เมนู

3. โคสาลตฺเถรคาถาวณฺณนา

อหํ โข เวฬุคุมฺพสฺมินฺติ อายสฺมโต โคสาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อาจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป อญฺญตรสฺมิํ ปพฺพเต รุกฺขสาขายํ โอลมฺพมานํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปํสุกูลจีวรํ ทิสฺวา ‘‘อรหทฺธโช วตาย’’นฺติ ปสนฺนจิตฺโต ปุปฺเผหิ ปูเชหิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺโต ฯ ตโต ปฏฺฐาย เทวมนุสฺเสสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺโต โคสาโล นาม นาเมนฯ โสเณน ปน โกฏิกณฺเณน กตปริจยตฺตา ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘โสปิ นาม มหาวิภโว ปพฺพชิสฺสติ , กิมงฺคํ ปนาห’’นฺติ สญฺชาตสํเวโค ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สปฺปายํ วสนฏฺฐานํ คเวสนฺโต อตฺตโน ชาตคามสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ สานุปพฺพเต วิหาสิฯ ตสฺส มาตา ทิวเส ทิวเส ภิกฺขํ เทติฯ อเถกทิวสํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส มาตา มธุสกฺขราภิสงฺขตํ ปายาสํ อทาสิฯ โส ตํ คเหตฺวา ตสฺส ปพฺพตสฺส ฉายายํ อญฺญตรสฺส เวฬุคุมฺพสฺส มูเล นิสีทิตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา โธวิตปตฺตปาณี วิปสฺสนํ อารภิฯ โภชนสปฺปายลาเภน กายจิตฺตานํ กลฺลตาย สมาหิโต อุทยพฺพยญาณาทิเก ติกฺเข สูเร วหนฺเต อปฺปกสิเรเนว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา ภาวนํ มตฺถกํ ปาเปนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.8-14) –

‘‘หิมวนฺตสฺส อวิทูเร, อุทงฺคโณ นาม ปพฺพโต;

ตตฺถทฺทสํ ปํสุกูลํ, ทุมคฺคมฺหิ วิลมฺพิตํฯ

‘‘ตีณิ กิงฺกณิปุปฺผานิ, โอจินิตฺวานหํ ตทา;

เหฏฺฐา ปหฏฺเฐน จิตฺเตน, ปํสุกูลํ อปูชยิํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสํ อคจฺฉหํฯ

‘‘เอกนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปูชิตฺวา อรหทฺธชํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน อธิคนฺตฺวา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ ปพฺพตสานุเมว คนฺตุกาโม อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปเวเทนฺโต ‘‘อหํ โข เวฬุคุมฺพสฺมิ’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ

[23] ตตฺถ เวฬุคุมฺพสฺมินฺติ เวฬุคจฺฉสฺส สมีเป, ตสฺส ฉายายํฯ ภุตฺวาน มธุปายสนฺติ มธุปสิตฺตปายาสํ ภุญฺชิตฺวาฯ ปทกฺขิณนฺติ ปทกฺขิณคฺคาเหน, สตฺถุ โอวาทสฺส สมฺมา สมฺปฏิจฺฉเนนาติ อตฺโถฯ

สมฺมสนฺโต ขนฺธานํ อุทยพฺพยนฺติ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยญฺจ วิปสฺสนฺโต, ยทิปิ อิทานิ กตกิจฺโจ, ผลสมาปตฺติํ ปน สมาปชฺชิตุํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ สานุํ ปฏิคมิสฺสามีติ ปุพฺเพ มยา วุตฺถปพฺพตสานุเมว อุทฺทิสฺส คจฺฉิสฺสามิฯ วิเวกมนุพฺรูหยนฺติ ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกํ ผลสมาปตฺติกายวิเวกญฺจ ปริพฺรูหยนฺโต, ตสฺส วา ปริพฺรูหนเหตุ คมิสฺสามีติฯ เอวํ ปน วตฺวา เถโร ตตฺเถว คโต, อยเมว จ อิมสฺส เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อโหสิฯ

โคสาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สุคนฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา

อนุวสฺสิโก ปพฺพชิโตติ อายสฺมโต สุคนฺธตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร อิโต ทฺวานวุเต กปฺเป ติสฺสสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต มิคพฺยธเนน อรญฺเญ วิจรติฯ สตฺถา ตสฺส อนุกมฺปาย ปทวฬญฺชํ ทสฺเสตฺวา คโตฯ โส สตฺถุ ปทเจติยานิ ทิสฺวา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการตาย ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส อิมานิ ปทานี’’ติ ปีติโสมนสฺสชาโต โกรณฺฑกปุปฺผานิ คเหตฺวา ปูชํ กตฺวา จิตฺตํ ปสาเทสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุฏุมฺพิโก หุตฺวา สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา คนฺธกุฏิํ มหคฺฆโคสิตจนฺทนํ ปิสิตฺวา เตน ปริภณฺฑํ กตฺวา ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ – ‘‘นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน มยฺหํ สรีรํ เอวํสุคนฺธํ โหตู’’ติฯ เอวํ อญฺญานิปิ ตตฺถ ตตฺถ ภเว พหูนิ ปุญฺญกมฺมานิ กตฺวา สุคตีสุ เอว ปริวตฺตมาโน อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห นิพฺพตฺติฯ นิพฺพตฺตสฺส จ ตสฺส มาตุกุจฺฉิคตกาลโต ปฏฺฐาย มาตุ สรีรํ สกลมฺปิ เคหํ สุรภิคนฺธํ วายติฯ ชาตทิวเส ปน วิเสสโต ปรมสุคนฺธํ สามนฺตเคเหสุปิ วายเตวฯ ตสฺส มาตาปิตโร ‘‘อมฺหากํ ปุตฺโต อตฺตนาว อตฺตโน นามํ คเหตฺวา อาคโต’’ติ สุคนฺโธตฺเวว นามํ อกํสุฯ โส อนุปุพฺเพน วยปฺปตฺโต มหาเสลตฺเถรํ ทิสฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเร เอว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.15-24) –

‘‘วนกมฺมิโก ปุเร อาสิํ, ปิตุมาตุมเตนหํ;

ปสุมาเรน ชีวามิ, กุสลํ เม น วิชฺชติฯ

‘‘มม อาสยสามนฺตา, ติสฺโส โลกคฺคนายโก;

ปทานิ ตีณิ ทสฺเสสิ, อนุกมฺปาย จกฺขุมาฯ

‘‘อกฺกนฺเต จ ปเท ทิสฺวา, ติสฺสนามสฺส สตฺถุโน;

หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตน, ปเท จิตฺตํ ปสาทยิํฯ

‘‘โกรณฺฑํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, ปาทปํ ธรณีรุหํ;

สโกสกํ คเหตฺวาน, ปทเสฏฺฐํ อปูชยิํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;

โกรณฺฑกฉวี โหมิ, สุปฺปภาโส ภวามหํฯ

‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปทปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘อนุวสฺสิโก ปพฺพชิโต’’ติ อิมํ คาถํ อภาสิฯ

[24] ตตฺถ อนุวสฺสิโกติ อนุคโต อุปคโต วสฺสํ อนุวสฺโส, อนุวสฺโสว อนุวสฺสิโกฯ ปพฺพชิโตติ ปพฺพชฺชํ อุปคโต, ปพฺพชิโต หุตฺวา อุปคตวสฺสมตฺโต เอกวสฺสิโกติ อตฺโถฯ อถ วา อนุคตํ ปจฺฉาคตํ อปคตํ วสฺสํ อนุวสฺสํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อนุวสฺสิโกฯ