺวา นิปชฺชิฯ มหาสตฺโต ตสฺส ตถาภาวํ ญตฺวา ทีปกโต อุปฺปติโต คนฺตฺวา กุมฺภีลสฺส มตฺถกํ อกฺกมิตฺวา ตโต อุปฺปตนฺโต วิชฺชุลตา วิย วิชฺโชตมาโน ปรตีเร อฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[69]

‘‘โส มํ อสํสิ เอหีติ, อหมฺเปมีติ ตํ วทิํ;

ตสฺส มตฺถกมกฺกมฺม, ปรกูเล ปติฏฺฐหิ’’นฺติฯ

ตตฺถ อสํสีติ อภาสิฯ อหมฺเปมีติ อหมฺปิ อาคจฺฉามีติ ตํ กเถสิํฯ

ยสฺมา ปน ตํ ทีปกํ อมฺพชมฺพุปนสาทิผลรุกฺขสณฺฑมณฺฑิตํ รมณียํ นิวาสโยคฺคญฺจ, ‘‘อาคจฺฉามี’’ติ ปน ปฏิญฺญาย ทินฺนตฺตา สจฺจํ อนุรกฺขนฺโต มหาสตฺโตปิ ‘‘อาคมิสฺสาเมวา’’ติ ตถา อกาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[70]

‘‘น ตสฺส อลิกํ ภณิตํ, ยถา วาจํ อกาสห’’นฺติฯ

ยสฺมา เจตํ สจฺจานุรกฺขณํ อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา กตํ, ตสฺมา อาห –

‘‘สจฺเจน เม สโม นตฺถิ, เอสา เม สจฺจปารมี’’ติฯ

กุมฺภีโล ปน ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา วานรินฺเทน อติอจฺเฉรกํ กต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘โภ วานรินฺท, อิมสฺมิํ โลเก จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อมิตฺเต อภิภวติ, เต สพฺเพปิ ตุยฺหํ อพฺภนฺตเร อตฺถิ มญฺเญ’’ติ อาห –

‘‘ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา, วานรินฺท, ยถา ตว;

สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ทิฏฺฐํ โส อติวตฺตตี’’ติฯ (ชา. 1.2.147);

ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ปุคฺคลสฺสฯ เอเตติ อิทานิ วตฺตพฺเพ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสติฯ จตุโร ธมฺมาติ จตฺตาโร คุณาฯ

สจฺจนฺติ วจีสจฺจํ, ‘‘มม สนฺติกํ อาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา มุสาวาทํ อกตฺวา อาคโต เอวาติ เอตํ เต วจีสจฺจํฯ ธมฺโมติ วิจารณปญฺญา, ‘‘เอวํ กเต อิทํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ ปวตฺตา เต เอสา วิจารณปญฺญาฯ ธิตีติ อพฺโพจฺฉินฺนํ วีริยํ วุจฺจติ, เอตมฺปิ เต อตฺถิฯ จาโคติ อตฺตปริจฺจาโค, ตฺวํ อตฺตานํ ปริจฺจชิตฺวา มม สนฺติกํ อาคโต, ยํ ปนาหํ คณฺหิตุํ นาสกฺขิํ, มยฺหเมเวส โทโส ฯ ทิฏฺฐนฺติ ปจฺจามิตฺตํฯ โส อติวตฺตตีติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ยถา ตว เอวํ เอเต จตฺตาโร ธมฺมา อตฺถิ, โส ยถา มํ ตฺวํ อชฺช อติกฺกนฺโต, ตเถว อตฺตโน ปจฺจามิตฺตํ อติกฺกมติ อภิภวตีติฯ

เอวํ กุมฺภีโล โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คโตฯ ตทา กุมฺภีโล เทวทตฺโต อโหสิ, ตสฺส ภริยา จิญฺจมาณวิกา, กปิราชา ปน โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา อุทกสฺส ปาสาณสฺส จ ปมาณววตฺถาเนน อิทานิ ปาสาโณ อุจฺจตโร ขายตีติ ปริคฺคณฺหนวเสน ปาสาณสฺส อุปริ สุสุมารสฺส นิปนฺนภาวชานนํ, ปาสาเณน กถนาปเทเสน ตสฺสตฺถสฺส นิจฺฉยคมนํ, สุสุมารสฺส อุปริ อกฺกมิตฺวา สหสา ปรตีเร ปติฏฺฐานวเสน สีฆการิตาย ตสฺส มหตา ปาปโต ปริโมจนํ, อตฺตโน ชีวิตรกฺขณํ, สจฺจวาจานุรกฺขณญฺจาติ เอวมาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

กปิราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สจฺจตาปสจริยาวณฺณนา

อฏฺฐเม ตาปโส สจฺจสวฺหโยติ สจฺจสทฺเทน อวฺหาตพฺโพ สจฺจนามโก ตาปโส ยทา ยสฺมิํ กาเล โหมิ, ตทาฯ สจฺเจน โลกํ ปาเลสินฺติ อตฺตโน อวิสํวาทิภาเวน สตฺตโลกํ ชมฺพุทีเป ตตฺถ ตตฺถ สตฺตนิกายํ ปาปโต นานาวิธา อนตฺถโต จ รกฺขิํฯ สมคฺคํ ชนมกาสหนฺติ ตตฺถ ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนํ มหาชนํ กลเห อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา สามคฺคิยํ อานิสํสกถเนน สมคฺคํ อวิวทมานํ สมฺโมทมานํ อหมกาสิํฯ