2. อวิทูเรนิทานกถา

ตุสิตปุเร วสนฺเตเยว ปน โพธิสตฺเต พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิฯ โลกสฺมิญฺหิ ตีณิ โกลาหลานิ มหนฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ กปฺปโกลาหลํ, พุทฺธโกลาหลํ, จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติฯ ตตฺถ ‘‘วสฺสสตสหสฺสจฺจเยน กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสตี’’ติ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปุญฺฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ – ‘‘มาริสา, อิโต วสฺสสตสหสฺสจฺจเยน กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสติ, อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโทปิ สุสฺสิสฺสติ, อยญฺจ มหาปถวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา อุฑฺฑยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ, เมตฺตํ มาริสา, ภาเวถ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา, ภาเวถ, มาตรํ อุปฏฺฐหถ, ปิตรํ อุปฏฺฐหถ, กุเล เชฏฺฐาปจายิโน โหถา’’ติฯ อิทํ กปฺปโกลาหลํ นามฯ ‘‘วสฺสสหสฺสจฺจเยน ปน สพฺพุญฺญุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ โลกปาลเทวตา ‘‘อิโต, มาริสา, วสฺสสหสฺสจฺจเยน สพฺพญฺญุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติฯ อิทํ พุทฺธโกลาหลํ นามฯ ‘‘วสฺสสตสฺสจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เทวตาโย ‘‘อิโต มาริสา วสฺสสตจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติฯ อิทํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นามฯ อิมานิ ตีณิ โกลาหลานิ มหนฺตานิ โหนฺติฯ

เตสุ พุทฺธโกลาหลสทฺทํ สุตฺวา สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกโต สนฺนิปติตฺวา ‘‘อสุโก นาม สตฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อายาจนฺติฯ อายาจมานา จ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อายาจนฺติฯ ตทา ปน สพฺพาปิ ตา เอเกกจกฺกวาเฬ จาตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺเมหิ สทฺธิํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา ตุสิตภวเน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มาริส, ตุมฺเหหิ ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตหิ น สกฺกสมฺปตฺติํ, น มารพฺรหฺมจกฺกวตฺติสมฺปตฺติํ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน สพฺพญฺญุตํ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โส โว ทานิ กาโล, มาริส, พุทฺธตฺตาย, สมโย, มาริส, พุทฺธตฺตายา’’ติ ยาจิํสุฯ

อถ มหาสตฺโต เทวตานํ ปฏิญฺญํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปญฺจมหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิฯ ตตฺถ ‘‘กาโล นุ โข, อกาโล นุ โข’’ติ ปฐมํ กาลํ วิโลเกสิฯ ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ วฑฺฒิตอายุกาโล กาโล นาม น โหติฯ กสฺมา? ตทา หิ สตฺตานํ ชาติชรามรณานิ น ปญฺญายนฺติฯ พุทฺธานญฺจ ธมฺมเทสนา ติลกฺขณมุตฺตา นาม นตฺถิฯ เตสํ ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ กเถนฺตานํ ‘‘กิํ นาเมตํ กเถนฺตี’’ติ เนว โสตพฺพํ น สทฺธาตพฺพํ มญฺญนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมิํ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติฯ ตสฺมา โส อกาโลฯ วสฺสสตโต อูนอายุกาโลปิ กาโล นาม น โหติฯ

กสฺมา? ตทา หิ สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานญฺจ ทินฺโน โอวาโท โอวาทฏฺฐาเน น ติฏฺฐติ, อุทเก ทณฺฑราชิ วิย ขิปฺปํ วิคจฺฉติฯ ตสฺมา โสปิ อกาโลฯ วสฺสสตสหสฺสโต ปน ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, วสฺสสตโต ปฏฺฐาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นามฯ ตทา จ วสฺสสตายุกาโล, อถ มหาสตฺโต ‘‘นิพฺพตฺติตพฺพกาโล’’ติ กาลํ ปสฺสิฯ

ตโต ทีปํ วิโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร ทีเป โอโลเกตฺวา ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทีปํ ปสฺสิฯ

ตโต ‘‘ชมฺพุทีโป นาม มหา, ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมิํ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ โอกาสํ วิโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิฯ มชฺฌิมเทโส นาม ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม, ตสฺส ปเรน มหาสาลา, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ’’ติ เอวํ วินเย (มหาว. 259) วุตฺโต ปเทโส ฯ โส อายามโต ตีณิ โยชนสตานิ, วิตฺถารโต อฑฺฒเตยฺยานิ, ปริกฺเขปโต นว โยชนสตานีติ เอตสฺมิํ ปเทเส พุทฺธา, ปจฺเจกพุทฺธา, อคฺคสาวกา, อสีติ มหาสาวกา, จกฺกวตฺติราชาโน, อญฺเญ จ มเหสกฺขา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลา อุปฺปชฺชนฺติฯ อิทญฺเจตฺถ กปิลวตฺถุ นาม นครํ, ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ นิฏฺฐํ อคมาสิฯ

ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต ‘‘พุทฺธา นาม เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วา น นิพฺพตฺตนฺติฯ โลกสมฺมเต ปน ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วาติ ทฺวีสุเยว กุเลสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิฯ สุทฺโธทโน นาม ราชา เม ปิตา ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ ปสฺสิฯ

ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต ‘‘พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, กปฺปสตสหสฺสํ ปน ปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺฐาย อขณฺฑปญฺจสีลาเยว โหติฯ อยญฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสี, อยํ เม มาตา ภวิสฺสติฯ กิตฺตกํ ปนสฺสา อายูติ ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี’’ติ ปสฺสิฯ

อิติ อิมํ ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา ‘‘กาโล เม, มาริสา, พุทฺธภาวายา’’ติ เทวตานํ สงฺคหํ กโรนฺโต ปฏิญฺญํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ, ตุมฺเห’’ติ ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิฯ สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยวฯ ตตฺถ นํ เทวตา ‘‘อิโต จุโต สุคติํ คจฺฉ, อิโต จุโต สุคติํ คจฺฉา’’ติ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา วิจรนฺติฯ โส เอวํ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโตเยว จวิตฺวา มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ

ตสฺส อาวิภาวตฺถํ อยํ อนุปุพฺพิกถา – ตทา กิร กปิลวตฺถุนคเร อาสาฬฺหินกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺฐํ อโหสิ, มหาชโน นกฺขตฺตํ กีฬติฯ มหามายาปิ เทวี ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺฐาย วิคตสุราปานํ มาลาคนฺธวิภูติสมฺปนฺนํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา สตฺตเม ทิวเส ปาโตว อุฏฺฐาย คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา จตฺตาริ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา วรโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย อลงฺกตปฏิยตฺตํ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิปนฺนา นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิมํ สุปินํ อทฺทส – จตฺตาโร กิร นํ มหาราชาโน สยเนเนว สทฺธิํ อุกฺขิปิตฺวา หิมวนฺตํ เนตฺวา สฏฺฐิโยชนิเก มโนสิลาตเล สตฺตโยชนิกสฺส มหาสาลรุกฺขสฺส เหฏฺฐา ฐเปตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุฯ อถ เนสํ เทวิโย อาคนฺตฺวา เทวิํ อโนตตฺตทหํ เนตฺวา มนุสฺสมลหรณตฺถํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก รชตปพฺพโต อตฺถิ, ตสฺส อนฺโต กนกวิมานํ อตฺถิ, ตตฺถ ปาจีนสีสกํ ทิพฺพสยนํ ปญฺญาเปตฺวา นิปชฺชาเปสุํฯ

อถ โพธิสตฺโต เสตวรวารโณ หุตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก สุวณฺณปพฺพโต อตฺถิ, ตตฺถ วิจริตฺวา ตโต โอรุยฺห รชตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา อุตฺตรทิสโต อาคมฺม รชตทามวณฺณาย โสณฺฑาย เสตปทุมํ คเหตฺวา โกญฺจนาทํ นทิตฺวา กนกวิมานํ ปวิสิตฺวา มาตุสยนํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณปสฺสํ ผาเลตฺวา กุจฺฉิํ ปวิฏฺฐสทิโส อโหสีติฯ เอวํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ

ปุนทิวเส ปพุทฺธา เทวี ตํ สุปินํ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา จตุสฏฺฐิมตฺเต พฺราหฺมณปาโมกฺเข ปกฺโกสาเปตฺวา โคมยหริตูปลิตฺตาย ลาชาทีหิ กตมงฺคลสกฺการาย ภูมิยา มหารหานิ อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ พฺราหฺมณานํ สปฺปิมธุสกฺขราภิสงฺขตสฺส วรปายาสสฺส สุวณฺณรชตปาติโย ปูเรตฺวา สุวณฺณรชตปาตีหิเยว ปฏิกุชฺชิตฺวา อทาสิ, อญฺเญหิ จ อหตวตฺถกปิลคาวิทานาทีหิ เต สนฺตปฺเปสิฯ อถ เนสํ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺปิตานํ พฺราหฺมณานํ สุปินํ อาโรจาเปตฺวา ‘‘กิํ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ พฺราหฺมณา อาหํสุ – ‘‘มา จินฺตยิ, มหาราช, เทวิยา เต กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ปติฏฺฐิโต, โส จ โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสติ, โส สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตีฯ สเจ อคารา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสติ โลเก วิวฏจฺฉโท’’ติฯ

โพธิสตฺตสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณเยว เอกปฺปหาเรเนว สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิฯ ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ – ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปฺปมาโณ โอภาโส ผริฯ

ตสฺส ตํ สิริํ ทฏฺฐุกามา วิย อนฺธา จกฺขูนิ ปฏิลภิํสุ, พธิรา สทฺทํ สุณิํสุ, มูคา สมาลปิํสุ, ขุชฺชา อุชุคตฺตา อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ ปฏิลภิํสุ, พนฺธนคตา สพฺพสตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ มุจฺจิํสุ, สพฺพนิรเยสุ อคฺคี นิพฺพายิํสุ, เปตฺติวิสเยสุ ขุปฺปิปาสา วูปสมิํสุ, ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ, สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ, มธุเรนากาเรน อสฺสา หสิํสุ, วารณา คชฺชิํสุ, สพฺพตูริยานิ สกํ สกํ นินฺนาทํ มุญฺจิํสุ, อฆฏฺฏิตานิเยว มนุสฺสานํ หตฺถูปคาทีนิ อาภรณานิ วิรวิํสุ, สพฺพา ทิสา วิปฺปสนฺนา อเหสุํ, สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน มุทุสีตโล วาโต วายิ, อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปถวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ, ปกฺขิโน อากาสคมนํ วิชหิํสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺฐํสุ, มหาสมุทฺโท มธุโรทโก อโหสิ, สพฺพตฺถกเมว ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนตโล อโหสิ, ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ ปุปฺผิํสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ ปุปฺผิํสุ, ฆนสิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตปตฺตานิ หุตฺวา ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมิํสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ นาม นิพฺพตฺติํสุ, สมนฺตโต ปุปฺผวสฺสานิ วสฺสิํสุฯ อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชิํสุ, สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมาลาคุโฬ วิย, อุปฺปีเฬตฺวา พทฺธมาลากลาโป วิย, อลงฺกตปฏิยตฺตมาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี วิปฺผุรนฺตวาฬพีชนี ปุปฺผธูปคนฺธปริวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิฯ

เอวํ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺตสฺส เจว โพธิสตฺตมาตุยา จ อุปทฺทวนิวารณตฺถํ ขคฺคหตฺถา จตฺตาโร เทวปุตฺตา อารกฺขํ คณฺหิํสุฯ โพธิสตฺตสฺส มาตุยา ปุริเสสุ ราคจิตฺตํ นุปฺปชฺชิ, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา จ อโหสิ สุขินี อกิลนฺตกายาฯ โพธิสตฺตญฺจ อนฺโตกุจฺฉิคตํ วิปฺปสนฺเน มณิรตเน อาวุตปณฺฑุสุตฺตํ วิย ปสฺสติฯ ยสฺมา จ โพธิสตฺเตน วสิตกุจฺฉิ นาม เจติยคพฺภสทิสา โหติ, น สกฺกา อญฺเญน สตฺเตน อาวสิตุํ วา ปริภุญฺชิตุํ วา, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา สตฺตาหชาเต โพธิสตฺเต กาลํ กตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติฯ ยถา จ อญฺญา อิตฺถิโย ทสมาเส อปฺปตฺวาปิ อติกฺกมิตฺวาปิ นิสินฺนาปิ นิปนฺนาปิ วิชายนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺตมาตาฯ สา ปน โพธิสตฺตํ ทสมาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ฐิตาว วิชายติฯ อยํ โพธิสตฺตมาตุธมฺมตาฯ

มหามายาปิ เทวี ปตฺเตน เตลํ วิย ทสมาเส กุจฺฉินา โพธิสตฺตํ ปริหริตฺวา ปริปุณฺณคพฺภา ญาติฆรํ คนฺตุกามา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสิ – ‘‘อิจฺฉามหํ, เทว, กุลสนฺตกํ เทวทหนครํ คนฺตุ’’นฺติฯ ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กปิลวตฺถุโต ยาว เทวทหนครา มคฺคํ สมํ กาเรตฺวา กทลิปุณฺณฆฏธชปฏากาทีหิ อลงฺกาเรหิ อลงฺการาเปตฺวา เทวิํ โสวณฺณสิวิกาย นิสีทาเปตฺวา อมจฺจสหสฺเสน อุกฺขิปาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน เปเสสิฯ ทฺวินฺนํ ปน นครานํ อนฺตเร อุภยนครวาสีนมฺปิ ลุมฺพินีวนํ นาม มงฺคลสาลวนํ อตฺถิฯ

ตสฺมิํ สมเย มูลโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคสาขา สพฺพํ เอกปาลิผุลฺลํ อโหสิ, สาขนฺตเรหิ เจว ปุปฺผนฺตเรหิ จ ปญฺจวณฺณา ภมรคณา นานปฺปการา จ สกุณสงฺฆา มธุรสฺสเรน วิกูชนฺตา วิจรนฺติฯ สกลํ ลุมฺพินีวนํ จิตฺตลตาวนสทิสํ, มหานุภาวสฺส รญฺโญ สุสชฺชิตอาปานมณฺฑลํ วิย อโหสิฯ เทวิยา ตํ ทิสฺวา สาลวเน กีฬิตุกามตา อุทปาทิฯ อมจฺจา เทวิํ คเหตฺวา สาลวนํ ปวิสิํสุฯ สา มงฺคลสาลมูลํ อุปคนฺตฺวา สาลสาขํ คณฺหิตุกามา อโหสิ, สาลสาขา สุเสทิตเวตฺตคฺคํ วิย โอณมิตฺวา เทวิยา หตฺถสมีปํ อุปคญฺฉิฯ สา หตฺถํ ปสาเรตฺวา สาขํ อคฺคเหสิฯ ตาวเทว จ เทวิยา กมฺมชวาตา จลิํสุ, อถสฺสา สาณิํ ปริกฺขิปาเปตฺวา มหาชโน ปฏิกฺกมิ, สาลสาขํ คเหตฺวา ติฏฺฐมานาย เอว จสฺสา คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิฯ ตงฺขณญฺเญว จตฺตาโร วิสุทฺธจิตฺตา มหาพฺรหฺมาโน สุวณฺณชาลํ อาทาย สมฺปตฺตาฯ เต เตน สุวณฺณชาเลน โพธิสตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มาตุ ปุรโต ฐตฺวา ‘‘อตฺตมนา, เทวิ, โหหิ, มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน’’ติ อาหํสุฯ

ยถา ปน อญฺเญ สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา ปฏิกูเลน อสุจินา มกฺขิตา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโตฯ โส ปน ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต ธมฺมกถิโก วิย, นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย จ ทฺเว หตฺเถ ทฺเว จ ปาเท ปสาเรตฺวา ฐิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโต สุทฺโธ วิสโท กาสิกวตฺเถ นิกฺขิตฺตมณิรตนํ วิย โชเตนฺโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ เอวํ สนฺเตปิ โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สกฺการตฺถํ อากาสโต ทฺเว อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สรีเร อุตุํ คาหาเปสุํฯ

อถ นํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคเหตฺวา ฐิตานํ พฺรหฺมานํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน มงฺคลสมฺมตาย สุขสมฺผสฺสาย อชินปฺปเวณิยา คณฺหิํสุ, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน คณฺหิํสุ, มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺฐาย ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํฯ ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา ‘‘มหาปุริส, อิธ ตุมฺเหหิ สทิโส อญฺโญ นตฺถิ, กุเตตฺถ อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุฯ

เอวํ จตสฺโส ทิสา , จตสฺโส อนุทิสา จ เหฏฺฐา, อุปรีติ ทสปิ ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา สทิสํ กญฺจิ อทิสฺวา ‘‘อยํ อุตฺตราทิสา’’ติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิ มหาพฺรหฺมุนา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาเนน, สุยาเมน วาฬพีชนิํ, อญฺญาหิ จ เทวตาหิ เสสราชกกุธภณฺฑหตฺถาหิ อนุคมฺมมาโนฯ ตโต สตฺตมปเท ฐิโต ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติอาทิกํ อาสภิํ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต สีหนาทํ นทิฯ

โพธิสตฺโต หิ ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ มโหสธตฺตภาเว, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว, อิมสฺมิํ อตฺตภาเว จาติฯ มโหสธตฺตภาเว กิรสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตสฺเสว สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา จนฺทนสารํ หตฺเถ ฐเปตฺวา คโตฯ โส ตํ มุฏฺฐิยํ กตฺวาว นิกฺขนฺโตฯ อถ นํ มาตา ‘‘ตาต, กิํ คเหตฺวา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘โอสธํ, อมฺมา’’ติฯ อิติ โอสธํ คเหตฺวา อาคตตฺตา ‘‘โอสธทารโก’’ตฺเววสฺส นามํ อกํสุฯ ตํ โอสธํ คเหตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิปิํสุ, อาคตาคตานํ อนฺธพธิราทีนํ ตเทว สพฺพโรควูปสมาย เภสชฺชํ อโหสิฯ ตโต ‘‘มหนฺตํ อิทํ โอสธํ, มหนฺตํ อิทํ โอสธ’’นฺติ อุปฺปนฺนวจนํ อุปาทาย ‘‘มโหสโธ’’ตฺเววสฺส นามํ ชาตํฯ เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวาว ‘‘อตฺถิ นุ โข, อมฺม, กิญฺจิ เคหสฺมิํ, ทานํ ทสฺสามี’’ติ วทนฺโต นิกฺขมิฯ อถสฺส มาตา ‘‘สธเน กุเล นิพฺพตฺโตสิ, ตาตา’’ติ ปุตฺตสฺส หตฺถํ อตฺตโน หตฺถตเล กตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ ฐปาเปสิฯ อิมสฺมิํ ปน อตฺตภาเว อิมํ สีหนาทํ นทีติ เอวํ โพธิสตฺโต ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิฯ ยถา จ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ ตถา ชาติกฺขเณปิสฺส ทฺวตฺติํส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํฯ ยสฺมิํ ปน สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต ลุมฺพินีวเน ชาโต, ตสฺมิํเยว สมเย ราหุลมาตาเทวี, อานนฺทตฺเถโร ,ฉนฺโน อมจฺโจ, กาฬุทายี อมจฺโจ, กณฺฑโก อสฺสราชา, มหาโพธิรุกฺโข, จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย จ ชาตาฯ ตตฺถ เอกา นิธิกุมฺภี คาวุตปฺปมาณา, เอกา อฑฺฒโยชนปฺปมาณา, เอกา ติคาวุตปฺปมาณา, เอกา โยชนปฺปมาณาฯ คมฺภีรโต ปถวีปริยนฺตา เอว อโหสีติฯ อิเม สตฺต สหชาตา นามฯ

อุภยนครวาสิโน โพธิสตฺตํ คเหตฺวา กปิลวตฺถุนครเมว อคมํสุฯ ตํ ทิวสํเยว จ ‘‘กปิลวตฺถุนคเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต ชาโต, อยํ กุมาโร โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ตาวติํสภวเน หฏฺฐตุฏฺฐา เทวสงฺฆา เจลุกฺเขปาทีนิ ปวตฺเตนฺตา กีฬิํสุฯ ตสฺมิํ สมเย สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลูปโก อฏฺฐสมาปตฺติลาภี กาลเทวโล นาม ตาปโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย ตาวติํสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวาวิหารํ นิสินฺโน ตา เทวตา ตถา กีฬมานา ทิสฺวา ‘‘กิํ การณา ตุมฺเห เอวํ ตุฏฺฐมานสา กีฬถ, มยฺหมฺเปตํ การณํ กเถถา’’ติ ปุจฺฉิฯ เทวตา อาหํสุ – ‘‘มาริส, สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต ชาโต, โส โพธิมณฺเฑ นิสีทิตฺวา พุทฺโธ หุตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสติ, ‘ตสฺส อนนฺตํ พุทฺธลีฬํ ทฏฺฐุํ, ธมฺมญฺจ โสตุํ ลจฺฉามา’ติ อิมินา การเณน ตุฏฺฐามฺหา’’ติฯ ตาปโส ตาสํ วจนํ สุตฺวา ขิปฺปํ เทวโลกโต โอรุยฺห ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘ปุตฺโต กิร เต, มหาราช, ชาโต, ปสฺสิสฺสามิ น’’นฺติ อาหฯ ราชา อลงฺกตปฏิยตฺตํ กุมารํ อาหราเปตฺวา ตาปสํ วนฺทาเปตุํ อภิหริฯ โพธิสตฺตสฺส ปาทา ปริวตฺติตฺวา ตาปสสฺส ชฏาสุ ปติฏฺฐหิํสุฯ โพธิสตฺตสฺส หิ เตนตฺตภาเวน วนฺทิตพฺพยุตฺตโก นาม อญฺโญ นตฺถิฯ สเจ หิ อชานนฺตา โพธิสตฺตสฺส สีสํ ตาปสสฺส ปาทมูเล ฐเปยฺยุํ, สตฺตธา ตสฺส มุทฺธา ผเลยฺยฯ ตาปโส ‘‘น เม อตฺตานํ นาเสตุํ ยุตฺต’’นฺติ อุฏฺฐายาสนา โพธิสตฺตสฺส อญฺชลิํ ปคฺคเหสิฯ ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ วนฺทิฯ

ตาปโส อตีเต จตฺตาลีส กปฺเป, อนาคเต จตฺตาลีสาติ อสีติ กปฺเป อนุสฺสรติฯ โพธิสตฺตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘ภวิสฺสติ นุ โข พุทฺโธ, อุทาหุ โน’’ติ อาวชฺเชตฺวา อุปธาเรนฺโต ‘‘นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา ‘‘อจฺฉริยปุริโส อย’’นฺติ สิตํ อกาสิฯ ตโต ‘‘อหํ อิมํ อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ ลภิสฺสามิ นุ โข, โน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘น ลภิสฺสามิ, อนฺตราเยว กาลํ กตฺวา พุทฺธสเตนปิ พุทฺธสหสฺเสนปิ คนฺตฺวา โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย อรูปภเว นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ ทิสฺวา ‘‘เอวรูปํ นาม อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ น ลภิสฺสามิ, มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี’’ติ ปโรทิฯ

มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ อยฺโย อิทาเนว หสิตฺวา ปุน ปโรทิตฺวา ปติฏฺฐิโต, กิํ นุ โข, ภนฺเต, อมฺหากํ อยฺยปุตฺตสฺส โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ ตํ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘นตฺเถตสฺส อนฺตราโย, นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘อถ กสฺมา, ภนฺเต, ปโรทิตฺถา’’ติ? ‘‘เอวรูปํ ปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ น ลภิสฺสามิ, ‘มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี’ติ อตฺตานํ อนุโสจนฺโต โรทามี’’ติ อาหฯ ตโต โส ‘‘กิํ นุ โข เม ญาตเกสุ โกจิ เอกํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ ลภิสฺสตี’’ติ อุปธาเรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ นาลกทารกํ อทฺทสฯ โส ภคินิยา เคหํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ เต ปุตฺโต นาลโก’’ติ? ‘‘อตฺถิ เคเห, อยฺยา’’ติฯ ‘‘ปกฺโกสาหิ น’’นฺติ ปกฺโกสาเปตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ กุมารํ อาห – ‘‘ตาต, สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุเล ปุตฺโต ชาโต, พุทฺธงฺกุโร เอโส, ปญฺจติํส วสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตฺวํ เอตํ ทฏฺฐุํ ลภิสฺสสิ, อชฺเชว ปพฺพชาหี’’ติฯ สตฺตาสีติโกฏิธเน กุเล นิพฺพตฺตทารโกปิ ‘‘น มํ มาตุโล อนตฺเถ นิโยเชสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตาวเทว อนฺตราปณโต กาสายานิ เจว มตฺติกาปตฺตญฺจ อาหราเปตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา ‘‘โย โลเก อุตฺตมปุคฺคโล, ตํ อุทฺทิสฺส มยฺหํ ปพฺพชฺชา’’ติ โพธิสตฺตาภิมุขํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อํสกูเฏ โอลคฺเคตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิฯ โส ปรมาภิสมฺโพธิปฺปตฺตํ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา นาลกปฏิปทํ กถาเปตฺวา ปุน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อุกฺกฏฺฐปฏิปทํ ปฏิปนฺโน สตฺเตว มาเส อายุํ ปาเลตฺวา เอกํ สุวณฺณปพฺพตํ นิสฺสาย ฐิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ

โพธิสตฺตมฺปิ โข ปญฺจมทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา ‘‘นามคฺคหณํ คณฺหิสฺสามา’’ติ ราชภวนํ จตุชฺชาติยคนฺเธหิ วิลิมฺเปตฺวา ลาชปญฺจมกานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา อสมฺภินฺนปายาสํ สมฺปาเทตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคเต อฏฺฐสตํ พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา ราชภวเน นิสีทาเปตฺวา สุโภชนํ โภชาเปตฺวา มหาสกฺการํ กตฺวา ‘‘กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ ลกฺขณานิ ปริคฺคหาเปสุํฯ เตสุ –

‘‘ราโม ธโช ลกฺขโณ จาปิ มนฺตี, ยญฺโญ สุโภโช สุยาโม สุทตฺโต;

เอเต ตทา อฏฺฐ อเหสุํ พฺราหฺมณา, ฉฬงฺควา มนฺตํ วิยากริํสู’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.284) –

อิเม อฏฺเฐว พฺราหฺมณา ลกฺขณปริคฺคาหกา อเหสุํฯ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส สุปิโนปิ เอเตเหว ปริคฺคหิโต ฯ เตสุ สตฺต ชนา ทฺเว องฺคุลิโย อุกฺขิปิตฺวา ทฺวิธา นํ พฺยากริํสุ – ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี, สเจ ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ สพฺพํ จกฺกวตฺติรญฺโญ สิริวิภวํ อาจิกฺขิํสุฯ เตสํ ปน สพฺพทหโร โคตฺตโต โกณฺฑญฺโญ นาม มาณโว โพธิสตฺตสฺส วรลกฺขณสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิมสฺส อคารมชฺเฌ ฐานการณํ นตฺถิ, เอกนฺเตเนส วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ เอกเมว องฺคุลิํ อุกฺขิปิตฺวา เอกํสพฺยากรณํ พฺยากาสิฯ อยญฺหิ กตาธิกาโร ปจฺฉิมภวิกสตฺโต ปญฺญาย อิตเร สตฺต ชเน อภิภวิตฺวา อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตสฺส โพธิสตฺตสฺส เอกนฺตพุทฺธภาวสงฺขาตํ เอกเมว คหิํ อทฺทส, ตสฺมา เอกํ องฺคุลิํ อุกฺขิปิตฺวา เอวํ พฺยากาสิฯ อถสฺส นามํ คณฺหนฺตา สพฺพโลกสฺส อตฺถสิทฺธิกรตฺตา ‘‘สิทฺธตฺโถ’’ติ นามํ อกํสุฯ

อถ โข เต พฺราหฺมณา อตฺตโน อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา ปุตฺเต อามนฺตยิํสุ – ‘‘ตาตา, อมฺเห มหลฺลกา, สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺตํ สพฺพญฺญุตํ ปตฺตํ มยํ สมฺภาเวยฺยาม วา โน วา, ตุมฺเห ตสฺมิํ กุมาเร สพฺพญฺญุตํ ปตฺเต ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา’’ติฯ เต สตฺตปิ ชนา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คตา, โกณฺฑญฺญมาณโวเยว ปน อโรโค อโหสิฯ

โส มหาสตฺเต วุทฺธิมนฺวาย มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อนกฺกเมน อุรุเวลํ คนฺตฺวา ‘‘รมณีโย วต อยํ ภูมิภาโค, อลํ วติทํ ปธานตฺถิกสฺส กุลปุตฺตสฺส ปธานายา’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ วาสํ อุปคเต ‘‘มหาปุริโส ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา เตสํ พฺราหฺมณานํ ปุตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร กิร ปพฺพชิโต, โส นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ สเจ ตุมฺหากํ ปิตโร อโรคา อสฺสุ, อชฺช นิกฺขมิตฺวา ปพฺพเชยฺยุํฯ สเจ ตุมฺเหปิ อิจฺเฉยฺยาถ, เอถ, มยํ ตํ มหาปุริสํ อนุปพฺพชิสฺสามา’’ติฯ เต สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา ภวิตุํ นาสกฺขิํสุ, เตสุ ตโย ชนา น ปพฺพชิํสุ, โกณฺฑญฺญพฺราหฺมณํ เชฏฺฐกํ กตฺวา อิตเร จตฺตาโร ปพฺพชิํสุฯ เต ปญฺจปิ ชนา ปญฺจวคฺคิยตฺเถรา นาม ชาตาฯ

ตทา ปน สุทฺโธทนราชา – ‘‘กิํ ทิสฺวา มยฺหํ ปุตฺโต ปพฺพชิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘จตฺตาริ ปุพฺพนิมิตฺตานี’’ติฯ ‘‘กตรญฺจ กตรญฺจา’’ติ? ‘‘ชราชิณฺณํ, พฺยาธิตํ, มตํ, ปพฺพชิต’’นฺติฯ ราชา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปานํ มม ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุํ มา อทตฺถ, มยฺหํ ปุตฺตสฺส พุทฺธภาเวน กมฺมํ นตฺถิ, อหํ มม ปุตฺตํ ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ, จตุนฺนํ มหาทีปานํ, อิสฺสริยาธิปจฺจํ จกฺกวตฺติรชฺชํ กโรนฺตํ ฉตฺติํสโยชนปริมณฺฑลาย ปริสาย ปริวุตํ คคนตเล วิจรมานํ ปสฺสิตุกาโม’’ติฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา อิเมสํ จตุปฺปการานํ นิมิตฺตานํ กุมารสฺส จกฺขุปเถ อาคมนนิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ คาวุเต คาวุเต อารกฺขํ ฐเปสิฯ ตํ ทิวสญฺจ มงฺคลฏฺฐาเน สนฺนิปติเตสุ อสีติยา ญาติกุลสหสฺเสสุ เอกเมโก เอกเมกํ ปุตฺตํ ปฏิชานิ – ‘‘อยํ พุทฺโธ วา โหตุ ราชา วา, มยํ เอกเมตํ ปุตฺตํ ทสฺสามฯ สเจปิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ขตฺติยสมณคเณเหว ปริวาริโต วิจริสฺสติฯ สเจปิ ราชา ภวิสฺสติ, ขตฺติยกุมาเรเหว ปุรกฺขตปริวาริโต วิจริสฺสตี’’ติฯ ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส อุตฺตมรูปสมฺปนฺนา วิคตสพฺพโทสา ธาติโย ปจฺจุปฏฺฐาเปสิฯ โพธิสตฺโต มหนฺเตน ปริวาเรน มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน วฑฺฒติฯ

อเถกทิวสํ รญฺโญ วปฺปมงฺคลํ นาม อโหสิฯ ตํ ทิวสํ สกลนครํ เทวนครํ วิย อลงฺกโรนฺติ, สพฺเพ ทาสกมฺมกราทโย อหตวตฺถนิวตฺถา คนฺธมาลาทิปฏิมณฺฑิตา ราชกุเล สนฺนิปตนฺติ, รญฺโญ กมฺมนฺเต นงฺคลสหสฺสํ โยชยนฺติ, ตสฺมิํ ปน ทิวเส เอเกนูนอฏฺฐสตนงฺคลานิ สทฺธิํ พลิพทฺทรสฺมิโยตฺเตหิ รชตปริกฺขตานิ โหนฺติฯ รญฺโญ อาลมฺพนนงฺคลํ ปน รตฺตสุวณฺณปริกฺขตํ โหติฯ พลิพทฺทานํ สิงฺครสฺมิปโตทาปิ สุวณฺณปริกฺขตาว โหนฺติฯ

ราชา มหาปริวาเรน นิกฺขมนฺโต ปุตฺตํ คเหตฺวาว อคมาสิฯ กมฺมนฺตฏฺฐาเน เอโก ชมฺพุรุกฺโข พหลปลาโส สนฺทจฺฉาโย อโหสิฯ ตสฺส เหฏฺฐา กุมารสฺส สยนํ ปญฺญาเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกขจิตวิตานํ พนฺธาเปตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปตฺวา ราชา สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา อมจฺจคณปริวุโต นงฺคลกรณฏฺฐานํ อคมาสิฯ ตตฺถ ราชา สุวณฺณนงฺคลํ คณฺหาติ, อมจฺจา เอเกนูนอฏฺฐสตรชตนงฺคลานิ, กสฺสกา เสสนงฺคลานิฯ เต ตานิ คเหตฺวา อิโต จิโต จ กสนฺติฯ ราชา ปน โอรโต วา ปารํ คจฺฉติ, ปารโต วา โอรํ อาคจฺฉติฯ

เอตสฺมิํ ฐาเน มหาสมฺปตฺติ อโหสิฯ โพธิสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ธาติโย ‘‘รญฺโญ สมฺปตฺติํ ปสฺสามา’’ติ อนฺโตสาณิโต พหิ นิกฺขนฺตาฯ โพธิสตฺโต อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต กญฺจิ อทิสฺวาว เวเคน อุฏฺฐาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปาเน ปริคฺคเหตฺวา ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสิฯ ธาติโย ขชฺชโภชฺชนฺตเร วิจรมานา โถกํ จิรายิํสุฯ เสสรุกฺขานํ ฉายา วีติวตฺตา, ตสฺส ปน ชมฺพุรุกฺขสฺส ฉายา ปริมณฺฑลา หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ ธาติโย ‘‘อยฺยปุตฺโต เอกโก’’ติ เวเคน สาณิํ อุกฺขิปิตฺวา อนฺโต ปวิสมานา โพธิสตฺตํ สยเน ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ตญฺจ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํ – ‘‘เทว, กุมาโร เอวํ นิสินฺโน, อญฺเญสํ รุกฺขานํ ฉายา วีติวตฺตา, ชมฺพุรุกฺขสฺส ปน ฉายา ปริมณฺฑลา ฐิตา’’ติฯ ราชา เวเคนาคนฺตฺวา ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เต, ตาต, ทุติยวนฺทนา’’ติ ปุตฺตํ วนฺทิฯ

อถ อนุกฺกเมน โพธิสตฺโต โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก ชาโตฯ ราชา โพธิสตฺตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท กาเรสิ – เอกํ นวภูมิกํ, เอกํ สตฺตภูมิกํ, เอกํ ปญฺจภูมิกํ, จตฺตาลีสสหสฺสา จ นาฏกิตฺถิโย อุปฏฺฐาเปสิฯ โพธิสตฺโต เทโว วิย อจฺฉราสงฺฆปริวุโต อลงฺกตนาฏกิตฺถีหิ ปริวุโต นิปฺปุริเสหิ ตูริเยหิ ปริจาริยมาโน มหาสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต อุตุวาเรน ตีสุ ปาสาเทสุ วิหาสิฯ ราหุลมาตา ปนสฺส เทวี อคฺคมเหสี อโหสิฯ

ตสฺเสวํ มหาสมฺปตฺติํ อนุภวนฺตสฺส เอกทิวสํ ญาติสงฺฆสฺส อพฺภนฺตเร อยํ กถา อุทปาทิ – ‘‘สิทฺธตฺโถ กีฬาปสุโตว วิจรติ, น กิญฺจิ สิปฺปํ สิกฺขติ, สงฺคาเม ปจฺจุปฏฺฐิเต กิํ กริสฺสตี’’ติ? ราชา โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, ตว ญาตกา ‘สิทฺธตฺโถ กิญฺจิ สิปฺปํ อสิกฺขิตฺวา กีฬาปสุโตว วิจรตี’ติ วทนฺติ, เอตฺถ กิํ สตฺตุ ปตฺตกาเล มญฺญสี’’ติ? ‘‘เทว, มม สิปฺปํ สิกฺขนกิจฺจํ นตฺถิ, นคเร มม สิปฺปทสฺสนตฺถํ เภริํ จราเปถ ‘อิโต สตฺตเม ทิวเส ญาตกานํ สิปฺปํ ทสฺเสสฺสามี’’’ติฯ ราชา ตถา อกาสิฯ โพธิสตฺโต อกฺขณเวธิวาลเวธิธนุคฺคเห สนฺนิปาตาเปตฺวา มหาชนสฺส มชฺเฌ อญฺเญหิ ธนุคฺคเหหิ อสาธารณํ ญาตกานํ ทฺวาทสวิธํ สิปฺปํ ทสฺเสสิฯ ตํ สรภงฺคชาตเก อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ตทา ตสฺส ญาติสงฺโฆ นิกฺกงฺโข อโหสิฯ

อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต อุยฺยานภูมิํ คนฺตุกาโม สารถิํ อามนฺเตตฺวา ‘‘รถํ โยเชหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา มหารหํ อุตฺตมรถํ สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา กุมุทปตฺตวณฺเณ จตฺตาโร มงฺคลสินฺธเว โยเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปฏิเวเทสิฯ โพธิสตฺโต เทววิมานสทิสํ รถํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อคมาสิฯ เทวตา ‘‘สิทฺธตฺถกุมารสฺส อภิสมฺพุชฺฌนกาโล อาสนฺโน, ปุพฺพนิมิตฺตํ ทสฺเสสฺสามา’’ติ เอกํ เทวปุตฺตํ ชราชิณฺณํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วงฺกํ โอภคฺคสรีรํ ทณฺฑหตฺถํ ปเวธมานํ กตฺวา ทสฺเสสุํฯ ตํ โพธิสตฺโต เจว สารถิ จ ปสฺสนฺติฯ ตโต โพธิสตฺโต, ‘‘สมฺม, โก นาเมส ปุริโส, เกสาปิสฺส น ยถา อญฺเญส’’นฺติ มหาปทาเน (ที. นิ. 2.45) อาคตนเยน สารถิํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ธิรตฺถุ วต, โภ, ชาติ , ยตฺร หิ นาม ชาตสฺส ชรา ปญฺญายิสฺสตี’’ติ สํวิคฺคหทโย ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา ปาสาทเมว อภิรุหิฯ ราชา ‘‘กิํ การณา มม ปุตฺโต ขิปฺปํ ปฏินิวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ชิณฺณปุริสํ ทิสฺวา, เทวา’’ติฯ ‘‘ชิณฺณกํ ทิสฺวา ปพฺพชิสฺสตีติ อาหํสุ, กสฺมา มํ นาเสถ, สีฆํ ปุตฺตสฺส นาฏกานิ สชฺเชถ, สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ปพฺพชฺชาย สติํ น กริสฺสตี’’ติ วตฺวา อารกฺขํ วฑฺเฒตฺวา สพฺพทิสาสุ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน อารกฺขํ ฐเปสิฯ

ปุเนกทิวสํ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาภินิมฺมิตํ พฺยาธิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิฯ ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตา ติคาวุตปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ ฐเปสิฯ อปรมฺปิ เอกทิวสํ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาภินิมฺมิตํ กาลงฺกตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย ปุน นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิฯ ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตโต โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ ฐเปสิฯ อปรํ ปเนกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตเถว เทวตาภินิมฺมิตํ สุนิวตฺถํ สุปารุตํ ปพฺพชิตํ ทิสฺวา ‘‘โก นาเมโส สมฺมา’’หิ สารถิํ ปุจฺฉิฯ สารถิ กิญฺจาปิ พุทฺธุปฺปาทสฺส อภาวา ปพฺพชิตํ วา ปพฺพชิตคุเณ วา น ชานาติ, เทวตานุภาเวน ปน ‘‘ปพฺพชิโต นามายํ, เทวา’’ติ วตฺวา ปพฺพชฺชาย คุเณ วณฺเณสิฯ โพธิสตฺโต ปพฺพชฺชาย รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ทิวสํ อุยฺยานํ อคมาสิฯ ทีฆภาณกา ปนาหุ – ‘‘จตฺตาริปิ นิมิตฺตานิ เอกทิวเสเนว ทิสฺวา อคมาสี’’ติฯ

โส ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิยํ นฺหายิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ อตฺตานํ อลงฺการาเปตุกาโม, อถสฺส ปริจารกปุริสา นานาวณฺณานิ ทุสฺสานิ นานปฺปการา อาภรณวิกติโย มาลาคนฺธวิเลปนานิ จ อาทาย สมนฺตา ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหํ อโหสิฯ โส ‘‘โก นุ โข มํ อิมมฺหา ฐานา จาเวตุกาโมสี’’ติ อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตสฺส อลงฺกาเรตุกามตํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ – ‘‘สมฺม วิสฺสกมฺม, สิทฺธตฺถกุมาโร อชฺช อฑฺฒรตฺตสมเย มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสติ, อยมสฺส ปจฺฉิโม อลงฺกาโร, ตฺวํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มหาปุริสํ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกโรหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เทวานุภาเวน ตงฺขณญฺเญว โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺเสว กปฺปกสทิโส หุตฺวา ทิพฺพทุสฺเสน โพธิสตฺตสฺส สีสํ เวเฐสิฯ โพธิสตฺโต หตฺถสมฺผสฺเสเนว ‘‘นามํ มนุสฺโส, เทวปุตฺโต อย’’นฺติ อญฺญาสิฯ เวฐเนน เวฐิตมตฺเต สีเส โมฬิยํ มณิรตนากาเรน ทุสฺสสหสฺสํ อพฺภุคฺคญฺฉิ, ปุน เวเฐนฺตสฺส ทุสฺสสหสฺสนฺติ ทสกฺขตฺตุํ เวเฐนฺตสฺส ทส ทุสฺสสหสฺสานิ อพฺภุคฺคจฺฉิํสุฯ

‘‘สีสํ ขุทฺทกํ, ทุสฺสานิ พหูนิ , กถํ อพฺภุคฺคตานี’’ติ น จินฺเตตพฺพํฯ เตสุ หิ สพฺพมหนฺตํ อามลกปุปฺผปฺปมาณํ, อวเสสานิ กทมฺพกปุปฺผปฺปมาณานิ อเหสุํฯ โพธิสตฺตสฺส สีสํ กิญฺชกฺขควจฺฉิตํ วิย กุยฺยกปุปฺผํ อโหสิฯ

อถสฺส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตสฺส สพฺพตาลาวจเรสุ สกานิ สกานิ ปฏิภานานิ ทสฺสยนฺเตสุ, พฺราหฺมเณสุ ‘‘ชยนนฺทา’’ติอาทิวจเนหิ, สุตมงฺคลิกาทีสุ จ นานปฺปกาเรหิ มงฺคลวจนตฺถุติโฆเสหิ สมฺภาเวนฺเตสุ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ ตํ รถวรํ อภิรุหิฯ ตสฺมิํ สมเย ‘‘ราหุลมาตา ปุตฺตํ วิชาตา’’ติ สุตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺฐิํ นิเวเทถา’’ติ สาสนํ ปหิณิฯ โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา ‘‘ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ราชา ‘‘กิํ เม ปุตฺโต อวจา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย เม นตฺตา ‘ราหุลกุมาโร’ตฺเวว นาม โหตู’’ติ อาหฯ

โพธิสตฺโตปิ โข รถวรํ อารุยฺห อติมหนฺเตน ยเสน อติมโนรเมน สิริโสภคฺเคน นครํ ปาวิสิฯ ตสฺมิํ สมเย กิสาโคตมี นาม ขตฺติยกญฺญา อุปริปาสาทวรตลคตา นครํ ปทกฺขิณํ กุรุมานสฺส โพธิสตฺตสฺส รูปสิริํ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘นิพฺพุตา นูน สา มาตา, นิพฺพุโต นูน โส ปิตา;

นิพฺพุตา นูน สา นารี, ยสฺสายํ อีทิโส ปตี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา); –

โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เอวมาห – ‘เอวรูปํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺติยา มาตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปิตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปชาปติยา หทยํ นิพฺพายตี’ติฯ กิสฺมิํ นุ โข นิพฺพุเต หทยํ นิพฺพุตํ นาม โหตี’’ติฯ อถสฺส กิเลเสสุ วิรตฺตมนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ราคคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โทสคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โมหคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, มานทิฏฺฐิอาทีสุ สพฺพกิเลสทรเถสุ นิพฺพุเตสุ นิพฺพุตํ นาม โหตี’’ติฯ

‘‘อยํ เม สุสฺสวนํ สาเวติ, อหญฺหิ นิพฺพานํ คเวสนฺโต วิจรามิ, อชฺเชว มยา ฆราวาสํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา นิพฺพานํ คเวสิตุํ วฏฺฏติ, อยํ อิมิสฺสา อาจริยภาโค โหตู’’ติ กณฺฐโต โอมุญฺจิตฺวา กิสาโคตมิยา สตสหสฺสคฺฆนกํ มุตฺตาหารํ เปเสสิฯ สา ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร มยิ ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ปณฺณาการํ เปเสตี’’ติ โสมนสฺสชาตา อโหสิฯ

โพธิสตฺโตปิ มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน อตฺตโน ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สิริสยเน นิปชฺชิฯ ตาวเทว จ นํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา นจฺจคีตาทีสุ สุสิกฺขิตา เทวกญฺญา วิย รูปโสภคฺคปฺปตฺตา นาฏกิตฺถิโย นานาตูริยานิ คเหตฺวา สมฺปริวาเรตฺวา อภิรมาเปนฺติโย นจฺจคีตวาทิตานิ ปโยชยิํสุฯ โพธิสตฺโต กิเลเสสุ วิรตฺตจิตฺตตาย นจฺจาทีสุ อนภิรโต มุหุตฺตํ นิทฺทํ โอกฺกมิฯ ตาปิ อิตฺถิโย ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ นจฺจาทีนิ ปโยเชม, โส นิทฺทํ อุปคโต, อิทานิ กิมตฺถํ กิลมิสฺสามา’’ติ คหิตคหิตานิ ตูริยานิ อชฺโฌตฺถริตฺวา นิปชฺชิํสุ, คนฺธเตลปฺปทีปา ฌายนฺติฯ โพธิสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา สยนปิฏฺเฐ ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อทฺทส ตา อิตฺถิโย ตูริยภณฺฑานิ อวตฺถริตฺวา นิทฺทายนฺติโย – เอกจฺจา ปคฺฆริตเขฬา, กิลินฺนคตฺตา, เอกจฺจา ทนฺเต ขาทนฺติโย, เอกจฺจา กากจฺฉนฺติโย, เอกจฺจา วิปฺปลปนฺติโย, เอกจฺจา วิวฏมุขี, เอกจฺจา อปคตวตฺถา ปากฏพีภจฺฉสมฺพาธฏฺฐานาฯ โส ตาสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต อโหสิฯ ตสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตํ สกฺกภวนสทิสมฺปิ ตํ มหาตลํ วิวิธนานากุณปภริตํ อามกสุสานํ วิย อุปฏฺฐาสิ, ตโย ภวา อาทิตฺตเคหสทิสา ขาทิํสุ – ‘‘อุปทฺทุตํ วต, โภ, อุปสฺสฏฺฐํ วต, โภ’’ติ อุทานํ ปวตฺเตสิ, อติวิยสฺส ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิฯ

โส ‘‘อชฺเชว มยา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สยนา วุฏฺฐาย ทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ อุมฺมาเร สีสํ กตฺวา นิปนฺโน ฉนฺโน – ‘‘อหํ, อยฺยปุตฺต, ฉนฺโน’’ติ อาหฯ ‘‘อชฺชาหํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม, เอกํ เม อสฺสํ กปฺเปหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ อสฺสภณฺฑกํ คเหตฺวา อสฺสสาลํ คนฺตฺวา คนฺธเตลปฺปทีเปสุ ชลนฺเตสุ สุมนปฏฺฏวิตานสฺส เหฏฺฐา รมณีเย ภูมิภาเค ฐิตํ กณฺฑกํ อสฺสราชานํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยา อิมเมว กปฺเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ กณฺฑกํ กปฺเปสิฯ

โส กปฺปิยมาโนว อญฺญาสิ ‘‘อยํ กปฺปนา อติวิย คาฬฺหา, อญฺเญสุ ทิวเสสุ อุยฺยานกีฬาทิคมนกาเล กปฺปนา วิย น โหติ , มยฺหํ อยฺยปุตฺโต อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติฯ ตโต ตุฏฺฐมานโส มหาหสิตํ หสิ, โส สทฺโท สกลนครํ ปตฺถริตฺวา คจฺเฉยฺยฯ เทวตา ปน นํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา น กสฺสจิ โสตุํ อทํสุฯ

โพธิสตฺโตปิ โข ฉนฺนํ เปเสตฺวาว ‘‘ปุตฺตํ ตาว ปสฺสิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิสินฺนปลฺลงฺกโต อุฏฺฐาย ราหุลมาตุยา วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา คพฺภทฺวารํ วิวริฯ ตสฺมิํ ขเณ อนฺโตคพฺเภ คนฺธเตลปฺปทีโป ฌายติ, ราหุลมาตา สุมนมลฺลิกาทีนํ ปุปฺผานํ อมฺพณมตฺเตน อภิปฺปกิณฺเณ สยเน ปุตฺตสฺส มตฺถเก หตฺถํ ฐเปตฺวา นิทฺทายติฯ โพธิสตฺโต อุมฺมาเร ปาทํ ฐเปตฺวา ฐิตโกว โอโลเกตฺวา ‘‘สจาหํ เทวิยา หตฺถํ อปเนตฺวา มม ปุตฺตํ คณฺหิสฺสามิ, เทวี ปพุชฺฌิสฺสติ, เอวํ เม คมนนฺตราโย ภวิสฺสติ, พุทฺโธ หุตฺวาว อาคนฺตฺวา ปุตฺตํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ปาสาทตลโต โอตริฯ ยํ ปน ชาตกฏฺฐกถายํ ‘‘ตทา สตฺตาหชาโต ราหุลกุมาโร โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ เสสฏฺฐกถาสุ นตฺถิ, ตสฺมา อิทเมว คเหตพฺพํฯ

เอวํ โพธิสตฺโต ปาสาทตลา โอตริตฺวา อสฺสสมีปํ คนฺตฺวา เอวมาห – ‘‘ตาต กณฺฑก, ตฺวํ อชฺช เอกรตฺติํ มํ ตารย, อหํ ตํ นิสฺสาย พุทฺโธ หุตฺวา สเทวกํ โลกํ ตารยิสฺสามี’’ติฯ ตโต อุลฺลงฺฆิตฺวา กณฺฑกสฺส ปิฏฺฐิํ อภิรุหิฯ กณฺฑโก คีวโต ปฏฺฐาย อายาเมน อฏฺฐารสหตฺโถ โหติ, ตทนุจฺฉวิเกน อุพฺเพเธน สมนฺนาคโต ถามชวสมฺปนฺโน สพฺพเสโต โธตสงฺขสทิโสฯ โส สเจ หเสยฺย วา ปทสทฺทํ วา กเรยฺย, สทฺโท สกลนครํ อวตฺถเรยฺย, ตสฺมา เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน ตสฺส ยถา น โกจิ สุณาติ, เอวํ หสิตสทฺทํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อกฺกมนอกฺกมนปทวาเร หตฺถตลานิ อุปนาเมสุํฯ โพธิสตฺโต อสฺสวรสฺส ปิฏฺฐิเวมชฺฌคโต ฉนฺนํ อสฺสสฺส วาลธิํ คาหาเปตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย มหาทฺวารสมีปํ ปตฺโตฯ ตทา ปน ราชา ‘‘เอวํ มม ปุตฺโต ยาย กายจิ เวลาย นครทฺวารํ วิวริตฺวา นิกฺขมิตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ทฺวีสุ ทฺวารกวาเฏสุ เอเกกํ ปุริสสหสฺเสน วิวริตพฺพํ กาเรสิฯ

โพธิสตฺโต ปน ถามพลสมฺปนฺโน หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสหตฺถีนํ พลํ ธาเรสิ, ปุริสคณนาย ทสโกฏิสหสฺสปุริสานํ พลํ ธาเรสิฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อชฺช กณฺฑกสฺส ปิฏฺเฐ นิสินฺโนว วาลธิํ คเหตฺวา ฐิเตน ฉนฺเนน สทฺธิํเยว กณฺฑกํ อูรุหิ นิปฺปีเฬตฺวา อฏฺฐารสหตฺถุพฺเพธํ ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติฯ ฉนฺโนปิ จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อหํ อตฺตโน สามิกํ อยฺยปุตฺตํ ขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา กณฺฑกํ ทกฺขิเณน หตฺเถน กุจฺฉิยํ ปริกฺขิปนฺโต อุปกจฺฉนฺตเร กตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติฯ กณฺฑโกปิ จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อหํ อตฺตโน สามิกํ ปิฏฺเฐ ยถานิสินฺนเมว ฉนฺเนน วาลธิํ คเหตฺวา ฐิเตน สทฺธิํเยว อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี’’ติฯ สเจ ทฺวารํ น วิวเรยฺย, ยถาจินฺติตเมว เตสุ ตีสุ ชเนสุ อญฺญตโร สมฺปาเทยฺยฯ ทฺวาเร ปน อธิวตฺถา เทวตา ทฺวารํ วิวริฯ

ตสฺมิํเยว ขเณ มาโร ปาปิมา ‘‘โพธิสตฺตํ นิวตฺเตสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา อากาเส ฐิโต อาห – ‘‘มาริส, มา นิกฺขมิ, อิโต เต สตฺตเม ทิวเส จกฺกรตนํ ปาตุภวิสฺสติ, ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ รชฺชํ กาเรสฺสสิ, นิวตฺต, มาริสา’’ติฯ ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ? ‘‘อหํ วสวตฺตี’’ติฯ ‘‘มาร, ชานามหํ มยฺหํ จกฺกรตนสฺส ปาตุภาวํ, อนตฺถิโกหํ รชฺเชน, ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ อาหฯ มาโร ‘‘อิโต ทานิ เต ปฏฺฐาย กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหิํสาวิตกฺกํ วา จินฺติตกาเล ชานิสฺสามี’’ติ โอตาราเปกฺโข ฉายา วิย อนุคจฺฉนฺโต อนุพนฺธิฯ

โพธิสตฺโตปิ หตฺถคตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน นครา นิกฺขมิฯ อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเต วตฺตมาเน, นิกฺขมิตฺวา จ ปุน นครํ อปโลเกตุกาโม ชาโตฯ เอวญฺจ ปนสฺส จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเตเยว – ‘‘มหาปุริส, น ตยา นิวตฺเตตฺวา โอโลกนกมฺมํ กต’’นฺติ วทมานา วิย มหาปถวี กุลาลจกฺกํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ปริวตฺติฯ โพธิสตฺโต นคราภิมุโข ฐตฺวา นครํ โอโลเกตฺวา ตสฺมิํ ปถวิปฺปเทเส กณฺฑกนิวตฺตนเจติยฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพมคฺคาภิมุขํ กณฺฑกํ กตฺวา ปายาสิ มหนฺเตน สกฺกาเรน อุฬาเรน สิริโสภคฺเคนฯ

ตทา กิรสฺส เทวตา ปุรโต สฏฺฐิ อุกฺกาสหสฺสานิ ธารยิํสุ, ปจฺฉโต สฏฺฐิ , ทกฺขิณปสฺสโต สฏฺฐิ, วามปสฺสโต สฏฺฐีติฯ อปรา เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อปริมาณา อุกฺกา ธารยิํสุฯ อปรา เทวตา จ นาคสุปณฺณาทโย จ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ มาลาหิ จุณฺเณหิ ธูเปหิ ปูชยมานา คจฺฉนฺติ, ปาริจฺฉตฺตกปุปฺเผหิ เจว มนฺทารวปุปฺเผหิ จ ฆนเมฆวุฏฺฐิกาเล ธาราหิ วิย นภํ นิรนฺตรํ อโหสิ, ทิพฺพานิ สํคีตานิ ปวตฺติํสุ , สมนฺตโต อฏฺฐ ตูริยานิ, สฏฺฐิ ตูริยานีติ อฏฺฐสฏฺฐิ ตูริยสตสหสฺสานิ ปวตฺตยิํสุฯ เตสํ สทฺโท สมุทฺทกุจฺฉิยํ เมฆธนิตกาโล วิย, ยุคนฺธรกุจฺฉิยํ สาครนิคฺโฆสกาโล วิย จ วตฺตติฯ

อิมินา สิริโสภคฺเคน คจฺฉนฺโต โพธิสตฺโต เอกรตฺเตเนว ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม ติํสโยชนมตฺถเก อโนมานทีตีรํ ปาปุณิฯ กิํ ปน อสฺโส ตโต ปรํ คนฺตุํ น สกฺโกตีติ? โน น สกฺโกติฯ โส หิ เอกํ จกฺกวาฬคพฺภํ นาภิยา ฐิตจกฺกสฺส เนมิวฏฺฏิํ มทฺทนฺโต วิย อนฺตนฺเตน จริตฺวา ปุเรปาตราสเมว อาคนฺตฺวา อตฺตโน สมฺปาทิตํ ภตฺตํ ภุญฺชิตุํ สมตฺโถฯ ตทา ปน เทวนาคสุปณฺณาทีหิ อากาเส ฐตฺวา โอสฺสฏฺเฐหิ คนฺธมาลาทีหิ ยาว อูรุปฺปเทสา สญฺฉนฺนสรีรํ อากฑฺฒิตฺวา คนฺธมาลาชฏํ ฉินฺทนฺตสฺส อติปปญฺโจ อโหสิ, ตสฺมา ติํสโยชนมตฺตเมว อคมาสิฯ อถ โพธิสตฺโต นทีตีเร ฐตฺวา ฉนฺนํ ปุจฺฉิ – ‘‘กา นาม อยํ นที’’ติ? ‘‘อโนมา นาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อมฺหากมฺปิ ปพฺพชฺชา อโนมา ภวิสฺสตี’’ติ ปณฺหิยา ฆฏฺเฏนฺโต อสฺสสฺส สญฺญํ อทาสิฯ อสฺโส จ อุปฺปติตฺวา อฏฺฐุสภวิตฺถาราย นทิยา ปาริมตีเร อฏฺฐาสิฯ

โพธิสตฺโต อสฺสปิฏฺฐิโต โอรุยฺห รชตปฏฺฏสทิเส วาฬุกาปุลิเน ฐตฺวา ฉนฺนํ อามนฺเตสิ – ‘‘สมฺม ฉนฺน, ตฺวํ มยฺหํ อาภรณานิ เจว กณฺฑกญฺจ อาทาย คจฺฉ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘อหมฺปิ, เทว, ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุํ, คจฺเฉว ตฺว’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิพาหิตฺวา อาภรณานิ เจว กณฺฑกญฺจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม มยฺหํ เกสา สมณสารุปฺปา น โหนฺติ, อญฺโญ โพธิสตฺตสฺส เกเส ฉินฺทิตุํ ยุตฺตรูโป นตฺถี’’ติฯ ตโต ‘‘สยเมว ขคฺเคน ฉินฺทิสฺสามี’’ติ ทกฺขิเณน หตฺเถน อสิํ คเหตฺวา วามหตฺเถน โมฬิยา สทฺธิํ จูฬํ คเหตฺวา ฉินฺทิฯ

เกสา ทฺวงฺคุลมตฺตา หุตฺวา ทกฺขิณโต อาวฏฺฏมานา สีสํ อลฺลียิํสุฯ เตสํ ยาวชีวํ ตเทว ปมาณํ อโหสิ, มสฺสุ จ ตทนุรูปํ, ปุน เกสมสฺสุโอหารณกิจฺจํ นาม นาโหสิฯ โพธิสตฺโต สห โมฬิยา จูฬํ คเหตฺวา ‘‘สจาหํ สมฺพุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อากาเส ติฏฺฐตุฯ โน เจ, ภูมิยํ ปตตู’’ติ อนฺตลิกฺเข ขิปิฯ สา จูฬา โยชนปฺปมาณํ ฐานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิฯ สกฺโก เทวราชา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกตฺวา โยชนิยรตนจงฺโกฏเกน สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวติํสภวเน จูฬามณิเจติยํ นาม ปติฏฺฐาเปสิฯ

‘‘เฉตฺวาน โมฬิํ วรคนฺธวาสิตํ, เวหายสํ อุกฺขิปิ สกฺยปุงฺคโว;

สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ, รตนจงฺโกฏวเรน วาสโว’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.222);

ปุน โพธิสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อิมานิ กาสิกวตฺถานิ มยฺหํ น สมณสารุปฺปานี’’ติฯ อถสฺส กสฺสปพุทฺธกาเล ปุราณสหายโก ฆฏิการมหาพฺรหฺมา เอกํ พุทฺธนฺตรํ ชรํ อปฺปตฺเตน มิตฺตภาเวน จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช เม สหายโก มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, สมณปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉิสฺสามี’’ติฯ

‘‘ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ, วาสี สูจิ จ พนฺธนํ;

ปริสฺสาวเนน อฏฺเฐเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขูโน’’ติฯ –

อิเม อฏฺฐ ปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิฯ โพธิสโต อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา อุตฺตมปพฺพชิตเวสํ คณฺหิตฺวา ‘‘ฉนฺน, ตฺวํ มม วจเนน มาตาปิตูนํ อาโรคฺยํ วเทหี’’ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิฯ ฉนฺโน โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ กณฺฑโก ปน ฉนฺเนน สทฺธิํ มนฺตยมานสฺส โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุณนฺโตว ‘‘นตฺถิ ทานิ มยฺหํ ปุน สามิโน ทสฺสน’’นฺติ จินฺเตตฺวา จกฺขุปถํ วิชหนฺโต โสกํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต หทเยน ผลิเตน กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน กณฺฑโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ฉนฺนสฺส ปฐมํ เอโกว โสโก อโหสิ, กณฺฑกสฺส ปน กาลกิริยาย ทุติเยน โสเกน ปีฬิโต โรทนฺโต ปริเทวนฺโต นครํ อคมาสิฯ

โพธิสตฺโต ปพฺพชิตฺวา ตสฺมิํเยว ปเทเส อนุปิยํ นาม อมฺพวนํ อตฺถิ, ตตฺถ สตฺตาหํ ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมตฺวา เอกทิวเสเนว ติํสโยชนมคฺคํ ปทสา คนฺตฺวา ราชคหํ ปาวิสิฯ ปวิสิตฺวา จ สปทานํ ปิณฺฑาย จริฯ สกลนครํ โพธิสตฺตสฺส รูปทสฺสเนเนว ธนปาลเก ปวิฏฺเฐ ราชคหํ วิย จ, อสุรินฺเท ปวิฏฺเฐ เทวนครํ วิย จ สงฺโขภํ อคมาสิฯ ราชปุริสา คนฺตฺวา ‘‘เทว, เอวรูโป นาม สตฺโต นคเร ปิณฺฑาย จรติ, ‘เทโว วา มนุสฺโส วา นาโค วา สุปณฺโณ วา อสุโก นาม เอโส’ติ น ชานามา’’ติ อาโรเจสุํฯ ราชา ปาสาทตเล ฐตฺวา มหาปุริสํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺโต ปุริเส อาณาเปสิ – ‘‘คจฺฉถ, ภเณ , วีมํสถ, สเจ อมนุสฺโส ภวิสฺสติ, นครา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรธายิสฺสติ, สเจ เทวตา ภวิสฺสติ, อากาเสน คจฺฉิสฺสติ, สเจ นาโค ภวิสฺสติ, ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คมิสฺสติ, สเจ มนุสฺโส ภวิสฺสติ, ยถาลทฺธํ ภิกฺขํ ปริภุญฺชิสฺสตี’’ติฯ

มหาปุริโสปิ โข มิสฺสกภตฺตํ สํหริตฺวา ‘‘อลํ เม เอตฺตกํ ยาปนายา’’ติ ญตฺวา ปวิฏฺฐทฺวาเรเนว นครา นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตจฺฉายายํ ปุรตฺถิมาภิมุโข นิสีทิตฺวา อาหารํ ปริภุญฺชิตุํ อารทฺโธฯ อถสฺส อนฺตานิ ปริวตฺติตฺวา มุเขน นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ อเหสุํฯ ตโต โส เตน อตฺตภาเวน เอวรูปสฺส อาหารสฺส จกฺขุนาปิ อทิฏฺฐปุพฺพตาย เตน ปฏิกูลาหาเรน อฏฺฏียมาโนปิ เอวํ อตฺตนา เอว อตฺตานํ โอวทิ – ‘‘สิทฺธตฺถ, ตฺวํ สุลภอนฺนปาเน กุเล ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ นานคฺครเสหิ ภุญฺชนฏฺฐาเน นิพฺพตฺติตฺวาปิ เอกํ ปํสุกูลิกํ ทิสฺวา ‘กทา นุ โข อหมฺปิ เอวรูโป หุตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ภุญฺชิสฺสามิ, ภวิสฺสติ นุ โข เม โส กาโล’ติ จินฺเตตฺวา นิกฺขนฺโต, อิทานิ กินฺนาเมตํ กโรสี’’ติ เอวํ อตฺตานํ โอวทิตฺวา นิพฺพิกาโร หุตฺวา อาหารํ ปริภุญฺชิฯ

ราชปุริสา ตํ ปวตฺติํ ทิสฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา ทูตวจนํ สุตฺวา เวเคน นครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิริยาปถสฺมิํเยว ปสีทิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สพฺพํ อิสฺสริยํ นิยฺยาเตสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘มยฺหํ, มหาราช, วตฺถุกาเมหิ วา กิเลสกาเมหิ วา อตฺโถ นตฺถิ, อหํ ปรมาภิสมฺโพธิํ ปตฺถยนฺโต นิกฺขนฺโต’’ติ อาหฯ

ราชา อเนกปฺปการํ ยาจนฺโตปิ ตสฺส จิตฺตํ อลภิตฺวา ‘‘อทฺธา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ , พุทฺธภูเตน ปน ตยา ปฐมํ มม วิชิตํ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ ปฏิญฺญํ คณฺหิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ‘‘ปพฺพชฺชํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา ปพฺพชิ จกฺขุมา’’ติ อิมํ ปพฺพชฺชาสุตฺตํ (สุ. นิ. 407) สทฺธิํ อฏฺฐกถาย โอโลเกตฺวา เวทิตพฺโพฯ

โพธิสตฺโตปิ โข รญฺโญ ปฏิญฺญํ ทตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อาฬารญฺจ กาลามํ อุทกญฺจ รามปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘นายํ มคฺโค โพธายา’’ติ ตมฺปิ สมาปตฺติภาวนํ อนลงฺกริตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺตโน ถามวีริยสนฺทสฺสนตฺถํ มหาปธานํ ปทหิตุกาโม อุรุเวลํ คนฺตฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ ภูมิภาโค’’ติ ตตฺเถว วาสํ อุปคนฺตฺวา มหาปธานํ ปทหิฯ เตปิ โข โกณฺฑญฺญปฺปมุขา ปญฺจวคฺคิยา คามนิคมราชธานีสุ ภิกฺขาย จรนฺตา ตตฺถ โพธิสตฺตํ สมฺปาปุณิํสุฯ อถ นํ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตํ ‘‘อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ ปริเวณสมฺมชฺชนาทิกาย วตฺตปฏิปตฺติยา อุปฏฺฐหมานา สนฺติกาวจรา อเหสุํฯ โพธิสตฺโตปิ โข ‘‘โกฏิปฺปตฺตํ ทุกฺกรการิกํ กริสฺสามี’’ติ เอกติลตณฺฑุลาทีหิปิ วีตินาเมสิ, สพฺพโสปิ อาหารุปจฺเฉทนํ อกาสิฯ เทวตาปิ โลมกูเปหิ โอชํ อุปสํหรมานา ปกฺขิปิํสุฯ

อถสฺส ตาย นิราหารตาย ปรมกสิรปฺปตฺตตาย สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย กาฬวณฺโณ อโหสิ, ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิจฺฉนฺนานิ อเหสุํฯ อปฺเปกทา อานาปานกชฺฌานํ ฌายนฺโต มหาเวทนาภิตุนฺโน วิสญฺญีภูโต จงฺกมนโกฏิยํ ปตติฯ อถ นํ เอกจฺจา เทวตา ‘‘กาลงฺกโต สมโณ โคตโม’’ติ วทนฺติฯ เอกจฺจา ‘‘วิหาโรตฺเวเวโส อรหต’’นฺติ จ อาหํสุฯ ตตฺถ ยาสํ ‘‘กาลงฺกโต’’ติ สญฺญา อโหสิ, ตา คนฺตฺวา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘ตุมฺหากํ ปุตฺโต กาลงฺกโต’’ติฯ ‘‘มม ปุตฺโต พุทฺโธ หุตฺวา กาลงฺกโต, อหุตฺวา’’ติ? ‘‘พุทฺโธ ภวิตุํ นาสกฺขิ, ปธานภูมิยํเยว ปติตฺวา กาลงฺกโต’’ติฯ

อิทํ สุตฺวา ราชา – ‘‘นาหํ สทฺทหามิ, มม ปุตฺตสฺส โพธิํ อปฺปตฺวา กาลกิริยา นาม นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปิฯ ‘‘กสฺมา ปน ราชา น สทฺทหตี’’ติ? กาลเทวลตาปสวนฺทาปนทิวเส ชมฺพุรุกฺขมูเล จ ปาฏิหาริยานํ ทิฏฺฐตฺตาฯ

ปุน โพธิสตฺเต สญฺญํ ปฏิลภิตฺวา อุฏฺฐิเต ตา เทวตา คนฺตฺวา ‘‘อโรโค เต, มหาราช, ปุตฺโต’’ติ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘ชานามหํ มม ปุตฺตสฺส อมรณภาว’’นฺติ วทติฯ มหาสตฺตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺเสว อากาเส คณฺฐิกรณกาโล วิย อโหสิฯ โส ‘‘อยํ ทุกฺกรการิกา นาม โพธาย มคฺโค น โหตี’’ติ โอฬาริกํ อาหารํ อาหาเรตุํ คามนิคเมสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา อาหารํ อาหริฯ อถสฺส ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานิ ปากติกานิ อเหสุํ, กาโยปิ สุวณฺณวณฺโณ อโหสิฯ ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ‘‘อยํ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺโตปิ สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ คามนิคมาทีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา โอฬาริกํ อาหารํ อาหรมาโน กิํ สกฺขิสฺสติ, พาหุลิโก เอส ปธานวิพฺภนฺโต, สีสํ นฺหายิตุกามสฺส อุสฺสาวพินฺทุตกฺกนํ วิย อมฺหากํ เอตสฺส สนฺติกา วิเสสตกฺกนํ, กิํ โน อิมินา’’ติ มหาปุริสํ ปหาย อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา อิสิปตนํ ปวิสิํสุฯ

เตน โข ปน สมเยน อุรุเวลายํ เสนานิคเม เสนานิกุฏุมฺพิกสฺส เคเห นิพฺพตฺตา สุชาตา นาม ทาริกา วยปฺปตฺตา เอกสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺเข ปตฺถนํ อกาสิ – ‘‘สจาหํ สมชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปฐมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, อนุสํวจฺฉรํ เต สตสหสฺสปริจฺจาเคน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติฯ ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิฯ สา มหาสตฺตสฺส ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ฉฏฺเฐ วสฺเส ปริปุณฺเณ วิสาขาปุณฺณมายํ พลิกมฺมํ กาตุกามา หุตฺวา ปุเรตรํเยว เธนุสหสฺสํ ลฏฺฐิมธุกวเน จราเปตฺวา, ตาสํ ขีรํ ปญฺจ เธนุสตานิ ปาเยตฺวา, ตาสํ ขีรํ อฑฺฒติยานิ จ สตานีติ เอวํ ยาว โสฬสนฺนํ เธนูนํ ขีรํ อฏฺฐ เธนุโย ปิวนฺติ, ตาว ขีรสฺส พหลตญฺจ มธุรตญฺจ โอชวนฺตตญฺจ ปตฺถยมานา ขีรปริวตฺตนํ นาม อกาสิฯ สา วิสาขาปุณฺณมทิวเส ‘‘ปาโตว พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺฐาย ตา อฏฺฐ เธนุโย ทุหาเปสิฯ

วจฺฉกา เธนูนํ ถนมูลํ น อาคมํสุ, ถนมูเล ปน นวภาชเนสุ อุปนีตมตฺเตสุ อตฺตโน ธมฺมตาย ขีรธารา ปคฺฆริํสุฯ ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา สุชาตา สหตฺเถเนว ขีรํ คเหตฺวา นวภาชเน ปกฺขิปิตฺวา สหตฺเถเนว อคฺคิํ กตฺวา ปจิตุํ อารภิฯ

ตสฺมิํ ปายาเส ปจฺจมาเน มหนฺตา มหนฺตา ปุพฺพุฬา อุฏฺฐหิตฺวา ทกฺขิณาวฏฺฏา หุตฺวา สญฺจรนฺติฯ เอกผุสิตมฺปิ พหิ น อุปฺปตติ, อุทฺธนโต อปฺปมตฺตโกปิ ธูโม น อุฏฺฐหติฯ ตสฺมิํ สมเย จตฺตาโร โลกปาลา อาคนฺตฺวา อุทฺธเน อารกฺขํ คณฺหิํสุ, มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิ, สกฺโก อลาตานิ สมาเนนฺโต อคฺคิํ ชาเลสิฯ เทวตา ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เทวมนุสฺสานํ อุปกปฺปนโอชํ อตฺตโน เทวานุภาเวน ทณฺฑกพทฺธํ มธุปฏลํ ปีเฬตฺวา มธุํ คณฺหมานา วิย สํหริตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปิํสุ ฯ อญฺเญสุ หิ กาเลสุ เทวตา กพเฬ กพเฬ โอชํ ปกฺขิปิํสุ, สมฺโพธิปฺปตฺตทิวเส จ ปรินิพฺพานทิวเส จ อุกฺขลิยํเยว ปกฺขิปิํสุ ฯ สุชาตา เอกทิวเสเยว ตตฺถ อตฺตโน ปากฏานิ อเนกานิ อจฺฉริยานิ ทิสฺวา ปุณฺณํ นาม ทาสิํ อามนฺเตสิ – ‘‘อมฺม ปุณฺเณ, อชฺช อมฺหากํ เทวตา อติวิย ปสนฺนา, มยา หิ เอตฺตเก กาเล เอวรูปํ อจฺฉริยํ นาม น ทิฏฺฐปุพฺพํ, เวเคน คนฺตฺวา เทวฏฺฐานํ ปฏิชคฺคาหี’’ติฯ สา ‘‘สาธุ, อยฺเย’’ติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตุริตตุริตา รุกฺขมูลํ อคมาสิฯ

โพธิสตฺโตปิ โข ตสฺมิํ รตฺติภาเค ปญฺจ มหาสุปิเน (อ. นิ. 5.196) ทิสฺวา ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘นิสฺสํสยํ อชฺชาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ กตสนฺนิฏฺฐาโน ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน กตสรีรปฏิชคฺคโน ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน ปาโตว อาคนฺตฺวา ตสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิ, อตฺตโน ปภาย สกลํ รุกฺขมูลํ โอภาสยมาโนฯ อถ โข สา ปุณฺณา อาคนฺตฺวา อทฺทส โพธิสตฺตํ รุกฺขมูเล ปาจีนโลกธาตุํ โอโลกยมานํ นิสินฺนํ, สรีรโต จสฺส นิกฺขนฺตาหิ ปภาหิ สกลรุกฺขํ สุวณฺณวณฺณํฯ ทิสฺวานสฺสา เอตทโหสิ – ‘‘อชฺช อมฺหากํ เทวตา รุกฺขโต โอรุยฺห สหตฺเถเนว พลิกมฺมํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ นิสินฺนา มญฺเญ’’ติ อุพฺเพคปฺปตฺตา หุตฺวา เวเคน อาคนฺตฺวา สุชาตาย เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ

สุชาตา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตุฏฺฐมานสา หุตฺวา ‘‘อชฺช ทานิ ปฏฺฐาย มม เชฏฺฐธีตุฏฺฐาเน ติฏฺฐาหี’’ติ ธีตุ อนุจฺฉวิกํ สพฺพาลงฺการํ อทาสิฯ ยสฺมา ปน พุทฺธภาวํ ปาปุณนทิวเส สตสหสฺสคฺฆนิกา เอกา สุวณฺณปาติ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สา ‘‘สุวณฺณปาติยํ ปายาสํ ปกฺขิปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาติํ นีหราเปตฺวา ตตฺถ ปายาสํ ปกฺขิปิตุกามา ปกฺกภาชนํ อาวชฺเชสิฯ สพฺโพ ปายาโส ปทุมปตฺตโต อุทกํ วิย วตฺติตฺวา ปาติยํ ปติฏฺฐาสิ, เอกปาติปูรมตฺโตว อโหสิฯ สา ตํ ปาติํ อญฺญาย ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา โอทาตวตฺเถน เวเฐตฺวา สยํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตภาวํ อลงฺกริตฺวา ตํ ปาติํ อตฺตโน สีเส ฐเปตฺวา มหนฺเตน อานุภาเวน นิคฺโรธรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา พลวโสมนสฺสชาตา ‘‘รุกฺขเทวตา’’ติ สญฺญาย ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอนโตนตา คนฺตฺวา สีสโต ปาติํ โอตาเรตฺวา วิวริตฺวา สุวณฺณภิงฺคาเรน คนฺธปุปฺผวาสิตํ อุทกํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ อุปคนฺตฺวา อฏฺฐาสิฯ ฆฏิการมหาพฺรหฺมุนา ทินฺโน มตฺติกาปตฺโต เอตฺตกํ กาลํ โพธิสตฺตํ อวิชหิตฺวา ตสฺมิํ ขเณ อทสฺสนํ คโต, โพธิสตฺโต ปตฺตํ อปสฺสนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา อุทกํ สมฺปฏิจฺฉิ ฯ สุชาตา สเหว ปาติยา ปายาสํ มหาปุริสสฺส หตฺเถ ฐเปสิ, มหาปุริโส สุชาตํ โอโลเกสิฯ สา อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘อยฺย, มยา ตุมฺหากํ ปริจฺจตฺตา, ตํ คณฺหิตฺวา ยถารุจิ กโรถา’’ติ วนฺทิตฺวา ‘‘ยถา มยฺหํ มโนรโถ นิปฺผนฺโน, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ นิปฺผชฺชตู’’ติ วตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกมฺปิ สุวณฺณปาติํ ปุราณกปณฺณํ วิย ปริจฺจชิตฺวา อนเปกฺขาว ปกฺกามิฯ

โพธิสตฺโตปิ โข นิสินฺนฏฺฐานา วุฏฺฐาย รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาติํ อาทาย เนรญฺชราย ตีรํ คนฺตฺวา อเนเกสํ โพธิสตฺตสตสหสฺสานํ อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส โอตริตฺวา นฺหานฏฺฐานํ สุปติฏฺฐิตํ นาม อตฺถิ, ตสฺสา ตีเร ปาติํ ฐเปตฺวา สุปติฏฺฐิตติตฺเถ โอตริตฺวา นฺหตฺวา อเนกพุทฺธสตสหสฺสานํ นิวาสนํ อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา เอกฏฺฐิตาลปกฺกปฺปมาเณ เอกูนปณฺณาสปิณฺเฑ กตฺวา สพฺพํ อปฺโปทกมธุปายาสํ ปริภุญฺชิฯ

โสเยวสฺส พุทฺธภูตส สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วสนฺตสฺส เอกูนปณฺณาสทิวสานิ อาหาโร อโหสิฯ เอตฺตกํ กาลํ อญฺโญ อาหาโร นตฺถิ, น นฺหานํ, น มุขโธวนํ, น สรีรวฬญฺโช, ฌานสุเขน ผลสมาปตฺติสุเขน จ วีตินาเมสิฯ ตํ ปน ปายาสํ ภุญฺชิตฺวา สุวณฺณปาติํ คเหตฺวา ‘‘สจาหํ อชฺช พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อยํ ปาติ ปฏิโสตํ คจฺฉตุ, โน เจ ภวิสฺสามิ, อนุโสตํ คจฺฉตู’’ติ วตฺวา นทีโสเต ปกฺขิปิฯ สา โสตํ ฉินฺทมานา นทีมชฺฌํ คนฺตฺวา มชฺฌฏฺฐาเนเนว ชวสมฺปนฺโน อสฺโส วิย อสีติหตฺถมตฺตฏฺฐานํ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา เอกสฺมิํ อาวฏฺเฏ นิมุชฺชิตฺวา กาฬนาคราชภวนํ คนฺตฺวา ติณฺณํ พุทฺธานํ ปริโภคปาติโย ‘‘กิลิ กิลี’’ติ รวํ การยมานา ปหริตฺวา ตาสํ สพฺพเหฏฺฐิมา หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ กาโฬ นาคราชา ต สทฺทํ สุตฺวา ‘‘หิยฺโย เอโก พุทฺโธ นิพฺพตฺติ, ปุน อชฺช เอโก นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา อเนเกหิ ปทสเตหิ ถุติโย วทมาโน อุฏฺฐาสิฯ ตสฺส กิร มหาปถวิยา เอกโยชนติคาวุตปฺปมาณํ นภํ ปูเรตฺวา อาโรหนกาโล อชฺช วา หิยฺโย วา สทิโส อโหสิฯ

โพธิสตฺโตปิ นทีตีรมฺหิ สุปุปฺผิตสาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมยํ ปุปฺผานํ วณฺฏโต มุจฺจนกาเล เทวตาหิ อลงฺกเตน อฏฺฐูสภวิตฺถาเรน มคฺเคน สีโห วิย วิชมฺภมาโน โพธิรุกฺขาภิมุโข ปายาสิฯ นาคยกฺขสุปณฺณาทโย ทิพฺเพหิ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยิํสุ, ทิพฺพสํคีตาทีนิ ปวตฺตยิํสุ, ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกคนฺธา เอกมาลา เอกสาธุการา อโหสิฯ ตสฺมิํ สมเย โสตฺถิโย นาม ติณหารโก ติณํ อาทาย ปฏิปเถ อาคจฺฉนฺโต มหาปุริสสฺส อาการํ ญตฺวา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย อทาสิฯ โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺฐา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิฯ อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิทํ สมฺโพธิปาปุณนฏฺฐานํ น ภวิสฺสติ มญฺเญ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถิมาภิมุโข อฏฺฐาสิ, ตโต ปจฺฉิมจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺฐา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, ปุรตฺถิมจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิฯ

ฐิตฏฺฐิตฏฺฐาเน กิรสฺส เนมิวฏฺฏิปริยนฺเต อกฺกนฺตํ นาภิยา ปติฏฺฐิตมหาสกฏจกฺกํ วิย มหาปถวี โอนตุนฺนตา อโหสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิทมฺปิ สมฺโพธิปาปุณนฏฺฐานํ น ภวิสฺสติ มญฺเญ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อุตฺตรทิสาภาคํ คนฺตฺวา ทกฺขิณาภิมุโข อฏฺฐาสิฯ ตโต อุตฺตรจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺฐา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, ทกฺขิณจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิทมฺปิ สมฺโพธิปาปุณนฏฺฐานํ น ภวิสฺสติ มญฺเญ’’ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปุรตฺถิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปจฺฉิมาภิมุโข อฏฺฐาสิฯ ปุรตฺถิมทิสาภาเค ปน สพฺพพุทฺธานํ ปลฺลงฺกฏฺฐานํ อโหสิ, ตํ เนว ฉมฺภติ, น กมฺปติฯ โพธิสตฺโต ‘‘อิทํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ อจลฏฺฐานํ กิเลสปญฺชรวิทฺธํสนฏฺฐาน’’นฺติ ญตฺวา ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิ, ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิฯ ตานิปิ โข ติณานิ ตถารูเปน สณฺฐาเนน สณฺฐหิํสุ, ยถารูปํ สุกุสโล จิตฺตกาโร วา โปตฺถกาโร วา อาลิขิตุมฺปิ สมตฺโถ นตฺถิฯ โพธิสตฺโต โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข ทฬฺหมานโส หุตฺวา –

‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ;

อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ, สรีเร มํสโลหิตํฯ (อ. นิ. 2.5; ม. นิ. 2.184) –

‘น ตฺเววาหํ สมฺมาสมฺโพธิํ อปฺปตฺวา อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามี’’’ติ อสนิสตสนฺนิปาเตนปิ อเภชฺชรูปํ อปราชิตปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย มาโร ปาปิมา – ‘‘สิทฺธตฺถกุมาโร มยฺหํ วสํ อติกฺกมิตุกาโม, น ทานิสฺส อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี’’ติ มารพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ อาโรเจตฺวา มารโฆสนํ นาม โฆสาเปตฺวา มารพลํ อาทาย นิกฺขมิฯ สา มารเสนา มารสฺส ปุรโต ทฺวาทสโยชนา โหติ, ทกฺขิณโต จ วามโต จ ทฺวาทสโยชนา, ปจฺฉโต จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา ฐิตา, อุทฺธํ นวโยชนุพฺเพธา โหติ, ยสฺสา อุนฺนทนฺติยา อุนฺนาทสทฺโท โยชนสหสฺสโต ปฏฺฐาย ปถวิอุนฺทฺริยนสทฺโทวิย สูยติฯ อถ มาโร เทวปุตฺโต ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลํ นาม หตฺถิํ อภิรุหิตฺวา พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา นานาวุธานิ อคฺคเหสิฯ อวเสสายปิ มารปริสาย ทฺเว ชนา เอกสทิสา เอกสทิสํ อาวุธํ คณฺหนฺตา นาเหสุํฯ นานาวณฺณา นานปฺปการมุขา หุตฺวา นานาวุธานิ คณฺหนฺตา โพธิสตฺตํ อชฺโฌตฺถรมานา อาคมํสุฯ

ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา ปน มหาสตฺตสฺส ถุติโย วทมานา อฏฺฐํสุฯ สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ ธมมาโน อฏฺฐาสิฯ โส กิร สงฺโข วีสหตฺถสติโก โหติ, สกิํ วาตํ คาหาเปตฺวา ธมิยมาโน จตฺตาโร มาเส สทฺทํ กริตฺวา นิสฺสทฺโท โหติฯ มหากาฬนาคราชา อติเรกปทสเตน วณฺณํ วณฺเณนฺโตว อฏฺฐาสิ, มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน อฏฺฐาสิฯ มารพเล ปน โพธิมณฺฑํ อุปสงฺกมนฺเต เตสํ เอโกปิ ฐาตุํ นาสกฺขิ, สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนเนว ปลายิํสุฯ กาโฬ นาม นาคราชาปิ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ปญฺจโยชนสติกํ มญฺเชริกนาคภวนํ คนฺตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ มุขํ ปิทหิตฺวา นิปนฺโนฯ สกฺโก เทวราชาปิ วิชยุตฺตรสงฺขํ ปิฏฺฐิยํ กตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อฏฺฐาสิ, มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ โกฏิยํ คเหตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิฯ เอกเทวตาปิ ฐาตุํ สมตฺถา นาม นาโหสิฯ มหาปุริโส ปน เอกโกว นิสีทิฯ

มาโรปิ อตฺตโน ปริสํ อาห – ‘‘ตาตา, สุทฺโธทนปุตฺเตน สิทฺธตฺเถน สทิโส อญฺโญ ปุริโส นาม นตฺถิ, มยํ สมฺมุขา ยุทฺธํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสาม, ปจฺฉาภาเคน ทสฺสามา’’ติฯ มหาปุริโสปิ ตีณิ ปสฺสานิ โอโลเกตฺวา สพฺพเทวตานํ ปลาตตฺตา สุญฺญานิ อทฺทสฯ ปุน อุตฺตรปสฺเสน มารพลํ อชฺโฌตฺถรมานํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เอตฺตโก ชโน มํ เอกกํ สนฺธาย มหนฺตํ วายามํ กโรติ, อิมสฺมิํ ฐาเน มยฺหํ มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา อญฺโญ วา โกจิ ญาตโก นตฺถิ, อิมา ปน ทส ปารมิโยว มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ปุฏฺฐปริชนสทิสาฯ ตสฺมา มยา ปารมิโยว พลคฺคํ กตฺวา ปารมิสตฺเถเนว ปหริตฺวา อิมํ พลกายํ วิทฺธํเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทส ปารมิโย อาวชฺชมาโน นิสีทิฯ

อถ โข มาโร เทวปุตฺโต – ‘‘วาเตเนว สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี’’ติ วาตมณฺฑลํ สมุฏฺฐาเปสิฯ ตงฺขณญฺเญว ปุรตฺถิมาทิเภทาวาตา สมุฏฺฐหิตฺวา อทฺธโยชนโยชนทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ อุทฺธํมูลานิ กตฺวา สมนฺตา คามนิคเม จุณฺณวิจุณฺเณ กาตุํ สมตฺถาปิ มหาปุริสสฺส ปุญฺญเตเชน วิหตานุภาวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา โพธิสตฺตสฺส จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขิํสุฯ

ตโต – ‘‘อุทเกน นํ อชฺโฌตฺถริตฺวา มาเรสฺสามี’’ติ มหาวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วลาหกา อุฏฺฐหิตฺวา วสฺสิํสุฯ วุฏฺฐิธาราเวเคน ปถวี ฉิทฺทาวฉิทฺทา อโหสิ ฯ วนรุกฺขาทีนํ อุปริภาเคน มหาเมโฆ อาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส จีวเร อุสฺสาวพินฺทุคหณมตฺตมฺปิ เตเมตุํ นาสกฺขิฯ ตโต ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ มหนฺตานิ มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ ธูมายนฺตานิ ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพมาลาคุฬภาวํ อาปชฺชิํสุฯ ตโต ปหรณวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ เอกโตธารา อุภโตธารา อสิสตฺติขุรปฺปาทโย ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ อเหสุํฯ ตโต องฺคารวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ กิํสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา วิกิริํสุฯ ตโต กุกฺกุฬวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ อจฺจุณฺโห อคฺคิวณฺโณ กุกฺกุโฬ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล จนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปตติฯ ตโต วาลุกาวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิฯ อติสุขุมา วาลุกา ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา นิปติํสุฯ ตโต กลลวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, ตํ กลลํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพวิเลปนํ หุตฺวา นิปตติฯ ตโต ‘‘อิมินา ภิํเสตฺวา สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี’’ติ อนฺธการํ สมุฏฺฐาเปสิฯ ตํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อนฺธการํ วิย มหาตมํ หุตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา สูริยปฺปภาวิหตํ วิย อนฺธการํ อนฺตรธายิฯ

เอวํ โส มาโร อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรณองฺคารกุกฺกุฬวาลุกากลลนฺธการวุฏฺฐีหิ โพธิสตฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต – ‘‘กิํ, ภเณ, ติฏฺฐถ, อิมํ สิทฺธตฺถกุมารํ คณฺหถ หนถ ปลาเปถา’’ติ อตฺตโน ปริสํ อาณาเปตฺวา สยมฺปิ คิริเมขลสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺโน จกฺกาวุธํ อาทาย โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สิทฺธตฺถ, อุฏฺเฐหิ เอตสฺมา ปลฺลงฺกา, นายํ ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺหํ เอส ปาปุณาตี’’ติ อาหฯ มหาสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อโวจ – ‘‘มาร, เนว ตยา ทส ปารมิโย ปูริตา, น อุปปารมิโย, น ปรมตฺถปารมิโย, นาปิ ปญฺจ มหาปริจฺจาคา ปริจฺจตฺตา, น ญาตตฺถจริยา, น โลกตฺถจริยา, น พุทฺธตฺถจริยา ปูริตา, สพฺพา ตา มยาเยว ปูริตา, ตสฺมา นายํ ปลฺลงฺโก ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺเหเวโส ปาปุณาตี’’ติฯ

มาโร กุทฺโธ โกธเวคํ อสหนฺโต มหาปุริสสฺส จกฺกาวุธํ วิสฺสชฺเชสิฯ ตํ ตสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺเสว อุปริภาเค มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตํ กิร ขุรธารํ จกฺกาวุธํ อญฺญทา กุทฺเธน วิสฺสฏฺฐํ เอกคฺฆนปาสาณตฺถมฺเภ วํสกฬีเร วิย ฉินฺทนฺตํ คจฺฉติฯ อิทานิ ปน ตสฺมิํ มาลาวิตานํ หุตฺวา ฐิเต อวเสสา มารปริสา ‘‘อิทานิ สิทฺธตฺโถ ปลฺลงฺกโต วุฏฺฐาย ปลายิสฺสตี’’ติ มหนฺตมหนฺตานิ เสลกูฏานิ วิสฺสชฺเชสุํ, ตานิปิ มหาปุริสสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺส มาลาคุฬภาวํ อาปชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปติํสุฯ เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ฐิตา คีวํ ปสาเรตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘นฏฺโฐ วต, โภ, สิทฺธตฺถกุมารสฺส รูปคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว, กิํ นุ โข โส กริสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺติฯ

ตโต โพธิสตฺโต ‘‘ปูริตปารมีนํ โพธิสตฺตานํ สมฺพุชฺฌนทิวเส ปตฺตปลฺลงฺโก มยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ วตฺวา ฐิตํ มารํ อาห – ‘‘มาร, ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติฯ มาโร ‘‘อิเม เอตฺตกาว ชนา สกฺขิโน’’ติ มารพลาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิฯ ตสฺมิํ ขเณ มารปริสาย ‘‘อหํ สกฺขิ, อหํ สกฺขี’’ติ ปวตฺตสทฺโท ปถวิอุนฺทฺริยนสทฺทสทิโส อโหสิฯ อถ มาโร มหาปุริสํ อาห – ‘‘สิทฺธตฺถ, ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี’’ติฯ มหาปุริโส ‘‘ตุยฺหํ ตาว ทานสฺส ทินฺนภาเว สเจตนา สกฺขิโน, มยฺหํ ปน อิมสฺมิํ ฐาเน สเจตโน โกจิ สกฺขิ นาม นตฺถิ, ติฏฺฐตุ ตาว เม อวเสสอตฺตภาเวสุ ทินฺนทานํ, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน ฐตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ตาว ทินฺนภาเว อเจตนาปิ อยํ ฆนมหาปถวี สกฺขี’’ติ จีวรคพฺภนฺตรโต ทกฺขิณหตฺถํ อภินีหริตฺวา ‘‘เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ฐตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ทินฺนภาเว ตฺวํ สกฺขิ, น สกฺขี’’ติ มหาปถวิยาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิฯ มหาปถวี ‘‘อหํ เต ตทา สกฺขี’’ติ วิรวสเตน วิรวสหสฺเสน วิรวสตสหสฺเสน มารพลํ อวตฺถรมานา วิย อุนฺนทิฯ

ตโต มหาปุริเส ‘‘ทินฺนํ เต, สิทฺธตฺถ, มหาทานํ อุตฺตมทาน’’นฺติ เวสฺสนฺตรทานํ สมฺมสนฺเต ทิยฑฺฒโยชนสติโก คิริเมขลหตฺถี ชณฺณุเกหิ ปถวิยํ ปติฏฺฐาสิ, มารปริสา ทิสาวิทิสา ปลายิํสุ, ทฺเว เอกมคฺเคน คตา นาม นตฺถิ, สีสาภรณานิ เจว นิวตฺถวสนานิ จ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมุขสมฺมุขทิสาหิเยว ปลายิํสุฯ ตโต เทวสงฺฆา ปลายมานํ มารพลํ ทิสฺวา ‘‘มารสฺส ปราชโย ชาโต, สิทฺธตฺถกุมารสฺส ชโย ชาโต, ชยปูชํ กริสฺสามา’’ติ เทวตา เทวตานํ, นาคา นาคานํ, สุปณฺณา สุปณฺณานํ, พฺรหฺมาโน พฺรหฺมานํ โฆเสตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา มหาปุริสสฺส สนฺติกํ โพธิปลฺลงฺกํ อาคมํสุฯ

เอวํ คเตสุ ปน เตสุ –

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโนฯ

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา นาคคณา มเหสิโนฯ

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา สุปณฺณสงฺฆาปิ มเหสิโนฯ

‘‘ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ, มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย;

อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา, ชยํ ตทา พฺรหฺมคณา มเหสิโน’’ติฯ –

อวเสสา ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา มาลาคนฺธวิเลปเนหิ ปูชยมานา นานปฺปการา จ ถุติโย วทมานา อฏฺฐํสุฯ เอวํ ธรมาเนเยว สูริเย มหาปุริโส มารพลํ วิธมิตฺวา จีวรูปริ ปตมาเนหิ โพธิรุกฺขงฺกุเรหิ รตฺตปวาฬทเลหิ วิย ปูชิยมาโน ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ญาณํ โอตาเรสิฯ อถสฺส ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยาการํ วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสนฺตสฺส ทสสหสฺสี โลกธาตุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สงฺกมฺปิฯ

มหาปุริเส ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา อรุณุคฺคมนเวลาย สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเต สกลา ทสสหสฺสี โลกธาตุ อลงฺกตปฏิยตฺตา อโหสิฯ ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ ปหรนฺติ, ตถา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ ปหรนฺติ, ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ ปหรนฺติ, อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิํ ปหรนฺติ, ปถวิตเล อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา พฺรหฺมโลกํ อาหจฺจ อฏฺฐํสุ, พฺรหฺมโลเก พทฺธานํ ธชานํ ปฏากา ปถวิตเล ปติฏฺฐหิํสุ, ทสสหสฺเสสุ จกฺกวาเฬสุ ปุปฺผูปคา รุกฺขา ปุปฺผํ คณฺหิํสุ, ผลูปคา รุกฺขา ผลปิณฺฑิภารสหิตา อเหสุํฯ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ ปุปฺผิํสุ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ, ฆนสิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตปตฺตานิ หุตฺวา ทณฺฑกปทุมานิ อุฏฺฐหิํสุฯ ทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมาลาคุฬา วิย สุสนฺถตปุปฺผสนฺถาโร วิย จ ปุปฺผาภิกิณฺณา อโหสิฯ จกฺกวาฬนฺตเรสุ อฏฺฐโยชนสหสฺสา โลกนฺตริกนิรยา สตฺตสูริยปฺปภาหิปิอโนภาสิตปุพฺพา ตทา เอโกภาสา อเหสุํฯ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร มหาสมุทฺโท มธุโรทโก อโหสิ, นทิโย น ปวตฺติํสุ, ชจฺจนฺธา รูปานิ ปสฺสิํสุ, ชาติพธิรา สทฺทํ สุณิํสุ, ชาติปีฐสปฺปิโน ปทสา คจฺฉิํสุ, อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉิชฺชิตฺวา ปติํสุฯ

เอวํ อปริมาเณน สิริวิภเวน ปูชิยมาโน มหาปุริโส อเนกปฺปกาเรสุ อจฺฉริยธมฺเมสุ ปาตุภูเตสุ สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;

คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํฯ

‘‘คหการก ทิฏฺโฐสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;

สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, คหกูฏํ วิสงฺขตํ;

วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ, ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติฯ (ธ. ป. 153-154);

อิติ ตุสิตภวนโต ปฏฺฐาย ยาว อยํ โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตปฺปตฺติ, เอตฺตกํ ฐานํ อวิทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ

อวิทูเรนิทานกถา นิฏฺฐิตาฯ

3. สนฺติเกนิทานกถา

‘‘สนฺติเกนิทานํ ปน ‘เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’ฯ ‘เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’นฺติ จ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนเยว ลพฺภตี’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, อถ โข ปน ตมฺปิ อาทิโต ปฏฺฐาย เอวํ เวทิตพฺพํ – อุทานญฺหิ อุทาเนตฺวา ชยปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส ภควโต เอตทโหสิ – ‘‘อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวิํ, เอตฺตกํ เม กาลํ อิมสฺเสว ปลฺลงฺกสฺส การณา อลงฺกตสีสํ คีวาย ฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ, สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ หทยมํสญฺจ อุปฺปาเฏวา ทินฺนํ, ชาลีกุมารสทิสา ปุตฺตา, กณฺหาชินกุมาริสทิสา ธีตโร, มทฺทีเทวิสทิสา ภริยาโย จ ปเรสํ ทาสตฺถาย ทินฺนาฯ อยํ เม ปลฺลงฺโก ชยปลฺลงฺโก ถิรปลฺลงฺโก, เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส สงฺกปฺปา ปริปุณฺณา, น ตาว อิโต วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที’’ติ (มหาว. 1; อุทา. 1)ฯ

อถ เอกจฺจานํ เทวตานํ ‘‘อชฺชาปิ นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ, ปลฺลงฺกสฺมิญฺหิ อาลยํ น วิชหตี’’ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิฯ สตฺถา เทวตานํ ปริวิตกฺกํ ญตฺวา ตาสํ วิตกฺกวูปสมตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิฯ มหาโพธิมณฺเฑ หิ กตปาฏิหาริยญฺจ ญาติสมาคเม กตปาฏิหาริยญฺจ ปาถิกปุตฺตสมาคเม กตปาฏิหาริยญฺจ สพฺพํ กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล กตยมกปาฏิหาริยสทิสํ อโหสิฯ