เมนู

7. มาตงฺคจริยาวณฺณนา

[60] สตฺตเม ชฏิโลติ ชฏาวนฺโต, ชฏาพนฺธเกโสติ อตฺโถฯ อุคฺคตาปโนติ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ตาปนโต นิคฺคณฺหนโต ตปสงฺขาตํ อุคฺคตาปนํ เอตสฺสาติ อุคฺคตาปโน, โฆรตโป ปรมธิตินฺทฺริโยติ อตฺโถฯ อถ วา นานปฺปกาเร ทิฏฺฐธมฺมิกาทิเภเท อนตฺเถ อุคฺคิรณโต พหิ ฉฑฺฑาปนโต โฆรภีมภยานกฏฺเฐน วา ‘‘อุคฺคา’’ติ ลทฺธนาเม กิเลเส วีริยาตเปน สนฺตาปนโต อุคฺเค ตาเปตีติ อุคฺคตาปโนฯ มาตงฺโค นาม นาเมนาติ นาเมน มาตงฺโค นามฯ มาตงฺคกุเล นิพฺพตฺติยา ชาติยา อาคตํ หิสฺส เอตํ นามํฯ สีลวาติ สีลสมฺปนฺโน สุปริสุทฺธสีโลฯ สุสมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธีหิ สุฏฺฐุ สมาหิโต, ฌานสมาปตฺติลาภีติ อตฺโถฯ

ตทา หิ โพธิสตฺโต จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา รูเปน ทุทฺทสิโก พหินคเร จณฺฑาลคาเม วสติฯ ‘‘มาตงฺคปณฺฑิโต’’ติ ปกาสนาโมฯ อเถกทิวสํ ตสฺมิํ นคเร นกฺขตฺเต โฆสิเต เยภุยฺเยน นาครา นกฺขตฺตํ กีฬนฺติฯ อญฺญตราปิ พฺราหฺมณมหาสาลกญฺญา โสฬสปนฺนรสวสฺสุทฺเทสิกา เทวกญฺญา วิย รูเปน ทสฺสนียา ปาสาทิกา ‘‘อตฺตโน วิภวานุรูปํ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ ปหูตขชฺชโภชฺชาทีนิ สกเฏสุ อาโรเปตฺวา สพฺพเสตํ วฬวารถมารุยฺห มหตา ปริวาเรน อุยฺยานภูมิํ คจฺฉติฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกา นาเมสา, สา กิร ทุสฺสณฺฐิตํ รูปํ ‘‘อวมงฺคล’’นฺติ ตํ ทฏฺฐุํ น อิจฺฉติ, เตนสฺสา ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิกา’’ตฺเวว สมญฺญา อุทปาทิฯ

ตทา โพธิสตฺโต กาลสฺเสว อุฏฺฐาย ปฏปิโลติกํ นิวาเสตฺวา ชชฺชริตมุขภาคํ เวณุทณฺฑํ คเหตฺวา ภาชนหตฺโถ นครํ ปวิสติ มนุสฺเส ทิสฺวา ทูรโตว เตสํ ทูรีกรณตฺถํ เตน เวณุทณฺเฑน สญฺญํ กโรนฺโตฯ อถ ทิฏฺฐมงฺคลิกา ‘‘อุสฺสรถ อุสฺสรถา’’ติ อุสฺสารณํ กโรนฺเตหิ อตฺตโน ปุริเสหิ นียมานา นครทฺวารมชฺเฌ มาตงฺคํ ทิสฺวา ‘‘โก เอโส’’ติ อาหฯ ‘‘อยฺเย, มาตงฺคจณฺฑาโล’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อีทิสํ ทิสฺวา คตานํ กุโต วุฑฺฒี’’ติ ยานํ นิวตฺตาเปสิฯ

มนุสฺสา ‘‘ยํ มยํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา พหุํ ขชฺชโภชฺชาทิํ ลเภยฺยาม, ตสฺส โน มาตงฺเคน อนฺตราโย กโต’’ติ กุปิตา ‘‘คณฺหถ, จณฺฑาล’’นฺติ เลฑฺฑูหิ ปหริตฺวา วิสญฺญีภูตํ ปาเตตฺวา อคมํสุฯ

โส น จิเรเนว สติํ ปฏิลภิตฺวา วุฏฺฐาย มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, อยฺยา, ทฺวารํ นาม สพฺพสาธารณํ, อุทาหุ พฺราหฺมณานํ เอว กต’’นฺติ? ‘‘สพฺเพสํ สาธารณ’’นฺติฯ ‘‘เอวํ สพฺพสาธารณทฺวาเร เอกมนฺตํ อปกฺกมนฺตํ มํ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย มนุสฺสา อิมํ อนยพฺยสนํ ปาเปสุ’’นฺติ รถิกาย มนุสฺสานํ อาโรเจตฺวา ‘‘หนฺทาหํ อิมิสฺสา มานํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ ตสฺสา นิเวสนทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘อหํ ทิฏฺฐมงฺคลิกํ อลทฺธา น วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ นิปชฺชิฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย ปิตา ‘‘ฆรทฺวาเร มาตงฺโค นิปนฺโน’’ติ สุตฺวา ‘‘ตสฺส กากณิกํ เทถ, เตเลน สรีรํ มกฺเขตฺวา คจฺฉตู’’ติ อาหฯ โส ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิกํ อลทฺธา น อุฏฺฐหิสฺสามิ’’จฺเจว อาหฯ ตโต พฺราหฺมเณน – ‘‘ทฺเว กากณิเก เทถ, มาสกํ ปาทํ กหาปณํ ทฺเว ตีณิ ยาว กหาปณสตํ กหาปณสหสฺสํ เทถา’’ติ วุตฺเตปิ น สมฺปฏิจฺฉติ เอวฯ เอวํ เตสํ มนฺเตนฺตานํ เอว สูริโย อตฺถงฺคโตฯ

อถ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย มาตา ปาสาทา โอรุยฺห สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ตาต, มาตงฺค , ทิฏฺฐมงฺคลิกาย อปราธํ ขม, ทฺเว สหสฺสานิ คณฺหาหิ ยาว สตสหสฺสํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเตปิ น สมฺปฏิจฺฉิ, นิปชฺชิ เอวฯ ตสฺเสวํ ฉ ทิวเส นิปชฺชิตฺวา สตฺตเม ทิวเส สมฺปตฺเต สมนฺตา สามนฺตฆรา ปฏิวิสกฆรา จ มนุสฺสา อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘ตุมฺเห มาตงฺคํ วา อุฏฺฐาเปถ, ทาริกํ วา เทถ, มา อมฺเห นาสยิตฺถา’’ติ อาหํสุฯ ตทา กิร อยํ ตสฺมิํ เทเส เทสธมฺโม ‘‘ยสฺส ฆรทฺวาเร เอวํ นิปชฺชิตฺวา จณฺฑาโล มรติ, เตน ฆเรน สทฺธิํ สตฺตสตฺตฆรวาสิโน จณฺฑาลา โหนฺตี’’ติฯ

ตโต ทิฏฺฐมงฺคลิกาย มาตาปิตโร ทิฏฺฐมงฺคลิกํ ปฏปิโลติกํ นิวาสาเปตฺวา จณฺฑาลานุจฺฉวิกํ ปริกฺขารํ ทตฺวา ปริเทวมานํ เอว ตสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘หนฺท, ทานิ ทาริกํ อุฏฺฐาย คณฺหาหี’’ติ อทํสุฯ สา ปสฺเส ฐตฺวา ‘‘อุฏฺฐาหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘อหํ อติวิย กิลนฺโต, หตฺเถ คเหตฺวา มํ อุฏฺฐาเปหี’’ติ อาหฯ สา ตถา อกาสิฯ มาตงฺโค ‘‘มยํ อนฺโตนคเร วสิตุํ น ลภาม, เอหิ, พหินคเร จณฺฑาลคามํ คมิสฺสามา’’ติ ตํ อปสฺสาย อตฺตโน เคหํ อคมาสิฯ ‘‘ตสฺสา ปิฏฺฐิํ อภิรุหิตฺวา’’ติ ชาตกภาณกา วทนฺติฯ

เอวํ ปน เคหํ คนฺตฺวา ชาติสมฺเภทวีติกฺกมํ อกตฺวาว กติปาหํ เคเห วสิตฺวา พลํ คเหตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อิมํ พฺราหฺมณมหาสาลกญฺญํ มยฺหํ จณฺฑาลเคเห วาสาเปสิํ, หนฺท, ทานิ ตํ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตํ กริสฺสามี’’ติฯ โส อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา อิทฺธิยา จณฺฑาลคามทฺวาเร โอตริตฺวา เคหทฺวาเร ฐิโต ทิฏฺฐมงฺคลิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สามิ, กิสฺส มํ อนาถํ กตฺวา ปพฺพชิโตสี’’ติ ปริเทวมานํ ‘‘ตฺวํ, ภทฺเท, มา จินฺตยิ, ตว โปราณกยสโต อิทานิ มหนฺตตรํ ยสํ กริสฺสามิ, ตฺวํ ปน ‘มหาพฺรหฺมา เม สามิโก , น มาตงฺโค, โส พฺรหฺมโลกํ คโต, อิโต สตฺตเม ทิวเส ปุณฺณมาย จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา อาคมิสฺสตี’ติ ปริสาสุ วเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา หิมวนฺตเมว คโตฯ

ทิฏฺฐมงฺคลิกาปิ พาราณสิยํ มหาชนมชฺเฌ เตสุ เตสุ ฐาเนสุ ตถา กเถสิฯ อถ ปุณฺณมทิวเส โพธิสตฺโต จนฺทมณฺฑลสฺส คคนมชฺเฌ ฐิตกาเล พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา ทฺวาทสโยชนิกํ พาราณสิํ สกลํ กาสิรฏฺฐญฺจ เอโกภาสํ กตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา พาราณสิยา อุปริ ติกฺขตฺตุํ ปริพฺภมิตฺวา มหาชเนน คนฺธมาลาทีหิ ปูชิยมาโน จณฺฑาลคามาภิมุโข อโหสิฯ พฺรหฺมภตฺตา สนฺนิปติตฺวา ตํ จณฺฑาลคามกํ คนฺตฺวา ทิฏฺฐมงฺคลิกาย เคหํ สุทฺธวตฺถคนฺธมาลาทีหิ เทววิมานํ วิย อลงฺกริํสุฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกา จ ตทา อุตุนี โหติฯ มหาสตฺโต ตตฺถ คนฺตฺวา ทิฏฺฐมงฺคลิกํ องฺคุฏฺเฐน นาภิยํ ปรามสิตฺวา ‘‘ภทฺเท, คพฺโภ เต ปติฏฺฐิโต, ตฺวํ ปุตฺตํ วิชายิสฺสสิ, ตฺวมฺปิ ปุตฺโตปิ เต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา ภวิสฺสถ, ตว สีสโธวนอุทกํ สกลชมฺพุทีเป ราชูนํ อภิเสโกทกํ ภวิสฺสติ, นฺหาโนทกํ ปน เต อมโตทกํ ภวิสฺสติ, เย นํ สีเส อาสิญฺจิสฺสนฺติ, เต สพฺพโรเคหิ มุจฺจิสฺสนฺติ, กาฬกณฺณิยา จ ปริมุจฺจิสฺสนฺติ, ตว ปาทปิฏฺเฐ สีสํ ฐเปตฺวา วนฺทนฺตา สหสฺสํ ทสฺสนฺติ, กถาสวนฏฺฐาเน ฐตฺวา วนฺทนฺตา สตํ ทสฺสนฺติ, จกฺขุปเถ ฐตฺวา วนฺทนฺตา เอเกกํ กหาปณํ ทตฺวา วนฺทิสฺสนฺติ, อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ ตํ โอวทิตฺวา เคหา นิกฺขมฺม มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว จนฺทมณฺฑลํ ปาวิสิฯ

พฺรหฺมภตฺตา สนฺนิปติตฺวา ทิฏฺฐมงฺคลิกํ มหนฺเตน สกฺกาเรน นครํ ปเวเสตฺวา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ตตฺถ วสาเปสุํฯ เทววิมานสทิสญฺจสฺสา นิเวสนํ กาเรสุํฯ ตตฺถ เนตฺวา อุฬารํ ลาภสกฺการํ อุปนาเมสุํฯ ปุตฺตลาภาทิ สพฺโพ โพธิสตฺเตน วุตฺตสทิโสว อโหสิฯ โสฬสสหสฺสา พฺราหฺมณา ทิฏฺฐมงฺคลิกาย ปุตฺเตน สห นิพทฺธํ ภุญฺชนฺติ, สหสฺสมตฺตา นํ ปริวาเรนฺติ, อเนกสหสฺสานํ ทานํ ทียติฯ อถ มหาสตฺโต ‘‘อยํ อฏฺฐาเน อภิปฺปสนฺโน, หนฺทสฺส ทกฺขิเณยฺเย ชานาเปสฺสามี’’ติ ภิกฺขาย จรนฺโต ตสฺสา เคหํ คนฺตฺวา เตน สทฺธิํ สลฺลปิตฺวา อคมาสิฯ อถ กุมาโร คาถมาห –

‘‘กุโต นุ อาคจฺฉสิ ทุมฺมวาสี, โอตลฺลโก ปํสุปิสาจโกว;

สงฺการโจฬํ ปฏิมุญฺจ กณฺเฐ, โก เร ตุวํ โหสิ อทกฺขิเณยฺโย’’ติฯ (ชา. 1.15.1);

เตน วุตฺตํ อนาจารํ อสหมานา เทวตา ตสฺส เตสญฺจ โสฬสสหสฺสานํ พฺราหฺมณานํ มุขํ วิปริวตฺเตสุํฯ ตํ ทิสฺวา ทิฏฺฐมงฺคลิกา มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘ตสฺส อนาจารํ อสหนฺเตหิ ยกฺเขหิ โส วิปฺปกาโร กโต, อปิ จ โข ปน อิมํ อุจฺฉิฏฺฐปิณฺฑกํ เตสํ มุเข อาสิญฺจิตฺวา ตํ วิปฺปการํ วูปสเมหี’’ติ อาหฯ สาปิ ตถา กตฺวา ตํ วูปสเมสิฯ อถ ทิฏฺฐมงฺคลิกา ปุตฺตํ อาห – ‘‘ตาต, อิมสฺมิํ โลเก ทกฺขิเณยฺยา นาม มาตงฺคปณฺฑิตสทิสา ภวนฺติ, น อิเม พฺราหฺมณา วิย ชาติมตฺเตน, มนฺตสชฺฌายนมตฺเตน วา มานตฺถทฺธา’’ติ วตฺวา เย ตทา สีลาทิคุณวิเสสยุตฺตา ฌานสมาปตฺติลาภิโน เจว ปจฺเจกพุทฺธา จ, ตตฺเถวสฺส ปสาทํ อุปฺปาเทสีติฯ

ตทา เวตฺตวตีนคเร ชาติมนฺโต นาม เอโก พฺราหฺมโณ ปพฺพชิตฺวาปิ ชาติํ นิสฺสาย มหนฺตํ มานมกาสิฯ มหาสตฺโต ‘‘ตสฺส มานํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ ตํ ฐานํ คนฺตฺวา ตสฺสาสนฺเน อุปริโสเต วาสํ กปฺเปสิฯ เตน วุตฺตํ –

[61]

‘‘อหญฺจ พฺราหฺมโณ เอโก, คงฺคากูเล วสามุโภ;

อหํ วสามิ อุปริ, เหฏฺฐา วสติ พฺราหฺมโณ’’ติฯ

อถ มหาสตฺโต เอกทิวสํ ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา ‘‘อิทํ ชาติมนฺตสฺส ชฏาสุ ลคฺคตู’’ติ อธิฏฺฐาย นทิยํ ปาเตสิฯ ตํ ตสฺส อุทกํ อาจเมนฺตสฺส ชฏาสุ ลคฺคิ, โส ตํ ทิสฺวา ‘‘นสฺส วสลา’’ติ วตฺวา ‘‘กุโตยํ กาฬกณฺณี อาคโต, อุปธาเรสฺสามิ น’’นฺติ อุทฺธํโสตํ คจฺฉนฺโต มหาสตฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิํชาติโกสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘จณฺฑาโลสฺมี’’ติฯ ‘‘ตยา นทิยํ ทนฺตกฏฺฐํ ปาติต’’นฺติ? ‘‘อาม, มยา’’ติฯ ‘‘นสฺส, วสล, จณฺฑาล, กาฬกณฺณิ, มา อิธ วสิ, เหฏฺฐาโสเต วสา’’ติ วตฺวา เหฏฺฐาโสเต วสนฺเตนปิ ปาติเต ทนฺตกฏฺเฐ ปฏิโสตํ อาคนฺตฺวา ชฏาสุ ลคฺคนฺเต ‘‘นสฺส, วสล, สเจ อิธ วสิสฺสสิ, สตฺตเม ทิวเส สตฺตธา เต มุทฺธา ผลิสฺสตี’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ –

[62]

‘‘วิจรนฺโต อนุกูลมฺหิ, อุทฺธํ เม อสฺสมทฺทส;

ตตฺถ มํ ปริภาเสตฺวา, อภิสปิ มุทฺธผาลน’’นฺติฯ

ตตฺถ วิจรนฺโต อนุกูลมฺหีติ อุจฺฉิฏฺฐทนฺตกฏฺเฐ อตฺตโน ชฏาสุ ลคฺเค ตสฺส อาคมนคเวสนวเสน คงฺคาย ตีเร อนุวิจรนฺโตฯ อุทฺธํ เม อสฺสมทฺทสาติ อตฺตโน วสนฏฺฐานโต อุปริโสเต มม อสฺสมํ ปณฺณสาลํ อทฺทกฺขิฯ ตตฺถ มํ ปริภาเสตฺวาติ มม อสฺสมํ อาคนฺตฺวา ชาติํ สุตฺวา ตโตว ปฏิกฺกมิตฺวา สวนูปจาเร ฐตฺวา ‘‘นสฺส, วสล จณฺฑาล, กาฬกณฺณิ มา อิธ วสี’’ติอาทีนิ วตฺวา ภเยน สนฺตชฺเชตฺวาฯ อภิสปิ มุทฺธผาลนนฺติ ‘‘สเจ ชีวิตุกาโมสิ, เอตฺโตว สีฆํ ปลายสฺสู’’ติ วตฺวา ‘‘สเจ น ปกฺกมิสฺสติ, อิโต เต สตฺตเม ทิวเส สตฺตธา มุทฺธา ผลตู’’ติ เม อภิสปํ อทาสิฯ

กิํ ปน ตสฺส อภิสเปน มุทฺธา ผลตีติ? น ผลติ, กุหโก ปน โส, เอวมยํ มรณภยตชฺชิโต สุทูรํ ปกฺกมิสฺสตีติ สญฺญาย สนฺตาสนตฺถํ ตถา อาหฯ

[63] ยทิหํ ตสฺส ปกุปฺเปยฺยนฺติ ตสฺส มานตฺถทฺธสฺส กูฏชฏิลสฺส อหํ ยทิ กุชฺเฌยฺยํฯ ยทิ สีลํ น โคปเยติ สีลํ ยทิ น รกฺเขยฺยํ, อิทํ สีลํ นาม ชีวิตนิรเปกฺขํ สมฺมเทว รกฺขิตพฺพนฺติ ยทิ น จินฺเตยฺยนฺติ อตฺโถฯ โอโลเกตฺวานหํ ตสฺส, กเรยฺยํ ฉาริกํ วิยาติ สจาหํ ตทา ตสฺส อปฺปตีโต อภวิสฺสํ ฯ มม จิตฺตาจารํ ญตฺวา มยิ อภิปฺปสนฺนา เทวตา ขเณเนว ตํ ภสฺมมุฏฺฐิํ วิย วิทฺธํเสยฺยุนฺติ อธิปฺปาโยฯ

สตฺถา ปน ตทา อตฺตโน อปฺปตีตภาเว สติ เทวตาหิ สาเธตพฺพํ ตสฺส อนตฺถํ อตฺตนา กตฺตพฺพํ วิย กตฺวา เทเสสิ ‘‘กเรยฺยํ ฉาริกํ วิยา’’ติฯ

วิตณฺฑวาที ปนาห – ‘‘โพธิสตฺโตว ตํ ชฏิลํ อิจฺฉมาโน อิทฺธิยา ฉาริกํ กเรยฺย, เอวญฺหิ สติ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺโถ อุชุกเมว นีโต โหตี’’ติฯ โส เอวมสฺส วจนีโย – ‘‘ตฺวํ อิทฺธิยา ปรูปฆาตํ วทสิ, อิทฺธิ นาเมสา อธิฏฺฐานา อิทฺธิ, วิกุพฺพนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปุญฺญวโต อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ ทสวิธาฯ ตตฺถ ‘‘กตรํ อิทฺธิํ วเทสี’’ติ? ‘‘ภาวนามย’’นฺติฯ ‘‘กิํ ปน ภาวนามยาย ปรูปฆาตกมฺมํ โหตี’’ติ? อาม, เอกจฺเจ อาจริยา ‘‘เอกวารํ โหตี’’ติ วทนฺติ, ยถา หิ ปรํ ปหริตุกาเมน อุทกภริเต ฆเฏ ขิตฺเต ปโรปิ ปหรียติ, ฆโฏปิ ภิชฺชติ, เอวเมว ภาวนามยาย อิทฺธิยา เอกวารํ ปรูปฆาตกมฺมํ โหติ, ตโต ปฏฺฐาย ปน สา นสฺสติฯ

อถ โส ‘‘ภาวนามยาย อิทฺธิยา เนว เอกวารํ น ทฺเววารํ ปรูปฆาตกมฺมํ โหตี’’ติ วตฺวา ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘กิํ ภาวนามยา อิทฺธิ กุสลา อกุสลา อพฺยากตา, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สวิตกฺกสวิจารา อวิตกฺกวิจารมตฺตา อวิตกฺกอวิจารา, กามาวจรา รูปาวจรา อรูปาวจรา’’ติ? ชานนฺโต ‘‘ภาวนามยา อิทฺธิ กุสลา อพฺยากตา วา อทุกฺขมสุขเวทนิยา อวิตกฺกอวิจารา รูปาวจรา จา’’ติ วกฺขติฯ โส วตฺตพฺโพ ‘‘ปาณาติปาตเจตนา กุสลาทีสุ กตรํ โกฏฺฐาสํ ภชตี’’ติ? ชานนฺโต วกฺขติ ‘‘ปาณาติปาตเจตนา อกุสลาว ทุกฺขเวทนาว สวิตกฺกสวิจาราว กามาวจราวา’’ติฯ เอวํ สนฺเต ‘‘ตว ปญฺโห เนว กุสลตฺติเกน สเมติ, น เวทนาตฺติเกน น วิตกฺกตฺติเกน น ภูมนฺตเรนา’’ติ ปาฬิยา วิโรธํ ทสฺเสตฺวา สญฺญาเปตพฺโพฯ ยทิ ปน โส ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อญฺญิสฺสา กุจฺฉิคตํ คพฺภํ ปาปเกน มนสานุเปกฺขิตา โหติ ‘อโห วต ยํ ตํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํ น โสตฺถินา อภินิกฺขเมยฺยา’ติฯ

เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, กุลุมฺปสฺส อุปฆาโต โหตี’’ติ สงฺคีติํ อนารุฬฺหํ กุลุมฺปสุตฺตํ อุทาหเรยฺยฯ ตสฺสาปิ ‘‘ตฺวํ อตฺถํ น ชานาสิฯ อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโตติ หิ เอตฺถ น ภาวนามยา อิทฺธิ อธิปฺเปตา, อาถพฺพนิกา อิทฺธิ อธิปฺเปตาฯ สา หิ เอตฺถ ลพฺภมานา ลพฺภตีติ ภาวนามยาย อิทฺธิยา ปรูปฆาโต น สมฺภวติเยวา’’ติ สญฺญาเปตพฺโพฯ โน เจ สญฺญตฺติํ อุเปติ, กมฺมํ กตฺวา อุยฺโยเชตพฺโพฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยเนเวตฺถ คาถาย อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตถา ปน เตน อภิสปิโต มหาสตฺโต ‘‘สจาหํ เอตสฺส กุชฺฌิสฺสามิ, สีลํ เม อรกฺขิตํ ภวิสฺสติ, อุปาเยเนวสฺส มานํ ภินฺทิสฺสามิ, สา จสฺส รกฺขา ภวิสฺสตี’’ติ สตฺตเม ทิวเส สูริยุคฺคมนํ วาเรสิฯ มนุสฺสา สูริยสฺส อนุคฺคมเนน อุพฺพาฬฺหา ชาติมนฺตตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห สูริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น เทถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘น เมตํ กมฺมํ, คงฺคาตีเร ปน เอโก จณฺฑาลตาปโส วสติ, ตสฺเสตํ กมฺมํ สิยา’’ติ อาห ฯ มนุสฺสา มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห สูริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น เทถา’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อามาวุโส’’ติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ กุลูปกตาปโส มํ นิรปราธํ อภิสปิ, ตสฺมิํ อาคนฺตฺวา ขมาปนตฺถํ มม ปาเทสุ ปติเต สูริยํ วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติฯ เต คนฺตฺวา ตํ อากฑฺฒนฺตา อาเนตฺวา มหาสตฺตสฺส ปาทมูเล นิปชฺชาเปตฺวา ขมาเปตฺวา ‘‘สูริยํ วิสฺสชฺเชถ, ภนฺเต’’ติ อาหํสุฯ ‘‘น สกฺกา วิสฺสชฺเชตุํ, สจาหํ วิสฺสชฺเชสฺสามิ, อิมสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสตี’’ติฯ ‘‘อถ, ภนฺเต, กิํ กโรมา’’ติฯ มหาสตฺโต ‘‘มตฺติกาปิณฺฑํ อาหรถา’’ติ อาหราเปตฺวา ‘‘อิมํ ตาปสสฺส สีเส ฐเปตฺวา ตาปสํ โอตาเรตฺวา อุทเก ฐเปถ, ยทา สูริโย ทิสฺสติ, ตทา ตาปโส อุทเก นิมุชฺชตู’’ติ วตฺวา สูริยํ วิสฺสชฺเชสิฯ สูริยรสฺมีหิ ผุฏฺฐมตฺเตว มตฺติกาปิณฺโฑ สตฺตธา ภิชฺชิฯ ตาปโส อุทเก นิมุชฺชิฯ เตน วุตฺตํ –

[64]

‘‘ยํ โส ตทา มํ อภิสปิ, กุปิโต ทุฏฺฐมานโส;

ตสฺเสว มตฺถเก นิปติ, โยเคน ตํ ปโมจยิ’’นฺติฯ

ตตฺถ ยํ โส ตทา มํ อภิสปีติ โส ชาติมนฺตชฏิโล ยํ มุทฺธผาลนํ สนฺธาย ตทา มํ อภิสปิ, มยฺหํ สปํ อทาสิฯ

ตสฺเสว มตฺถเก นิปตีติ ตํ มยฺหํ อุปริ เตน อิจฺฉิตํ ตสฺเสว ปน อุปริ นิปติ นิปตนภาเวน อฏฺฐาสิฯ เอวญฺเหตํ โหติ ยถา ตํ อปฺปทุฏฺฐสฺส ปทุสฺสโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ…เป.… ปฏิวาตํว ขิตฺโต’’ติ (ธ. ป. 125; สุ. นิ. 667; ชา. 1.5.94)ฯ โยเคน ตํ ปโมจยินฺติ ตํ ตสฺส ภาสิตํ มตฺถกผาลนํ อุปาเยน ตโต ปโมเจสิํ, ตํ วา ชฏิลํ ตโต ปโมเจสิํ, เยน อุปาเยน ตํ น โหติ, ตถา อกาสินฺติ อตฺโถฯ

ยญฺหิ เตน ปารมิตาปริภาวนสมิทฺธาหิ นานาสมาปตฺติวิหารปริปูริตาหิ สีลทิฏฺฐิสมฺปทาหิ สุสงฺขตสนฺตาเน มหากรุณาธิวาเส มหาสตฺเต อริยูปวาทกมฺมํ อภิสปสงฺขาตํ ผรุสวจนํ ปยุตฺตํ, ตํ มหาสตฺตสฺส เขตฺตวิเสสภาวโต ตสฺส จ อชฺฌาสยผรุสตาย ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ หุตฺวา สเจ โส มหาสตฺตํ น ขมาเปสิ, สตฺตเม ทิวเส วิปจฺจนสภาวํ ชาตํ, ขมาปิเต ปน มหาสตฺเต ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา อวิปากธมฺมตํ อาปชฺชิ อโหสิกมฺมภาวโตฯ อยญฺหิ อริยูปวาทปาปสฺส ทิฏฺฐธมฺมเวทนียสฺส จ ธมฺมตาฯ ตตฺถ ยํ สตฺตเม ทิวเส โพธิสตฺเตน สูริยุคฺคมนนิวารณํ กตํ, อยเมตฺถ โยโคติ อธิปฺเปโต อุปาโยฯ เตน หิ อุพฺพาฬฺหา มนุสฺสา โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก ตาปสํ อาเนตฺวา ขมาเปสุํฯ โสปิ จ มหาสตฺตสฺส คุเณ ชานิตฺวา ตสฺมิํ จิตฺตํ ปสาเทสีติ เวทิตพฺพํฯ ยํ ปนสฺส มตฺถเก มตฺติกาปิณฺฑสฺส ฐปนํ, ตสฺส จ สตฺตธา ผาลนํ กตํ, ตํ มนุสฺสานํ จิตฺตานุรกฺขณตฺถํ, อญฺญถา หิ อิเม ปพฺพชิตาปิ สมานา จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺติ, น ปน จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺตีติ มหาสตฺตมฺปิ เตน สทิสํ กตฺวา คณฺเหยฺยุํฯ ตทสฺส เนสํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายาติฯ

[65] อิทานิ ยทตฺถํ ตทา ตสฺมิํ ตาปเส จิตฺตํ อทูเสตฺวา สุปริสุทฺธํ สีลเมว รกฺขิตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุรกฺขิํ มม สีล’’นฺติ โอสานคาถมาหฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ

ตทา มณฺฑพฺโย อุเทโน, มาตงฺโค โลกนาโถฯ

อิธาปิ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ

ตถา นิหีนชาติกสฺส สโต ยถาธิปฺปายํ ทิฏฺฐมงฺคลิกาย มานนิคฺคโห, ปพฺพชิตฺวา ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิกาย อวสฺสโย ภวิสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺโต อรญฺญํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา สตฺตทิวสพฺภนฺตเรเยว ยถาธิปฺปายํ ฌานาภิญฺญานิพฺพตฺตนํ, ตโต อาคนฺตฺวา ทิฏฺฐมงฺคลิกาย ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺติยา อุปายสมฺปาทนํ, มณฺฑพฺยกุมารสฺส มานนิคฺคโห, ชาติมนฺตตาปสสฺส มานนิคฺคโห, ตสฺส จ อชานนฺตสฺเสว ภาวิโน ชีวิตนฺตรายสฺส อปนยนํ, มหาปราธสฺสาปิ ตสฺส อกุชฺฌิตฺวา อตฺตโน สีลานุรกฺขณํ, อจฺฉริยพฺภุตปาฏิหาริยกรณนฺติ เอวมาทโย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาฯ

มาตงฺคจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ธมฺมเทวปุตฺตจริยาวณฺณนา

[66] อฏฺฐเม มหาปกฺโขติ มหาปริวาโรฯ มหิทฺธิโกติ มหติยา เทวิทฺธิยา สมนฺนาคโตฯ ธมฺโม นาม มหายกฺโขติ นาเมน ธมฺโม นาม มหานุภาโว เทวปุตฺโตฯ สพฺพโลกานุกมฺปโกติ วิภาคํ อกตฺวา มหากรุณาย สพฺพโลกํ อนุคฺคณฺหนโกฯ

มหาสตฺโต หิ ตทา กามาวจรเทวโลเก ธมฺโม นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส ทิพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต ทิพฺพรถมภิรุยฺห อจฺฉราคณปริวุโต มนุสฺเสสุ สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเรสุ สุขกถาย นิสินฺเนสุ ปุณฺณมุโปสถทิวเส คามนิคมราชธานีสุ อากาเส ฐตฺวา ‘‘ปาณาติปาตาทีหิ ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหิ วิรมิตฺวา ติวิธสุจริตธมฺมํ ปูเรถ, มตฺเตยฺยา เปตฺเตยฺยา สามญฺญา พฺรหฺมญฺญา กุเล เชฏฺฐาปจายิโน ภวถ, สคฺคปรายนา หุตฺวา มหนฺตํ ยสํ อนุภวิสฺสถา’’ติ มนุสฺเส ทสกุสลกมฺมปเถ สมาทเปนฺโต ชมฺพุทีปํ ปทกฺขิณํ กโรติฯ เตน วุตฺตํ –

[67]

‘‘ทสกุสลกมฺมปเถ, สมาทเปนฺโต มหาชนํ;

จรามิ คามนิคมํ, สมิตฺโต สปริชฺชโน’’ติฯ

ตตฺถ สมิตฺโตติ ธมฺมิเกหิ ธมฺมวาทีหิ สหาเยหิ สสหาโยฯ