อถสฺส ปิตา ‘‘อยํ นาม กุมาโร ปพฺพชิตุกาโม, กิมงฺคํ ปนาหํ, มมาปิ รชฺเชน อตฺโถ นตฺถี’’ติ รชฺชํ ปหาย เตน สทฺธิํ เอว นิกฺขมิฯ ตสฺมิํ นิกฺขมนฺเต เทวีปิ อมจฺจาปิ พฺราหฺมณคหปติกาทโยปีติ สกลนครวาสิโน โภเค ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมิํสุฯ สมาคโม มหา อโหสิ, ปริสา ทฺวาทสโยชนิกา ชาตา, เต อาทาย มหาสตฺโต หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ

สกฺโก เทวราชา ตสฺส นิกฺขนฺตภาวํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมํ เปเสตฺวา ทฺวาทสโยชนายามํ สตฺตโยชนวิตฺถารํ อสฺสมปทํ กาเรสิ, สพฺเพ จ ปพฺพชิตปริกฺขาเร ปฏิยาทาเปสิฯ อิธ มหาสตฺตสฺส ปพฺพชฺชา จ โอวาททานญฺจ พฺรหฺมโลกปรายนตา จ ปริสาย สมฺมา ปฏิปตฺติ จ สพฺพา มหาโควินฺทจริยายํ (จริยา. 1.37 อาทโย) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, ปริสา พุทฺธปริสา, อโยฆรปณฺฑิโต โลกนาโถฯ

ตสฺส เสสปารมินิทฺธารณา อานุภาววิภาวนา จ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

อโยฆรจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ภิสจริยาวณฺณนา

[34]

จตุตฺเถ ยทา โหมิ, กาสีนํ ปุรวรุตฺตเมติ ‘‘กาสี’’ติ พหุวจนวเสน ลทฺธโวหารสฺส รฏฺฐสฺส นครวเร พาราณสิยํ ยสฺมิํ กาเล ชาตสํวฑฺโฒ หุตฺวา วสามีติ อตฺโถฯ ภคินี จ ภาตโร สตฺต, นิพฺพตฺตา โสตฺติเย กุเลติ อุปกญฺจนาทโย ฉ อหญฺจาติ ภาตโร สตฺต สพฺพกนิฏฺฐา กญฺจนเทวี นาม ภคินี จาติ สพฺเพ มยํ อฏฺฐ ชนา มนฺตชฺเฌนนิรตตาย โสตฺติเย อุทิโตทิเต มหติ พฺราหฺมณกุเล ตทา นิพฺพตฺตา ชาตาติ อตฺโถฯ

[35]

โพธิสตฺโต หิ ตทา พาราณสิยํ อสีติโกฏิวิภวสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ‘‘กญฺจนกุมาโร’’ติ นามํ กริํสุฯ อถสฺส ปทสา วิจรณกาเล อปโร ปุตฺโต วิชายิฯ ‘‘อุปกญฺจนกุมาโร’’ติสฺส นามํ กริํสุฯ

ตโต ปฏฺฐาย มหาสตฺตํ ‘‘มหากญฺจนกุมาโร’’ติ สมุทาจรนฺติฯ เอวํ ปฏิปาฏิยา สตฺต ปุตฺตา อเหสุํฯ สพฺพกนิฏฺฐา ปน เอกา ธีตาฯ ตสฺสา ‘‘กญฺจนเทวี’’ติ นามํ กริํสุฯ มหาสตฺโต วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคเหตฺวา ปจฺจาคญฺฉิฯ

อถ นํ มาตาปิตโร ฆราวาเสน พนฺธิตุกามา ‘‘อตฺตโน สมานชาติกุลโต เต ทาริกํ อาเนสฺสามา’’ติ วทิํสุฯ โส ‘‘อมฺม, ตาต, น มยฺหํ ฆราวาเสน อตฺโถฯ มยฺหญฺหิ สพฺโพ โลกสนฺนิวาโส อาทิตฺโต วิย สปฺปฏิภโย, พนฺธนาคารํ วิย ปลิพุทฺธนํ, อุกฺการภูมิ วิย ชิคุจฺโฉ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ, น เม จิตฺตํ กาเมสุ รชฺชติ, อญฺเญ โว ปุตฺตา อตฺถิ, เต ฆราวาเสน นิมนฺเตถา’’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ ยาจิโตปิ สหาเยหิ ยาจาปิโตปิ น อิจฺฉิ, อถ นํ สหายา ‘‘สมฺม, กิํ ปน ตฺวํ ปตฺถยนฺโต กาเม ปริภุญฺชิตุํ น อิจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส เตสํ อตฺตโน เนกฺขมฺมชฺฌาสยํ อาโรเจสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอเตสํ ปุพฺพโช อาสิ’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ เอเตสํ ปุพฺพโช อาสินฺติ เอเตสํ อุปกญฺจนกาทีนํ สตฺตนฺนํ เชฏฺฐภาติโก อหํ ตทา อโหสิํฯ หิรีสุกฺกมุปาคโตติ สุกฺกวิปากตฺตา สนฺตานสฺส วิโสธนโต จ สุกฺกํ ปาปชิคุจฺฉนลกฺขณํ หิริํ ภุสํ อาคโต, อติวิย ปาปํ ชิคุจฺฉนฺโต อาสินฺติ อตฺโถฯ ภวํ ทิสฺวาน ภยโต, เนกฺขมฺมาภิรโต อหนฺติ กามภวาทีนํ วเสน สพฺพํ ภวํ ปกฺขนฺทิตุํ อาคจฺฉนฺตํ จณฺฑหตฺถิํ วิย, หิํสิตุํ อาคจฺฉนฺตํ อุกฺขิตฺตาสิกํ วธกํ วิย, สีหํ วิย, ยกฺขํ วิย, รกฺขสํ วิย, โฆรวิสํ วิย, อาสิวิสํ วิย, อาทิตฺตํ องฺคารํ วิย, สปฺปฏิภยํ ภยานกภาวโต ปสฺสิตฺวา ตโต มุจฺจนตฺถญฺจ ปพฺพชฺชาภิรโต ปพฺพชิตฺวา ‘‘กถํ นุ โข ธมฺมจริยํ สมฺมาปฏิปตฺติํ ปูเรยฺยํ, ฌานสมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตยฺย’’นฺติ ปพฺพชฺชากุสลธมฺมปฐมชฺฌานาทิอภิรโต ตทา อหํ อาสินฺติ อตฺโถฯ

[36] ปหิตาติ มาตาปิตูหิ เปสิตาฯ เอกมานสาติ สมานชฺฌาสยา ปุพฺเพ มยา เอกจฺฉนฺทา มนาปจาริโน มาตาปิตูหิ ปหิตตฺตา ปน มม ปฏิกฺกูลํ อมนาปํ วทนฺตาฯ กาเมหิ มํ นิมนฺเตนฺตีติ มหาปิตูหิ วา เอกมานสา กาเมหิ มํ นิมนฺเตนฺติฯ กุลวํสํ ธาเรหีติ ฆราวาสํ สณฺฐเปนฺโต อตฺตโน กุลวํสํ ธาเรหิ ปติฏฺฐเปหีติ กาเมหิ มํ นิมนฺเตสุนฺติ อตฺโถฯ

[37] ยํ เตสํ วจนํ วุตฺตนฺติ เตสํ มม ปิยสหายานํ ยํ วจนํ วุตฺตํฯ คิหิธมฺเม สุขาวหนฺติ คิหิภาเว สติ คหฏฺฐภาเว ฐิตสฺส ปุริสสฺส ญายานุคตตฺตา ทิฏฺฐธมฺมิกสฺส สมฺปรายิกสฺส จ สุขสฺส อาวหนโต สุขาวหํฯ ตํ เม อโหสิ กฐินนฺติ ตํ เตสํ มยฺหํ สหายานํ มาตาปิตูนญฺจ วจนํ เอกนฺเตเนว เนกฺขมฺมาภิรตตฺตา อมนาปภาเวน เม กฐินํ ผรุสํ ทิวสํ สนฺตตฺตผาลสทิสํ อุโภปิ กณฺเณ ฌาเปนฺตํ วิย อโหสิฯ

[38] เต มํ ตทา อุกฺขิปนฺตนฺติ เต มยฺหํ สหายา มาตาปิตูหิ อตฺตโน จ อุปนิมนฺตนวเสน อเนกวารํ อุปนียมาเน กาเม อุทฺธมุทฺธํ ขิปนฺตํ ฉฑฺเฑนฺตํ ปฏิกฺขิปนฺตํ มํ ปุจฺฉิํสุฯ ปตฺถิตํ มมาติ อิโต วิสุทฺธตรํ กิํ นุ โข อิมินา ปตฺถิตนฺติ มยา อภิปตฺถิตํ มม ตํ ปตฺถนํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘กิํ ตฺวํ ปตฺถยเส, สมฺม, ยทิ กาเม น ภุญฺชสี’’ติฯ

[39] อตฺถกาโมติ อตฺตโน อตฺถกาโม, ปาปภีรูติ อตฺโถฯ ‘‘อตฺตกาโม’’ติปิ ปาฬิฯ หิเตสินนฺติ มยฺหํ หิเตสีนํ ปิยสหายานํฯ เกจิ ‘‘อตฺถกามหิเตสิน’’นฺติ ปฐนฺติ, ตํ น สุนฺทรํฯ

[40] ปิตุ มาตุ จ สาวยุนฺติ เต มยฺหํ สหายา อนิวตฺตนียํ มม ปพฺพชฺชาฉนฺทํ วิทิตฺวา ปพฺพชิตุกามตาทีปกํ มยฺหํ วจนํ ปิตุ มาตุ จ สาเวสุํฯ ‘‘ยคฺเฆ, อมฺมตาตา, ชานาถ, เอกนฺเตเนว มหากญฺจนกุมาโร ปพฺพชิสฺสติ, น โส สกฺกา เกนจิ อุปาเยน กาเมสุ อุปเนตุ’’นฺติ อโวจุํฯ มาตาปิตา เอวมาหูติ ตทา มยฺหํ มาตาปิตโร มม สหาเยหิ วุตฺตํ มม วจนํ สุตฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘สพฺเพว ปพฺพชาม, โภ’’ติ, ยทิ มหากญฺจนกุมารสฺส เนกฺขมฺมํ อภิรุจิตํ, ยํ ตสฺส อภิรุจิตํ, ตทมฺหากมฺปิ อภิรุจิตเมว, ตสฺมา สพฺเพว ปพฺพชาม, โภติฯ ‘‘โภ’’ติ เตสํ พฺราหฺมณานํ อาลปนํฯ ‘‘ปพฺพชาม โข’’ติปิ ปาโฐ, ปพฺพชาม เอวาติ อตฺโถฯ มหาสตฺตสฺส หิ ปพฺพชฺชาฉนฺทํ วิทิตฺวา อุปกญฺจนาทโย ฉ ภาตโร ภคินี จ กญฺจนเทวี ปพฺพชิตุกามาว อเหสุํ, เตน เตปิ มาตาปิตูหิ ฆราวาเสน นิมนฺติยมานา น อิจฺฉิํสุเยวฯ ตสฺมา เอวมาหํสุ ‘‘สพฺเพว ปพฺพชาม, โภ’’ติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา มหาสตฺตํ มาตาปิตโร ปกฺโกสิตฺวา อตฺตโนปิ อธิปฺปายํ ตสฺส อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ตาต, ยทิ ปพฺพชิตุกาโมสิ, อสีติโกฏิธนํ ตว สนฺตกํ ยถาสุขํ วิสฺสชฺเชหี’’ติ อาหํสุฯ อถ นํ มหาปุริโส กปณทฺธิกาทีนํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปาวิสิฯ เตน สทฺธิํ มาตาปิตโร ฉ ภาตโร จ ภคินี จ เอโก ทาโส เอกา ทาสี เอโก จ สหาโย ฆราวาสํ ปหาย อคมํสุฯ เตน วุตฺตํ –

[41]

‘‘อุโภ มาตา ปิตา มยฺหํ, ภคินี จ สตฺต ภาตโร;

อมิตธนํ ฉฑฺฑยิตฺวา, ปวิสิมฺหา มหาวน’’นฺติฯ

ชาตกฏฺฐกถายํ (ชา. อฏฺฐ. 4.14.77 ภิสชาตกวณฺณนา) ปน ‘‘มาตาปิตูสุ กาลํกเตสุ เตสํ กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา มหาสตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมี’’ติ วุตฺตํฯ

เอวํ หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา จ เต โพธิสตฺตปฺปมุขา เอกํ ปทุมสรํ นิสฺสาย รมณีเย ภูมิภาเค อสฺสมํ กตฺวา ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหารา ยาปยิํสุฯ เตสุ อุปกญฺจนาทโย อฏฺฐ ชนา วาเรน ผลาผลํ อาหริตฺวา เอกสฺมิํ ปาสาณผลเก อตฺตโน อิตเรสญฺจ โกฏฺฐาเส กตฺวา ฆณฺฏิสญฺญํ ทตฺวา อตฺตโน โกฏฺฐาสํ อาทาย วสนฏฺฐานํ ปวิสนฺติฯ เสสาปิ ฆณฺฏิสญฺญาย ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปาปุณนโกฏฺฐาสํ อาทาย วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺติฯ

อปรภาเค ภิสานิ อาหริตฺวา ตเถว ขาทนฺติฯ ตตฺถ เต โฆรตปา ปรมธิตินฺทฺริยา กสิณปริกมฺมํ กโรนฺตา วิหริํสุฯ อถ เนสํ สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ กมฺปิฯ สกฺโก ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘อิเม อิสโย วีมํสิสฺสามี’’ติ อตฺตโน อานุภาเวน มหาสตฺตสฺส โกฏฺฐาเส ตโย ทิวเส อนฺตรธาเปสิฯ มหาสตฺโต ปฐมทิวเส โกฏฺฐาสํ อทิสฺวา ‘‘มม โกฏฺฐาโส ปมุฏฺโฐ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ ทุติยทิวเส ‘‘มม โทเสน ภวิตพฺพํ, ปณามนวเสน มม โกฏฺฐาสํ น ฐปิตํ มญฺเญ’’ติ จินฺเตสิฯ

ตติยทิวเส ‘‘ตํ การณํ สุตฺวา ขมาเปสฺสามี’’ติ สายนฺหสมเย ฆณฺฏิสญฺญํ ทตฺวา ตาย สญฺญาย สพฺเพสุ สนฺนิปติเตสุ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ตีสุปิ ทิวเสสุ เตหิ เชฏฺฐโกฏฺฐาสสฺส ฐปิตภาวํ สุตฺวา ‘‘ตุมฺเหหิ มยฺหํ โกฏฺฐาโส ฐปิโต, มยา ปน น ลทฺโธ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา สพฺเพว สํเวคปฺปตฺตา อเหสุํฯ

ตสฺมิํ อสฺสเม รุกฺขเทวตาปิ อตฺตโน ภวนโต โอตริตฺวา เตสํ สนฺติเก นิสีทิฯ มนุสฺสานํ หตฺถโต ปลายิตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ เอโก วารโณ อหิตุณฺฑิกหตฺถโต ปลายิตฺวา มุตฺโต สปฺปกีฬาปนโก เอโก วานโร จ เตหิ อิสีหิ กตปริจยา ตทา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ สกฺโกปิ ‘‘อิสิคณํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ อทิสฺสมานกาโย ตตฺเถว อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิญฺจ ขเณ โพธิสตฺตสฺส กนิฏฺโฐ อุปกญฺจนตาปโส อุฏฺฐาย โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา เสสานํ อปจิติํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อหํ สญฺญํ ปฏฺฐเปตฺวา อตฺตานญฺเญว โสเธตุํ ลภามี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ลภสี’’ติ วุตฺเต อิสิคณมชฺเฌ ฐตฺวา สปถํ กโรนฺโต –

‘‘อสฺสํ ควํ รชตํ ชาตรูปํ, ภริยญฺจ โส อิธ ลภตํ มนาปํ;

ปุตฺเตหิ ทาเรหิ สมงฺคิ โหตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสี’’ติฯ (ชา. 1.14.78) –

อิมํ คาถํ อภาสิฯ อิมญฺหิ โส ‘‘ยตฺตกานิ ปิยวตฺถูนิ โหนฺติ, เตหิ วิปฺปโยเค ตตฺตกานิ ทุกฺขานิ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ วตฺถุกาเม ครหนฺโต อาหฯ

ตํ สุตฺวา อิสิคโณ ‘‘มาริส, มา กถย, อติภาริโย เต สปโถ’’ติ กณฺเณ ปิทหิฯ โพธิสตฺโตปิ ‘‘อติภาริโย เต สปโถ, น, ตฺวํ ตาต, คณฺหสิ, ตว ปตฺตาสเน นิสีทา’’ติ อาหฯ เสสาปิ สปถํ กโรนฺตา ยถากฺกมํ –

‘‘มาลญฺจ โส กาสิกจนฺทนญฺจ, ธาเรตุ ปุตฺตสฺส พหู ภวนฺตุ;

กาเมสุ ติพฺพํ กุรุตํ อเปกฺขํ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

‘‘ปหูตธญฺโญ กสิมา ยสสฺสี, ปุตฺเต คิหี ธนิมา สพฺพกาเม;

วยํ อปสฺสํ ฆรมาวสาตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

‘‘โส ขตฺติโย โหตุ ปสยฺหการี, ราชาภิราชา พลวา ยสสฺสี;

สจาตุรนฺตํ มหิมาวสาตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

‘‘โส พฺราหฺมโณ โหตุ อวีตราโค, มุหุตฺตนกฺขตฺตปเถสุ ยุตฺโต;

ปูเชตุ นํ รฏฺฐปตี ยสสฺสี, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

‘‘อชฺฌายกํ สพฺพสมนฺตเวทํ, ตปสฺสินํ มญฺญตุ สพฺพโลโก;

ปูเชนฺตุ นํ ชานปทา สเมจฺจ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

‘‘จตุสฺสทํ คามวรํ สมิทฺธํ, ทินฺนญฺหิ โส ภุญฺชตุ วาสเวน;

อวีตราโค มรณํ อุเปตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

‘‘โส คามณี โหตุ สหายมชฺเฌ, นจฺเจหิ คีเตหิ ปโมทมาโน;

โส ราชโต พฺยสนมาลตฺถ กิญฺจิ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

‘‘ตํ เอกราชา ปถวิํ วิเชตฺวา, อิตฺถีสหสฺสสฺส ฐเปตุ อคฺเค;

สีมนฺตินีนํ ปวรา ภวาตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ ยา อหาสิฯ

‘‘อิสีนญฺหิ สา สพฺพสมาคตานํ, ภุญฺเชยฺย สาทุํ อวิกมฺปมานา;

จราตุ ลาเภน วิกตฺถมานา, ภิสานิ เต พฺราหณ ยา อหาสิฯ

‘‘อาวาสิโก โหตุ มหาวิหาเร, นวกมฺมิโก โหตุ คชงฺคลายํ;

อาโลกสนฺธิํ ทิวสํ กโรตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

‘‘โส พชฺฌตํ ปาสสเตหิ ฉมฺหิ, รมฺมา วนา นียตุ ราชธานิํ;

ตุตฺเตหิ โส หญฺญตุ ปาจเนหิ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสิฯ

‘‘อลกฺกมาลี ติปุกณฺณปิฏฺโฐ, ลฏฺฐีหโต สปฺปมุขํ อุเปตุ;

สกจฺฉพนฺโธ วิสิขํ จราตุ, ภิสานิ เต พฺราหฺมณ โย อหาสี’’ติฯ (ชา. 1.14.79-90) –

อิมา คาถาโย อโวจุํฯ

ตตฺถ ติพฺพนฺติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ พหลํ อเปกฺขํ กโรตุฯ กสิมาติ สมฺปนฺนกสิกมฺโมฯ ปุตฺเต คิหี ธนิมา สพฺพกาเมติ ปุตฺเต ลภตุ, คิหี โหตุ, สตฺตวิเธน ธเนน ธนิมา โหตุ, รูปาทิเภเท สพฺพกาเม ลภตุฯ วยํ อปสฺสนฺติ มหลฺลกกาเลปิ อปพฺพชิตฺวา อตฺตโน วยํ อปสฺสนฺโต ปญฺจกามคุณสมิทฺธํ ฆรเมว อาวสตุฯ ราชาภิราชาติ ราชูนํ อนฺตเร อติราชาฯ อวีตราโคติ ปุโรหิตฏฺฐานตณฺหาย สตณฺโหฯ ตปสฺสินนฺติ ตปสีลํ, สีลสมฺปนฺโนติ นํ มญฺญตุฯ จตุสฺสทนฺติ อากิณฺณมนุสฺสตาย มนุสฺเสหิ ปหูตธญฺญตาย ธญฺเญน สุลภทารุตาย ทารูหิ สมฺปนฺโนทกตาย อุทเกนาติ จตูหิ อุสฺสนฺนํฯ วาสเวนาติ วาสเวน ทินฺนํ วิย อจลํ, วาสวโต ลทฺธวรานุภาเวเนว ราชานํ อาราเธตฺวา เตน ทินฺนนฺติปิ อตฺโถฯ อวีตราโคติ อวิคตราโค กทฺทเม สูกโร วิย กามปงฺเก นิมุคฺโคว โหตุฯ

คามณีติ คามเชฏฺฐโกฯ ตนฺติ ตํ อิตฺถิํฯ เอกราชาติ อคฺคราชาฯ อิตฺถีสหสฺสสฺสาติ วจนมฏฺฐตาย วุตฺตํฯ โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปตูติ อตฺโถฯ สีมนฺตินีนนฺติ สีมนฺตธรานํ, อิตฺถีนนฺติ อตฺโถฯ สพฺพสมาคตานนฺติ สพฺเพสํ สนฺนิปติตานํ มชฺเฌ นิสีทิตฺวาฯ อวิกมฺปมานาติ อโนสกฺกมานา สาทุรสํ ภุญฺชตูติ อตฺโถฯ จราตุ ลาเภน วิกตฺถมานาติ ลาภเหตุ สิงฺคารเวสํ คเหตฺวา ลาภํ อุปฺปาเทตุํ จรตุฯ อาวาสิโกติ อาวาสชคฺคนโกฯ คชงฺคลายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ตตฺถ กิร ทพฺพสมฺภารา สุลภาฯ อาโลกสนฺธิํ ทิวสนฺติ เอกทิวเสน เอกเมว วาตปานํ กโรตุฯ โส กิร เทวปุตฺโต กสฺสปพุทฺธกาเล คชงฺคลนครํ นิสฺสาย โยชนิเก มหาวิหาเร อาวาสิโก สงฺฆตฺเถโร หุตฺวา ชิณฺเณ วิหาเร นวกมฺมานิ กโรนฺโตว มหาทุกฺขํ อนุภวิ, ตํ สนฺธายาหฯ

ปาสสเตหีติ พหูหิ ปาเสหิฯ ฉมฺหีติ จตูสุ ปาเทสุ คีวาย กฏิภาเค จาติ ฉสุ ฐาเนสุฯ ตุตฺเตหีติ ทฺวิกณฺฏกาหิ ทีฆลฏฺฐีหิฯ ปาจเนหีติ รสฺสปาจเนหิ, องฺกุสเกหิ วาฯ อลกฺกมาลีติ อหิตุณฺฑิเกน กณฺเฐ ปริกฺขิปิตฺวา ฐปิตาย อลกฺกมาลาย สมนฺนาคโตฯ ติปุกณฺณปิฏฺโฐติ ติปุปิฬนฺธเนน ปิฬนฺธิตปิฏฺฐิกณฺโณ กณฺณปิฏฺโฐฯ ลฏฺฐิหโตติ สปฺปกีฬาปนํ สิกฺขาปยมาโน ลฏฺฐิยา หโต หุตฺวาฯ สพฺพํ เต กามโภคํ ฆราวาสํ อตฺตนา อตฺตนา อนุภูตทุกฺขญฺจ ชิคุจฺฉนฺตา ตถา ตถา สปถํ กโรนฺตา เอวมาหํสุฯ

อถ โพธิสตฺโต ‘‘สพฺเพหิ อิเมหิ สปโถ กโต, มยาปิ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ สปถํ กโรนฺโต –

‘‘โย เว อนฏฺฐํว นฏฺฐนฺติ จาห, กาเมว โส ลภตํ ภุญฺชตญฺจ;

อคารมชฺเฌ มรณํ อุเปตุ, โย วา โภนฺโต สงฺกติ กญฺจิ เทวา’’ติฯ (ชา. 1.14.91) –

อิมํ คาถมาหฯ

ตตฺถ โภนฺโตติ ภวนฺโตฯ สงฺกตีติ อาสงฺกติฯ กญฺจีติ อญฺญตรํฯ

อถ สกฺโก ‘‘สพฺเพปิเม กาเมสุ นิรเปกฺขา’’ติ ชานิตฺวา สํวิคฺคมานโส น อิเมสุ เกนจิปิ ภิสานิ นีตานิ, นาปิ ตยา อนฏฺฐํ นฏฺฐนฺติ วุตฺตํ, อปิจ อหํ ตุมฺเห วีมํสิตุกาโม อนฺตรธาเปสินฺติ ทสฺเสนฺโต –

‘‘วีมํสมาโน อิสิโน ภิสานิ, ตีเร คเหตฺวาน ถเล นิเธสิํ;

สุทฺธา อปาปา อิสโย วสนฺติ, เอตานิ เต พฺรหฺมจารี ภิสานี’’ติฯ (ชา. 1.14.95) –

โอสานคาถมาหฯ

ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต –

‘‘น เต นฏา โน ปน กีฬเนยฺยา, น พนฺธวา โน ปน เต สหายา;

กิสฺมิํ วุปตฺถมฺภ สหสฺสเนตฺต, อิสีหิ ตฺวํ กีฬสิ เทวราชา’’ติฯ (ชา. 1.14.96) –

สกฺกํ ตชฺเชสิฯ

อถ นํ สกฺโก –

‘‘อาจริโย เมสิ ปิตา จ มยฺหํ, เอสา ปติฏฺฐา ขลิตสฺส พฺรหฺเม;

เอกาปราธํ ขม ภูริปญฺญ, น ปณฺฑิตา โกธพลา ภวนฺตี’’ติฯ (ชา. 1.14.97) –

ขมาเปสิฯ

มหาสตฺโต สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ขมิตฺวา สยํ อิสิคณํ ขมาเปนฺโต –

‘‘สุวาสิตํ อิสินํ เอกรตฺตํ, ยํ วาสวํ ภูตปติทฺทสาม;

สพฺเพว โภนฺโต สุมนา ภวนฺตุ, ยํ พฺราหฺมโณ ปจฺจุปาที ภิสานี’’ติฯ (ชา. 1.14.98) –

อาหฯ

ตตฺถ น เต นฏาติ, เทวราช, มยํ ตว นฏา วา กีฬิตพฺพยุตฺตกา วา น โหมฯ นาปิ ตว ญาตกา, สหายา หสฺสํ กาตพฺพาฯ อถ ตฺวํ กิสฺมิํ วุปตฺถมฺภาติ กิํ อุปตฺถมฺภกํ กตฺวา, กิํ นิสฺสาย อิสีหิ สทฺธิํ กีฬสีติ อตฺโถฯ เอสา ปติฏฺฐาติ เอสา ตว ปาทจฺฉายา อชฺช มม ขลิตสฺส อปราธสฺส ปติฏฺฐา โหตุฯ สุวาสิตนฺติ อายสฺมนฺตานํ อิสีนํ เอกรตฺติมฺปิ อิมสฺมิํ อรญฺเญ วสิตํ สุวสิตเมวฯ กิํการณา? ยํ วาสวํ ภูตปติํ อทฺทสามฯ สเจ หิ มยํ นคเร อวสิมฺหา, น อิมํ อทฺทสามฯ โภนฺโตติ ภวนฺโตฯ สพฺเพปิ สุมนา ภวนฺตุ ตุสฺสนฺตุ, สกฺกสฺส เทวรญฺโญ ขมนฺตุ, กิํการณา? ยํ พฺราหฺมโณ ปจฺจุปาที ภิสานิ ยสฺมา ตุมฺหากํ อาจริโย ภิสานิ อลภีติฯ สกฺโก อิสิคณํ วนฺทิตฺวา เทวโลกํ คโตฯ อิสิคโณปิ ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิฯ

ตทา อุปกญฺจนาทโย ฉ ภาตโร สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานมหากสฺสปอนุรุทฺธปุณฺณอานนฺทตฺเถรา, ภคินี อุปฺปลวณฺณา, ทาสี ขุชฺชุตฺตรา, ทาโส จิตฺโต คหปติ, รุกฺขเทวตา สาตาคิโร, วารโณ ปาลิเลยฺยนาโค, วานโร มธุวาสิฏฺโฐ, สกฺโก กาฬุทายี, มหากญฺจนตาปโส โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ทส ปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา อจฺจนฺตเมว กาเมสุ อนเปกฺขตาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

ภิสจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. โสณปณฺฑิตจริยาวณฺณนา

[42] ปญฺจเม นคเร พฺรหฺมวฑฺฒเนติ พฺรหฺมวฑฺฒนนามเก นคเรฯ กุลวเรติ อคฺคกุเลฯ เสฏฺเฐติ ปาสํสตเมฯ มหาสาเลติ มหาสาเรฯ อชายหนฺติ อชายิํ อหํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตสฺมิํ กาเล ‘‘พฺรหฺมวฑฺฒน’’นฺติ ลทฺธนาเม พาราณสินคเร ยทา โหมิ ภวามิ ปฏิวสามิ, ตทา อภิชาตสมฺปตฺติยา อุทิโตทิตภาเวน อคฺเค วิชฺชาวตสมฺปตฺติยา เสฏฺเฐ อสีติโกฏิวิภวตาย มหาสาเล พฺราหฺมณกุเล อหํ อุปฺปชฺชินฺติฯ