[132] ทุนฺทุภิโยติ ทุนฺทุํ อิติ สทฺทายนโต ทุนฺทุภิสงฺขาตา เภริโยฯ นาทยิํสูติ สทฺทํ กริํสุฯ สมนฺตโต อสนิโยติ สพฺพทิสาภาคโต อสเน วินาสเน นิยุตฺโตติ อสนิโย, เทวทณฺฑา ภยาวหา ผลิํสูติ สมฺพนฺโธฯ

[133] อุกฺกา ปติํสุ นภสาติ อากาสโต อคฺคิกฺขนฺธา จ ปติํสูติ อตฺโถฯ ธูมเกตุ จ ทิสฺสตีติ ธูมราชิสหิโต อคฺคิกฺขนฺโธ จ ทิสฺสติ ปญฺญายตีติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

5. กุมารกสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา

ปญฺจมาปทาเน อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ จิตฺตกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ตทนุรูปานิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ตสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต ทิพฺพสุขํ มานุสสุขญฺจ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห เอกิสฺสา เสฏฺฐิธีตาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโตฯ สา กิร กุมาริกากาเลเยว ปพฺพชิตุกามา มาตาปิตโร ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชํ อลภมานา ปติกุลํ คนฺตฺวา คพฺภํ คณฺหิตฺวา ตํ อชานิตฺวา ‘‘สามิกํ อาราเธตฺวา ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตสิฯ สา สามิกํ อาราเธนฺตี, อยฺยปุตฺต –

‘‘สเจ อิมสฺส กายสฺส, อนฺโต พาหิรโก สิยา;

ทณฺฑํ นูน คเหตฺวาน, กาเก โสเณ นิวารเย’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.122) –

อาทินา สรีรสฺส โทสํ ทสฺเสนฺตี ตํ อาราเธสิฯ

สา สามิเกน อนุญฺญาตา คพฺภินิภาวํ อชานนฺตี เทวทตฺตปกฺขิยาสุ ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิฯ ตสฺสา คพฺภินิภาวํ ทิสฺวา ภิกฺขุนิโย เทวทตฺตํ ปุจฺฉิํสุฯ โส ‘‘อสฺสมณี’’ติ อาหฯ สา ‘‘นาหํ เทวทตฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา, ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา’’ติ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ทสพลํ ปุจฺฉิฯ สตฺถา อุปาลิตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสิฯ เถโร สาวตฺถินครวาสีนิ กุลานิ วิสาขญฺจ อุปาสิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา สราชิกาย ปริสาย ตํ วินิจฺฉินนฺโต ‘‘ปุเร ลทฺโธ คพฺโภ, อโรคา ปพฺพชฺชา’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘สาธุ สุวินิจฺฉิตํ อุปาลินา อธิกรณ’’นฺติ เถรสฺส สาธุการํ อทาสิฯ

สา ภิกฺขุนี สุวณฺณพิมฺพสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิฯ ตํ ราชา ปเสนทิ โกสโล ‘‘ทารกปริหรณํ ภิกฺขุนีนํ ปลิโพโธ’’ติ ธาตีนํ ทาเปตฺวา โปสาเปสิ, กสฺสโปติสฺส นามํ กริํสุ ฯ อปรภาเค อลงฺกริตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิฯ กุมารกาเล ปพฺพชิตตฺตา ปน ภควตา ‘‘กสฺสปํ ปกฺโกสถ, อิทํ ผลํ วา ขาทนียํ วา กสฺสปสฺส เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘กตรกสฺสปสฺสา’’ติ ‘‘กุมารกสฺสปสฺสา’’ติ เอวํ คหิตนามตฺตา รญฺญา โปสาวนียปุตฺตตฺตา จ วุทฺธกาเลปิ กุมารกสฺสโปตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ

โส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรติ, พุทฺธวจนญฺจ อุคฺคณฺหาติฯ อถ เตน สทฺธิํ ปพฺพตมตฺถเก สมณธมฺมํ กตฺวา อนาคามี หุตฺวา สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺตมหาพฺรหฺมา ‘‘วิปสฺสนาย มุขํ ทสฺเสตฺวา มคฺคผลุปฺปตฺติยา อุปายํ กริสฺสามี’’ติ ปญฺจทสปญฺเห อภิสงฺขริตฺวา อนฺธวเน วสนฺตสฺส เถรสฺส ‘‘อิเม ปญฺเห สตฺถารํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาจิกฺขิฯ ตโต โส เต ปญฺเห ภควนฺตํ ปุจฺฉิฯ ภควาปิสฺส วิสฺสชฺเชสิฯ เถโร ภควตา กถิตนิยาเมเนว เต อุคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนํ คพฺภํ คาหาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

[150] โส อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยํ เหฏฺฐา วุตฺตนยญฺจ อุตฺตานตฺถญฺจ, ตํ สพฺพํ น วณฺณยิสฺสามฯ อนุตฺตานปทเมว วณฺณยิสฺสามฯ

[169] อาปนฺนสตฺตา เม มาตาติ มยฺหํ มาตา ครุคพฺภา คพฺภินี ปสุตาสนฺนคพฺภาติ อตฺโถฯ

[173] วมฺมิกสทิสํ กายนฺติ สรีรํ นาม วมฺมิกสทิสํ ยถา วมฺมิโก อิโต จิโต จ ฉิทฺทาวฉิทฺโท ฆรโคฬิกอุปจิกาทีนํ อาสโย, เอวเมว อยํ กาโย นวฉิทฺโท ธุวสฺสโวติ พุทฺเธน ภควตา เทสิตํ ปกาสิตํ ตํ สุตฺวา เม จิตฺตํ อาสเว อคฺคเหตฺวา อเสเสตฺวา กิเลสโต วิมุจฺจิ, อรหตฺเต ปติฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ อปรภาเค ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขูนํ วิจิตฺตธมฺมกถิกภาวํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ จิตฺตกถิกานํ ยทิทํ กุมารกสฺสโป’’ติ (อ. นิ. 1.209, 217) เอตทคฺเค ฐเปสีติฯ

กุมารกสฺสปตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

6. พาหิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

ฉฏฺฐาปทาเน อิโต สตสหสฺสมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต พาหิยสฺส ทารุจีริยตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา เวทงฺเคสุ อนวโย เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต ปสนฺนมานโส สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ขิปฺปาภิญฺญานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ตํ ฐานํ ปตฺตุกาโม สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ภควโต ปาทมูเล นิปนฺโน ‘‘ภควา, ภนฺเต, อิโต สตฺตเม ทิวเส ยํ ภิกฺขุํ ขิปฺปาภิญฺญานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิ, โส วิย อหมฺปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ขิปฺปาภิญฺญานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ ฯ ภควา อนาคตํสญาเณน โอโลเกตฺวา สมิชฺฌนภาวํ ญตฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา ขิปฺปาภิญฺญานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ โส ยาวตายุกํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ปุน มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย อเนกกปฺปโกฏิสเตสุ อนุภวิตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต, ภควติ ปรินิพฺพุเต ปพฺพชิโต ยทา สาสเน โอสกฺกมาเน สตฺต ภิกฺขู จตุนฺนํ ปริสานํ อชฺฌาจารํ ทิสฺวา สํเวคปฺปตฺตา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ‘‘ยาว สาสนสฺส อนฺตรธานํ น โหติ, ตาว อตฺตโน ปติฏฺฐํ กริสฺสามา’’ติ สุวณฺณเจติยํ วนฺทิตฺวา ตตฺถ อรญฺเญ เอกํ ปพฺพตํ ทิสฺวา ‘‘ชีวิตสาลยา นิวตฺตนฺตุ, นิราลยา อิมํ ปพฺพตํ อภิรุหนฺตู’’ติ นิสฺเสณิํ พนฺธิตฺวา สพฺเพ ตํ ปพฺพตํ อภิรุยฺห นิสฺเสณิํ ปาเตตฺวา สมณธมฺมํ กริํสุฯ เตสุ สงฺฆตฺเถโร เอกรตฺตาติกฺกเมน อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส อโนตตฺตทเห นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา มุขํ โธวิตฺวา อุตฺตรกุรุโต ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา เต ภิกฺขู อาห – ‘‘อาวุโส, อิมํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชถา’’ติฯ เต อาหํสุ – ‘‘กิํ, ภนฺเต, อมฺเหหิ เอวํ กติกา กตา ‘โย ปฐมํ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เตนาภตํ ปิณฺฑปาตํ อวเสสา ปริภุญฺชนฺตู’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘เตน หิ สเจ มยมฺปิ ตุมฺเห วิย วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสาม, สยํ อาหริตฺวา ภุญฺชิสฺสามา’’ติ น อิจฺฉิํสุฯ

ทุติยทิวเส ทุติยตฺเถโร อนาคามี หุตฺวา ตเถว ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา อิตเร นิมนฺเตสิฯ เต เอวมาหํสุ – ‘‘กิํ ปนาวุโส, กติกา กตา, ‘มหาเถเรน อาภตํ ปิณฺฑปาตํ อภุญฺชิตฺวา อนุเถเรน อาภตํ ภุญฺชิสฺสามา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘เอวํ สนฺเต ตุมฺเห วิย มยมฺปิ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ปุริสกาเรน ภุญฺชิตุํ สกฺโกนฺตา ภุญฺชิสฺสามา’’ติ น อิจฺฉิํสุฯ เตสุ อรหตฺตปฺปตฺตตฺเถโร ปรินิพฺพายิ, ทุติโย อนาคามี พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, อิตเร ปญฺจ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา สุสฺสิตฺวา สตฺตเม ทิวเส กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ ตตฺถ ทิพฺพสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ตโต จวิตฺวา มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติํสุฯ เตสุ เอโก ปุกฺกุสาติ ราชา อโหสิ, เอโก คนฺธารรฏฺเฐ ตกฺกสิลายํ กุมารกสฺสโป, เอโก พาหิโย ทารุจีริโย, เอโก ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต, เอโก สภิโย ปริพฺพาชโกติฯ เตสุ อยํ พาหิโย ทารุจีริโย สุปฺปารกปฏฺฏเน วาณิชกุเล นิพฺพตฺโต วาณิชกมฺเม นิปฺผตฺติํ คโต มหทฺธโน มหาโภโค, โส สุวณฺณภูมิํ คจฺฉนฺเตหิ วาณิเชหิ สทฺธิํ นาวมารุยฺห วิเทสํ คจฺฉนฺโต กติปาหํ คนฺตฺวา ภินฺนาย นาวาย เสเสสุ มจฺฉกจฺฉปภกฺเขสุ ชาเตสุ เอโกเยว อวสิฏฺโฐ เอกํ ผลกํ คเหตฺวา วายมนฺโต สตฺตเม ทิวเส สุปฺปารกปฏฺฏนตีรํ โอกฺกมิฯ