[47] หีนมชฺฌิมอุกฺกฏฺเฐติ หีเน จ มชฺฌิเม จ อุกฺกฏฺเฐ จ นิมิตฺตภูเตฯ สหนฺโต อวมานิตนฺติ วิภาคํ อกตฺวา เตหิ ปวตฺติตํ อวมานํ ปริภวํ สหนฺโต ขมนฺโตฯ เอวํ ลภติ สปฺปญฺโญติ เอวํ หีนาทีสุ วิภาคํ อกตฺวา ขนฺติเมตฺตานุทฺทยํ อุปฏฺฐเปตฺวา ตทปราธํ สหนฺโต สีลาทิปารมิโย พฺรูเหตฺวา มนสา ยถาปตฺถิตํ ยถิจฺฉิตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ลภติ ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺส ตํ น ทูเรติฯ

เอวํ มหาสตฺโต อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปกาเสนฺโต เทวตาย ธมฺมํ เทเสสิฯ โส กติปาหจฺจเยน อญฺญตฺถ คโตฯ อญฺโญ จณฺฑมหิํโส นิวาสผาสุตาย ตํ ฐานํ คนฺตฺวา อฏฺฐาสิฯ ทุฏฺฐมกฺกโฏ ‘‘โส เอว อย’’นฺติ สญฺญาย ตสฺส ปิฏฺฐิํ อภิรุหิตฺวา ตเถว อนาจารํ อกาสิฯ อถ นํ โส วิธุนนฺโต ภูมิยํ ปาเตตฺวา สิงฺเคน หทเย วิชฺฌิตฺวา ปาเทหิ มทฺทิตฺวา สญฺจุณฺเณสิฯ

ตทา สีลวา มหิํสราชา โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา หตฺถินาค- (จริยา. 2.1 อาทโย) ภูริทตฺต- (จริยา. 2.11 อาทโย) จมฺเปยฺยนาคราช- (จริยา. 2.20 อาทโย) จริยาสุ วิย อิธ มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา เวทิตพฺพาฯ

มหิํสราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. รุรุมิคราชจริยาวณฺณนา

[48] ฉฏฺเฐ สุตตฺตกนกสนฺนิโภติ ยถา สุฏฺฐุ อปคตสพฺพกาฬโก โหติ, เอวํ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา สุตตฺตกนกสนฺนิโภฯ มิคราชา รุรุ นามาติ ชาติสิทฺเธน นาเมน รุรุ นาม มิคราชา, ชาติโต รุรุ, มิคานญฺจ ราชาติ อตฺโถฯ ปรมสีลสมาหิโตติ อุตฺตมสีลสมาหิโต, วิสุทฺธสีโล เจว สมาหิตจิตฺโต จ, วิสุทฺธสีเล วา สมฺมา อาหิตจิตฺโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตทา โพธิสตฺโต รุรุมิคโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ

ตสฺส สรีรจฺฉวิ สุฏฺฐุ ตาเปตฺวา มชฺชิตกญฺจนปฏฺฏวณฺโณ อโหสิ, หตฺถปาทา ลาขารสปริกมฺมกตา วิย, นงฺคุฏฺฐํ จมรีนงฺคุฏฺฐํ วิย, สิงฺคานิ รชตทามวณฺณานิ อกฺขีนิ สุมชฺชิตมณิคุฬิกา วิย, มุขํ โอทหิตฺวา ฐปิตรตฺตกมฺพลเคณฺฑุกา วิยฯ โส ชนสํสคฺคํ ปหาย วิเวกวาสํ วสิตุกาโม ปริวารํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกโกว คงฺคานิวตฺตเน รมณีเย สาลมิสฺสเก สุปุปฺผิตปวเน วสติฯ เตน วุตฺตํ –

[49]

‘‘รมฺเม ปเทเส รมณีเย, วิวิตฺเต อมนุสฺสเก;

ตตฺถ วาสํ อุปคญฺฉิํ, คงฺคากูเล มโนรเม’’ติฯ

ตตฺถ รมฺเม ปเทเสติ มุตฺตาตลสทิสวาลุกาจุณฺณปณฺฑเรหิ ภูมิภาเคหิ สินิทฺธหริตติณสญฺจริเตหิ วนตฺถเลหิ จิตฺตตฺถรเณหิ วิย นานาวณฺณวิจิตฺเตหิ สิลาตเลหิ มณิกฺขนฺธนิมฺมลสลิเลหิ ชลาสเยหิ จ สมนฺนาคตตฺตา เยภุยฺเยน จ อินฺทโคปกวณฺณาย รตฺตาย สุขสมฺผสฺสาย ติณชาติยา สญฺฉนฺนตฺตา รมฺเม อรญฺญปฺปเทเสฯ รมฺมณีเยติ ปุปฺผผลปลฺลวาลงฺกตวิปุลสาขาวินทฺเธหิ นานาวิธทิชคณูปกูชิเตหิ วิวิธตรุลตาวนวิราชิเตหิ เยภุยฺเยน อมฺพสาลวนสณฺฑมณฺฑิเตหิ วนคหเนหิ อุปโสภิตตฺตา ตตฺถ ปวิฏฺฐสฺส ชนสฺส รติชนนฏฺเฐน รมณีเยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ รุรุมิคราชชาตเก –

‘‘เอตสฺมิํ วนสณฺฑสฺมิํ, อมฺพา สาลา จ ปุปฺผิตา;

อินฺทโคปกสญฺฉนฺโน, เอตฺเถโส ติฏฺฐเต มิโค’’ติฯ (ชา. 1.13.119);

วิวิตฺเตติ ชนวาสวิรเหน สุญฺเญฯ อมนุสฺสเกติ สญฺจรณมนุสฺสานมฺปิ ตตฺถ อภาเวน มนุสฺสรหิเต ฯ มโนรเมติ ยถาวุตฺตคุณสมฺปตฺติยา วิเสสโต ปวิเวกกามานํ มโน รเมตีติ มโนรเมฯ

[50] อถ อุปริคงฺคายาติ เอตฺถ อถาติ อธิกาเร นิปาโต, เตน มยิ ตตฺถ ตถา วสนฺเต อิทํ อธิการนฺตรํ อุปฺปนฺนนฺติ ทีเปติฯ อุปริคงฺคายาติ คงฺคาย นทิยา อุปริโสเตฯ ธนิเกหิ ปริปีฬิโตติ อิณํ คเหตฺวา ตํ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต อิณายิเกหิ โจทิยมาโนฯ

เอโก กิร พาราณสิเสฏฺฐิ อตฺตโน ปุตฺตํ ‘‘อยํ สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺโต กิลมิสฺสตี’’ติ กิญฺจิ สิปฺปํ น อุคฺคณฺหาเปสิฯ คีตวาทิตนจฺจขาทนโภชนโต อุทฺธํ น กิญฺจิ อญฺญาสิฯ ตํ วยปฺปตฺตํ ปติรูเปน ทาเรน สํโยเชตฺวา ธนํ นิยฺยาเตตฺวา มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ

โส เตสํ อจฺจเยน อิตฺถิธุตฺตสุราธุตฺตาทิปริวุโต นานาพฺยสนมุเขหิ สพฺพํ ธนํ วิทฺธํเสตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อิณํ อาทาย ตมฺปิ ทาตุํ อสกฺโกนฺโต ธนิเกหิ โจทิยมาโน ‘‘กิํ มยฺหํ ชีวิเตน, เตเนวมฺหิ อตฺตภาเวน อญฺโญ วิย ชาโต, มรณํ เม เสยฺโย’’ติ จินฺเตตฺวา อิณายิเก อาห – ‘‘ตุมฺหากํ อิณปณฺณานิ คเหตฺวา อาคจฺฉถ, คงฺคาตีเร เม นิหิตํ กุลสนฺตกํ ธนํ อตฺถิ, ตํ โว ทสฺสามี’’ติฯ เต เตน สทฺธิํ อคมํสุฯ โส ‘‘อิธ ธนํ, เอตฺถ ธน’’นฺติ นิธิฏฺฐานํ อาจิกฺขนฺโต วิย ‘‘เอวํ เม อิณโมกฺโข ภวิสฺสตี’’ติ ปลายิตฺวา คงฺคายํ ปติฯ โส จณฺฑโสเตน วุยฺหนฺโต การุญฺญรวํ รวิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ อุปริคงฺคายา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ชีวามิ วา มรามิ วาติ อิมสฺมิํ คงฺคาโสเต ปติโต ชีวามิ วา มรามิ วา, ชีวิตํ วา เม เอตฺถ โหตุ มรณํ วา, อุภยถาปิ อิณายิกปีฬา น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

[51] มชฺเฌ คงฺคาย คจฺฉตีติ โส ปุริโส รตฺตินฺทิวํ คงฺคาย วุยฺหมาโน ชีวิตเปมสฺส วิชฺชมานตฺตา มรณํ อปฺปตฺโต มรณภยตชฺชิโต หุตฺวา กรุณํ รวํ รวนฺโต คงฺคาย มชฺเฌ มโหทเกน คจฺฉติฯ

[52] อถ มหาปุริโส อฑฺฒรตฺตสมเย ตสฺส ตํ กรุณํ ปริเทวนฺตสฺส ปริเทวิตสทฺทํ สุตฺวา ‘‘มนุสฺสสทฺโท สูยติ, มา มยิ อิธ ธรนฺเต มรตุ, ชีวิตมสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา สยนคุมฺพา วุฏฺฐาย นทีตีรํ คนฺตฺวา ‘‘อมฺโภ ปุริส, มา ภายิ, ชีวิตํ เต ทสฺสามี’’ติ วตฺวา อสฺสาเสตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต คนฺตฺวา ตํ ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา ตีรํ ปาเปตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ เนตฺวา ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา ผลาผลานิ ทตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน ตํ อาห – ‘‘อมฺโภ ปุริส , อหํ ตํ พาราณสิคามิมคฺคํ ปาเปสฺสามิ, ตฺวํ ‘อสุกฏฺฐาเน นาม กญฺจนมิโค วสตี’ติ มา กสฺสจิ อาโรเจหี’’ติฯ โส ‘‘สาธุ, สามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ มหาสตฺโต ตํ อตฺตโน ปิฏฺฐิํ อาโรเปตฺวา พาราณสิมคฺเค โอตาเรตฺวา นิวตฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ตสฺสาหํ สทฺทํ สุตฺวาน, กรุณํ ปริเทวโต’’ติอาทิฯ

ตตฺถ โกสิ ตฺวํ นโรติ ตฺวํ โก มนุสฺโส อสิ, กุโต อิธ วุยฺหมาโน อาคโตสีติ อตฺโถฯ

[53] อตฺตโน กรณนฺติ อตฺตโน กิริยํฯ ธนิเกหิ ภีโตติ อิณายิเกหิ อุพฺพิคฺโคฯ ตสิโตติ อุตฺรสฺโตฯ

[54] ตสฺส กตฺวาน การุญฺญํ, จชิตฺวา มม ชีวิตนฺติ การุญฺญํ กตฺวา มหากรุณาย สมุสฺสาหิโต มม ชีวิตํ ตสฺส ปุริสสฺส ปริจฺจชิตฺวาฯ ปวิสิตฺวา นีหริํ ตสฺสาติ นทิํ ปวิสิตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต อุชุกเมว คนฺตฺวา มม ปิฏฺฐิํ อาโรเปตฺวา ตโต ตํ นีหริํฯ ตสฺสาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ ‘‘ตตฺถา’’ติปิ ปาฬิ, ตตฺถ นทิยนฺติ อตฺโถฯ อนฺธการมฺหิ รตฺติยาติ รตฺติยา อนฺธการสมเย, กาฬปกฺขรตฺติยนฺติ อตฺโถฯ

[55] อสฺสตฺถกาลมญฺญายาติ ปริสฺสมํ อปเนตฺวา ผลาผลานิ ทตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน กิลมถสฺส วิคตกาลํ ชานิตฺวาฯ เอกํ ตํ วรํ ยาจามีติ อหํ ตํ เอกํ วรํ ยาจามิ, มยฺหํ เอกํ วรํ เทหีติ อตฺโถฯ กิํ ตํ วรนฺติ เจ? อาห – มา มํ กสฺสจิ ปาวทาติ ‘‘อสุกฏฺฐาเน สุวณฺณมิโค วสตี’’ติ กสฺสจิ รญฺโญ วา ราชมหามตฺตสฺส วา มํ มา ปาวทฯ

อถ ตสฺมิํ ปุริเส พาราณสิํ ปวิฏฺฐทิวเสเยว โส ราชา ‘‘อหํ, เทว, สุวณฺณวณฺณํ มิคํ มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ สุปิเนน อทฺทสํ, อหญฺหิ สจฺจสุปินา, อทฺธา โส วิชฺชติ, ตสฺมา กญฺจนมิคสฺส ธมฺมํ โสตุกามา ลภิสฺสามิ เจ ชีวิสฺสามิ, โน เจ เม ชีวิตํ นตฺถี’’ติ อคฺคมเหสิยา วุตฺโต ตํ อสฺสาเสตฺวา ‘‘สเจ มนุสฺสโลเก อตฺถิ, ลภิสฺสสี’’ติ วตฺวา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สุวณฺณมิคา นาม โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, เทว, โหนฺตี’’ติ สุตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ สุวณฺณจงฺโกฏเก ฐเปตฺวา ตํ หตฺถิกฺขนฺธํ อาโรเปตฺวา นคเร เภริํ จราเปสิ – ‘‘โย สุวณฺณมิคํ อาจิกฺขิสฺสติ, ตสฺส หตฺถินา สทฺธิํ อิมํ ทสฺสามี’’ติฯ ตโต อุตฺตริมฺปิ ทาตุกาโม หุตฺวา –

‘‘ตสฺส คามวรํ ทมฺมิ, นาริโย จ อลงฺกตา;

โย เมตํ มิคมกฺขาติ, มิคานํ มิคมุตฺตม’’นฺติฯ (ชา. 1.13.117) –

คาถํ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขาเปตฺวา สกลนคเร วาจาเปสิฯ

อถ โส เสฏฺฐิปุตฺโต ตํ คาถํ สุตฺวา ราชปุริสานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘รญฺโญ เอวรูปํ มิคํ อาจิกฺขิสฺสามิ, มํ ราชานํ ทสฺเสถา’’ติ อาหฯ ราชปุริสา ตํ รญฺโญ สนฺติกํ เนตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘สจฺจํ, โภ, อทฺทสา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘สจฺจํ, เทว, มยา สทฺธิํ อาคจฺฉตุ, อหํ ตํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ อาหฯ ราชา ตเมว ปุริสํ มคฺคเทสกํ กตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน ตํ ฐานํ คนฺตฺวา เตน มิตฺตทุพฺภินา ปุริเสน ทสฺสิตํ ปเทสํ อาวุธหตฺเถ ปุริเส สมนฺตโตว ปริวาเรตฺวา ‘‘อุกฺกุฏฺฐิํ กโรถา’’ติ วตฺวา สยํ กติปเยหิ ชเนหิ สทฺธิํ เอกมนฺเต อฏฺฐาสิฯ โสปิ ปุริโส อวิทูเร อฏฺฐาสิฯ มหาสตฺโต สทฺทํ สุตฺวา ‘‘มหโต พลกายสฺส สทฺโท, อทฺธา ตมฺหา เม ปุริสา ภเยน อุปฺปนฺเนน ภวิตพฺพ’’นฺติ ญตฺวา อุฏฺฐาย สกลปริสํ โอโลเกตฺวา ‘‘รญฺโญ ฐิตฏฺฐาเนเยว เม โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติ ราชาภิมุโข ปายาสิฯ ราชา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘นาคพโล อวตฺถรนฺโต อาคจฺเฉยฺยา’’ติ สรํ สนฺนยฺหิตฺวา ‘‘อิมํ มิคํ สนฺตาเสตฺวา สเจ ปลายติ, วิชฺฌิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ โพธิสตฺตาภิมุโข อโหสิฯ มหาสตฺโต –

‘‘อาคเมหิ มหาราช, มา มํ วิชฺฌิ รเถสภ;

โก นุ เต อิทมกฺขาสิ, เอตฺเถโส ติฏฺฐเต มิโค’’ติฯ (ชา. 1.13.121) –

คาถํ อภาสิฯ ราชา ตสฺส มธุรกถาย พชฺฌิตฺวา สรํ ปฏิสํหริตฺวา คารเวน อฏฺฐาสิฯ มหาสตฺโตปิ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ อกาสิฯ มหาชโนปิ สพฺพาวุธานิ อปเนตฺวา อาคนฺตฺวา ราชานํ ปริวาเรสิฯ เตน วุตฺตํ –

[56]

‘‘นครํ คนฺตฺวาน อาจิกฺขิ, ปุจฺฉิโต ธนเหตุโก;

ราชานํ โส คเหตฺวาน, อุปคญฺฉิ มมนฺติก’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – โย มิตฺตทุพฺภี ปาปปุริโส ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตถา มยา ปาณสํสยโต โมจิโต พาราณสินครํ คนฺตฺวา อตฺตนา ลทฺธพฺพธนนิมิตฺตํ รญฺโญ มํ อาจิกฺขิ, อาจิกฺขิตฺวา โส รญฺโญ คาหาเปตุํ มคฺคเทสโก หุตฺวา ราชานํ คเหตฺวา มม สนฺติกมุปาคมีติฯ

มหาสตฺโต สุวณฺณกิงฺกิณิกํ จาเลนฺโต วิย มธุรสฺสเรน ราชานํ ปุน ปุจฺฉิ – ‘‘โก นุ เต อิทมกฺขาสิ, เอตฺเถโส ติฏฺฐเต มิโค’’ติฯ

ตสฺมิํ ขเณ โส ปาปปุริโส โถกํ ปฏิกฺกมิตฺวา โสตปเถ อฏฺฐาสิ ฯ ราชา ‘‘อิมินา เม ตฺวํ ทสฺสิโต’’ติ ตํ ปุริสํ นิทฺทิสิฯ ตโต โพธิสตฺโต –

‘‘สจฺจํ กิเรว มาหํสุ, นรา เอกจฺจิยา อิธ;

กฏฺฐํ นิปฺลวิตํ เสยฺโย, น ตฺเวเวกจฺจิโย นโร’’ติฯ (ชา. 1.13.123) –

คาถมาหฯ ตํ สุตฺวา ราชา สํเวคชาโต –

‘‘กิํ นุ รุรุ ครหสิ มิคานํ, กิํ ปกฺขีนํ กิํ ปน มานุสานํ;

ภยญฺหิ มํ วินฺทตินปฺปรูปํ, สุตฺวาน ตํ มานุสิํ ภาสมาน’’นฺติฯ (ชา. 1.13.124) –

คาถมาหฯ ตโต มหาปุริโส ‘‘มหาราช, น มิคํ น ปกฺขิํ ครหามิ, มนุสฺสํ ปน ครหามี’’ติ ทสฺเสนฺโต –

‘‘ยมุทฺธริํ วาหเน วุยฺหมานํ, มโหทเก สลิเล สีฆโสเต;

ตโตนิทานํ ภยมาคตํ มม, ทุกฺโข หเว ราช อสพฺภิ สงฺคโม’’ติฯ (ชา. 1.13.125) –

อาหฯ

ตตฺถ นิปฺลวิตนฺติ อุทฺธริตํ, เอกจฺจิโยติ เอกจฺโจ มิตฺตทุพฺภี ปาปปุริโส อุทเก ปตนฺโตปิ อุตฺตาริโต นตฺเวว เสยฺโยฯ กฏฺฐญฺหิ นานปฺปกาเรน อุปการาย สํวตฺตติ, มิตฺตทุพฺภี ปน วินาสาย, ตสฺมา ตโต กฏฺฐเมว วรตรนฺติฯ มิคานนฺติ รุรุมิคราช, มิคานํ กิํ อญฺญตรํ ครหสิ, อุทาหุ ปกฺขีนํ มนุสฺสานนฺติ ปุจฺฉติฯ ภยญฺหิ มํ วินฺทตินปฺปรูปนฺติ มหนฺตํ ภยํ มํ ปฏิลภติ, อตฺตโน สนฺตกํ วิย กโรตีติ อตฺโถฯ

วาหเนติ ปติตปติเต วหิตุํ สมตฺเถ คงฺคาวเหฯ มโหทเก สลิเลติ มโหทกีภูเต สลิเลฯ อุภเยนาปิ คงฺคาวหสฺส พหูทกตํ ทสฺเสติฯ ตโต นิทานนฺติ, มหาราช, โย มยฺหํ ตยา ทสฺสิโต ปุริโส, เอโส มยา คงฺคาย วุยฺหมาโน อฑฺฒรตฺตสมเย กรุณํ ปริเทวนฺโต ตโต อุตฺตาริโต, ตโตนิทานํ อิทํ มยฺหํ ภยมาคตํ, อสปฺปุริเสหิ สมาคโม นาม ทุกฺโขติฯ

ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส กุชฺฌิตฺวา ‘‘เอวํ พหูปการสฺส นาม คุณํ น ชานาติ, ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, วิชฺฌิตฺวา นํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ สรํ สนฺนยฺหิฯ เตน วุตฺตํ –

[57]

‘‘ยาวตา กรณํ สพฺพํ, รญฺโญ อาโรจิตํ มยา;

ราชา สุตฺวาน วจนํ, อุสุํ ตสฺส ปกปฺปยิ;

อิเธว ฆาตยิสฺสามิ, มิตฺตทุพฺภิํ อนริย’’นฺติฯ

ตตฺถ ยาวตา กรณนฺติ ยํ ตสฺส มยา กตํ อุปการกรณํ, ตํ สพฺพํฯ ปกปฺปยีติ สนฺนยฺหิฯ มิตฺตทุพฺภินฺติ อตฺตโน มิตฺเตสุ อุปการีสุ ทุพฺภนสีลํฯ

ตโต มหาสตฺโต ‘‘เอส พาโล มํ นิสฺสาย มา นสฺสี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มหาราช, วโธ นาเมส พาลสฺส วา ปณฺฑิตสฺส วา น สาธูหิ ปสํสิโต, อญฺญทตฺถุ ครหิโต เอว, ตสฺมา มา อิมํ ฆาเตหิ, อยํ ยถารุจิ คจฺฉตุ, ยญฺเจว ตสฺส ‘ทสฺสามี’ติ ตยา ปฏิญฺญาตํ, ตมฺปิ อหาเปตฺวาว เทหี’’ติ อาหฯ ‘‘อหญฺจ เต ยํ อิจฺฉิตํ, ตํ กริสฺสามิ, อตฺตานํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ อาหฯ เตน วุตฺตํ –

[58]

‘‘ตมหํ อนุรกฺขนฺโต, นิมฺมินิํ มม อตฺตนา;

ติฏฺฐเตโส มหาราช, กามกาโร ภวามิ เต’’ติฯ

ตตฺถ นิมฺมินินฺติ ตํ มิตฺตทุพฺภิํ ปาปปุคฺคลํ อนุรกฺขนฺโต มม อตฺตโน อตฺตภาเวน ตํ ปริวตฺเตสิํ , อตฺตานํ รญฺโญ นิยฺยาเตตฺวา ราชหตฺถโต ปตฺตํ ตสฺส มรณํ นิวาเรสินฺติ อตฺโถฯ ติฏฺฐเตโสติอาทิ วินิมยาการทสฺสนํ ฯ

[59] อิทานิ ยทตฺถํ โส อตฺตวินิมโย กโต, ตํ ทสฺเสตุํ โอสานคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ตทา มํ นิสฺสาย ตํ มิตฺตทุพฺภิํ ปุริสํ ตสฺมิํ รญฺเญ ชีวิตา โวโรเปตุกาเม อหํ อตฺตานํ รญฺโญ ปริจฺจชนฺโต มม สีลเมว อนุรกฺขิํ, ชีวิตํ ปน นารกฺขิํฯ ยํ ปนาหเมว อตฺตโน ชีวิตนิรเปกฺขํ สีลวา อาสิํ, ตํ สมฺมาสมฺโพธิยา เอว การณาติฯ

อถ ราชา โพธิสตฺเตน อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส มรเณ นิวาเรนฺเต ตุฏฺฐมานโส ‘‘คจฺฉ, โภ, มิคราชสฺส อนุคฺคเหน มม หตฺถโต มรณา มุตฺโต’’ติ วตฺวา ยถาปฏิญฺญาย ตญฺจสฺส ธนํ ทาเปสิฯ มหาสตฺตสฺส ยถารุจิยาว อนุชานิตฺวา ตํ นครํ เนตฺวา นครญฺจ โพธิสตฺตญฺจ อลงฺการาเปตฺวา เทวิยา ธมฺมํ เทสาเปสิฯ มหาสตฺโต เทวิํ อาทิํ กตฺวา รญฺโญ จ ราชปริสาย จ มธุราย มนุสฺสภาสาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ราชานํ ทสหิ ราชธมฺเมหิ โอวทิตฺวา มหาชนํ อนุสาสิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มิคคณปริวุโต วาสํ กปฺเปสิฯ ราชาปิ มหาสตฺตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สพฺพสตฺตานํ อภยํ ทตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคติปรายโน อโหสิฯ

ตทา เสฏฺฐิปุตฺโต เทวทตฺโต อโหสิ, ราชา อานนฺโท, รุรุมิคราชา โลกนาโถฯ

ตสฺส อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา อิธาปิ ปวิเวการามตาย ชนสํสคฺคํ อนิจฺฉโต ยูถํ ปหาย เอกกวิหาโร, อฑฺฒรตฺตสมเย นทิยา วุยฺหมานสฺส กรุณํ ปริเทวนฺตสฺส ปุริสสฺส อฏฺฏสฺสรํ สุตฺวา สยิตฏฺฐานโต วุฏฺฐาย นทีตีรํ คนฺตฺวา มหาคงฺคาย มหติ อุทโกเฆ วตฺตมาเน อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา โอตริตฺวา โสตํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตํ ปุริสํ อตฺตโน ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา ตีรํ ปาเปตฺวา สมสฺสาเสตฺวา ผลาผลาทีนิ ทตฺวา ปริสฺสมวิโนทนํ, ปุน ตํ อตฺตโน ปิฏฺฐิํ อาโรเปตฺวา อรญฺญโต นีหริตฺวา มหามคฺเค โอตารณํ, สรํ สนฺนยฺหิตฺวา วิชฺฌิสฺสามีติ อภิมุเข ฐิตสฺส รญฺโญ นิพฺภเยน หุตฺวา ปฏิมุขเมว คนฺตฺวา ปฐมตรํ มนุสฺสภาสาย อาลปิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารกรณํ, มิตฺตทุพฺภี ปาปปุริสํ หนฺตุกามํ ราชานํ ธมฺมกถํ กตฺวา ปุนปิ อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา มรณโต ปโมจนํ, ตสฺส จ รญฺโญ ยถาปฏิญฺญํ ธนทาปนํ, รญฺญา อตฺตโน วเร ทียมาเน เตน สพฺพสตฺตานํ อภยทาปนํ, ราชานญฺจ เทวิญฺจ ปมุขํ กตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ทานาทีสุ ปุญฺเญสุ เตสํ ปติฏฺฐาปนํ, ลทฺธาภยานํ มิคานํ โอวาทํ ทตฺวา มนุสฺสานํ สสฺสขาทนโต นิวารณํ, ปณฺณสญฺญาย จ ตสฺส ยาวชฺชกาลา ถาวรกรณนฺติ เอวมาทโย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติฯ

รุรุมิคราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. มาตงฺคจริยาวณฺณนา

[60] สตฺตเม ชฏิโลติ ชฏาวนฺโต, ชฏาพนฺธเกโสติ อตฺโถฯ อุคฺคตาปโนติ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ตาปนโต นิคฺคณฺหนโต ตปสงฺขาตํ อุคฺคตาปนํ เอตสฺสาติ อุคฺคตาปโน, โฆรตโป ปรมธิตินฺทฺริโยติ อตฺโถฯ อถ วา นานปฺปกาเร ทิฏฺฐธมฺมิกาทิเภเท อนตฺเถ อุคฺคิรณโต พหิ ฉฑฺฑาปนโต โฆรภีมภยานกฏฺเฐน วา ‘‘อุคฺคา’’ติ ลทฺธนาเม กิเลเส วีริยาตเปน สนฺตาปนโต อุคฺเค ตาเปตีติ อุคฺคตาปโนฯ มาตงฺโค นาม นาเมนาติ นาเมน มาตงฺโค นามฯ มาตงฺคกุเล นิพฺพตฺติยา ชาติยา อาคตํ หิสฺส เอตํ นามํฯ สีลวาติ สีลสมฺปนฺโน สุปริสุทฺธสีโลฯ สุสมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธีหิ สุฏฺฐุ สมาหิโต, ฌานสมาปตฺติลาภีติ อตฺโถฯ

ตทา หิ โพธิสตฺโต จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา รูเปน ทุทฺทสิโก พหินคเร จณฺฑาลคาเม วสติฯ ‘‘มาตงฺคปณฺฑิโต’’ติ ปกาสนาโมฯ อเถกทิวสํ ตสฺมิํ นคเร นกฺขตฺเต โฆสิเต เยภุยฺเยน นาครา นกฺขตฺตํ กีฬนฺติฯ อญฺญตราปิ พฺราหฺมณมหาสาลกญฺญา โสฬสปนฺนรสวสฺสุทฺเทสิกา เทวกญฺญา วิย รูเปน ทสฺสนียา ปาสาทิกา ‘‘อตฺตโน วิภวานุรูปํ นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ ปหูตขชฺชโภชฺชาทีนิ สกเฏสุ อาโรเปตฺวา สพฺพเสตํ วฬวารถมารุยฺห มหตา ปริวาเรน อุยฺยานภูมิํ คจฺฉติฯ ทิฏฺฐมงฺคลิกา นาเมสา, สา กิร ทุสฺสณฺฐิตํ รูปํ ‘‘อวมงฺคล’’นฺติ ตํ ทฏฺฐุํ น อิจฺฉติ, เตนสฺสา ‘‘ทิฏฺฐมงฺคลิกา’’ตฺเวว สมญฺญา อุทปาทิฯ

ตทา โพธิสตฺโต กาลสฺเสว อุฏฺฐาย ปฏปิโลติกํ นิวาเสตฺวา ชชฺชริตมุขภาคํ เวณุทณฺฑํ คเหตฺวา ภาชนหตฺโถ นครํ ปวิสติ มนุสฺเส ทิสฺวา ทูรโตว เตสํ ทูรีกรณตฺถํ เตน เวณุทณฺเฑน สญฺญํ กโรนฺโตฯ อถ ทิฏฺฐมงฺคลิกา ‘‘อุสฺสรถ อุสฺสรถา’’ติ อุสฺสารณํ กโรนฺเตหิ อตฺตโน ปุริเสหิ นียมานา นครทฺวารมชฺเฌ มาตงฺคํ ทิสฺวา ‘‘โก เอโส’’ติ อาหฯ ‘‘อยฺเย, มาตงฺคจณฺฑาโล’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อีทิสํ ทิสฺวา คตานํ กุโต วุฑฺฒี’’ติ ยานํ นิวตฺตาเปสิฯ