มูลํ ทตฺวานหํ ตทาติ ตทา ตสฺมิํ กาเล อหํ กมฺมกรณตฺถาย เตสํ วฑฺฒกีนํ มูลํ ทตฺวา อายาคํ อายตํ ทีฆํ โภชนสาลํ อหํ สนฺตุฏฺโฐ โสมนสฺสจิตฺเตน การเปสหํ การาเปสิํ อหนฺติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

[97] อายาคสฺส อิทํ ผลนฺติ โภชนสาลทานสฺส อิทํ วิปากนฺติ อตฺโถฯ

อายาคทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

9. ธมฺมจกฺกิกตฺเถรอปทานวณฺณนา

สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ธมฺมจกฺกิกตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิโต วิภวสมฺปนฺโน มหาโภโค, โส รตนตฺตเย ปสนฺโน สทฺธาชาโต ธมฺมสภายํ ธมฺมาสนสฺส ปิฏฺฐิโต รตนมยํ ธมฺมจกฺกํ กาเรตฺวา ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตฏฺฐาเนสุ สกฺกสมฺปตฺติํ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติญฺจ อนุภวิตฺวา กเมน อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุลเคเห อุปฺปนฺโน วิภวสมฺปนฺโน สญฺชาตสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลนามสทิสนาเมน ธมฺมจกฺกิกตฺเถโรติ ปากโฏ ชาโต อโหสิฯ

[102] โส ปุญฺญสมฺภารานุรูเปน ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ชาตโสมนสฺโส ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาหฯ สีหาสนสฺส สมฺมุขาติ สีหสฺส ภควโต นิสินฺนสฺส สมฺมุขา พุทฺธาสนสฺส อภิมุขฏฺฐาเนติ อตฺโถ, ธมฺมจกฺกํ เม ฐปิตนฺติ มยา ธมฺมจกฺกากาเรน อุภโต สีหรูปํ ทสฺเสตฺวา มชฺเฌ อาทาสสทิสํ กาเรตฺวา กตํ ธมฺมจกฺกํ ฐปิตํ ปูชิตํฯ กิํ ภูตํ? วิญฺญูหิ เมธาวีหิ ‘‘อตีว สุนฺทร’’นฺติ วณฺณิตํ โถมิตํ สุกตํ ธมฺมจกฺกนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[103] จารุวณฺโณว โสภามีติ สุวณฺณวณฺโณ อิว โสภามิ วิโรจามีติ อตฺโถฯ ‘‘จตุวณฺเณหิ โสภามี’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส ขตฺติยพฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทชาติสงฺขาเตหิ จตูหิ วณฺเณหิ โสภามิ วิโรจามีติ อตฺโถฯ สโยคฺคพลวาหโนติ สุวณฺณสิวิกาทีหิ โยคฺเคหิ จ เสนาปติมหามตฺตาทีหิ เสวเกหิ พเลหิ จ หตฺถิอสฺสรถสงฺขาเตหิ วาหเนหิ จ สหิโตติ อตฺโถฯ พหุชฺชนา พหโว มนุสฺสา อนุยนฺตา มมานุวตฺตนฺตา นิจฺจํ นิจฺจกาลํ ปริวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

ธมฺมจกฺกิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

10. กปฺปรุกฺขิยตฺเถรอปทานวณฺณนา

สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต กปฺปรุกฺขิยตฺเถรสฺส อปทานํ (เถรคา. อฏฺฐ. 2.576)ฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร เตสุ เตสุ ภเวสุ นิพฺพานาธิคมูปายภูตานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมิํ กุเล นิพฺพตฺโต มหทฺธโน มหาโภโค สตฺถริ ปสนฺโน สตฺตหิ รตเนหิ วิจิตฺตํ สุวณฺณมยํ กปฺปรุกฺขํ กาเรตฺวา สิทฺธตฺถสฺส ภควโต เจติยสฺส สมฺมุเข ฐเปตฺวา ปูเชสิฯ โส เอวรูปํ ปุญฺญํ กตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต สุคตีสุเยว สํสรนฺโต กเมน อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมิํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิญฺญุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺฐเปตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺถุ อาราเธตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพ กตกุสลนาเมน กปฺปรุกฺขิยตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิฯ

[108] โส เอวํ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาหฯ