2. จิตฺตกตฺเถรคาถาวณฺณนา

นีลาสุคีวาติ อายสฺมโต จิตฺตกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาลโต ปฏฺฐาย วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อาจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตฺตํ ปตฺโต วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส ปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘สนฺตธมฺเมน นาม เอตฺถ ภวิตพฺพ’’นฺติ สตฺถริ นิพฺพาเน จ อธิมุจฺจิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน ตโต จุโต ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺโต อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ จิตฺตโก นาม นาเมนฯ โส ภควติ ราชคหํ คนฺตฺวา เวฬุวเน วิหรนฺเต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺญายตนํ ปวิสิตฺวา ภาวนานุยุตฺโต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิเรเนว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.1-7) –

‘‘กณิการํว โชตนฺตํ, นิสินฺนํ ปพฺพตนฺตเร;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, วิปสฺสิํ โลกนายกํฯ

‘‘ตีณิ กิงฺกณิปุปฺผานิ, ปคฺคยฺห อภิโรปยิํ;

สมฺพุทฺธํ อภิปูเชตฺวา, คจฺฉามิ ทกฺขิณามุโขฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสํ อคจฺฉหํฯ

‘‘เอกนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อุปคโต ตตฺถ ภิกฺขูหิ ‘‘กิํ, อาวุโส, อรญฺเญ อปฺปมตฺโต วิหาสี’’ติ ปุฏฺโฐ อตฺตโน อปฺปมาทวิหารนิเวทเนน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘นีลาสุคีวา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[22] ตตฺถ นีลาสุคีวาติ นีลสุคีวา, คาถาสุขตฺถญฺเหตฺถ ทีโฆ กโต, ราชิวนฺตตาย สุนฺทราย คีวาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ เต เยภุยฺเยน จ นีลวณฺณตาย นีลาฯ โสภนกณฺฐตาย สุคีวาฯ สิขิโนติ มตฺถเก ชาตาย สิขาย สสฺสิริกภาเวน สิขิโนฯ โมราติ มยูราฯ การมฺภิยนฺติ การมฺพรุกฺเขฯ การมฺภิยนฺติ วา ตสฺส วนสฺส นามํฯ ตสฺมา การมฺภิยนฺติ การมฺภนามเก วเนติ อตฺโถฯ อภินทนฺตีติ ปาวุสฺสกาเล เมฆคชฺชิตํ สุตฺวา เกกาสทฺทํ กโรนฺตา อุตุสมฺปทาสิทฺเธน สเรน หํสาทิเก อภิภวนฺตา วิย นทนฺติฯ เตติ เต โมราฯ สีตวาตกีฬิตาติ สีเตน เมฆวาเตน สญฺชาตกีฬิตา มธุรวสฺสิตํ วสฺสนฺตาฯ สุตฺตนฺติ ภตฺตสมฺมทวิโนทนตฺถํ สยิตํ, กายกิลมถปฏิปสฺสมฺภนาย วา อนุญฺญาตเวลายํ สุปนฺตํฯ ฌายนฺติ สมถวิปสฺสนาฌาเนหิ ฌายนสีลํ ภาวนานุยุตฺตํฯ นิโพเธนฺตีติ ปโพเธนฺติฯ ‘‘อิเมปิ นาม นิทฺทํ อนุปคนฺตฺวา ชาครนฺตา อตฺตนา กตฺตพฺพํ กโรนฺติ, กิมงฺคํ ปนาห’’นฺติ เอวํ สมฺปชญฺญุปฺปาทเนน สยนโต วุฏฺฐาเปนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

จิตฺตกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โคสาลตฺเถรคาถาวณฺณนา

อหํ โข เวฬุคุมฺพสฺมินฺติ อายสฺมโต โคสาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อาจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป อญฺญตรสฺมิํ ปพฺพเต รุกฺขสาขายํ โอลมฺพมานํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปํสุกูลจีวรํ ทิสฺวา ‘‘อรหทฺธโช วตาย’’นฺติ ปสนฺนจิตฺโต ปุปฺเผหิ ปูเชหิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺโต ฯ ตโต ปฏฺฐาย เทวมนุสฺเสสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺโต โคสาโล นาม นาเมนฯ โสเณน ปน โกฏิกณฺเณน กตปริจยตฺตา ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘โสปิ นาม มหาวิภโว ปพฺพชิสฺสติ , กิมงฺคํ ปนาห’’นฺติ สญฺชาตสํเวโค ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สปฺปายํ วสนฏฺฐานํ คเวสนฺโต อตฺตโน ชาตคามสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ สานุปพฺพเต วิหาสิฯ ตสฺส มาตา ทิวเส ทิวเส ภิกฺขํ เทติฯ อเถกทิวสํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส มาตา มธุสกฺขราภิสงฺขตํ ปายาสํ อทาสิฯ โส ตํ คเหตฺวา ตสฺส ปพฺพตสฺส ฉายายํ อญฺญตรสฺส เวฬุคุมฺพสฺส มูเล นิสีทิตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา โธวิตปตฺตปาณี วิปสฺสนํ อารภิฯ โภชนสปฺปายลาเภน กายจิตฺตานํ กลฺลตาย สมาหิโต อุทยพฺพยญาณาทิเก ติกฺเข สูเร วหนฺเต อปฺปกสิเรเนว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา ภาวนํ มตฺถกํ ปาเปนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.8-14) –

‘‘หิมวนฺตสฺส อวิทูเร, อุทงฺคโณ นาม ปพฺพโต;

ตตฺถทฺทสํ ปํสุกูลํ, ทุมคฺคมฺหิ วิลมฺพิตํฯ

‘‘ตีณิ กิงฺกณิปุปฺผานิ, โอจินิตฺวานหํ ตทา;

เหฏฺฐา ปหฏฺเฐน จิตฺเตน, ปํสุกูลํ อปูชยิํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสํ อคจฺฉหํฯ

‘‘เอกนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปูชิตฺวา อรหทฺธชํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน อธิคนฺตฺวา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ ปพฺพตสานุเมว คนฺตุกาโม อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปเวเทนฺโต ‘‘อหํ โข เวฬุคุมฺพสฺมิ’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ

[23] ตตฺถ เวฬุคุมฺพสฺมินฺติ เวฬุคจฺฉสฺส สมีเป, ตสฺส ฉายายํฯ ภุตฺวาน มธุปายสนฺติ มธุปสิตฺตปายาสํ ภุญฺชิตฺวาฯ ปทกฺขิณนฺติ ปทกฺขิณคฺคาเหน, สตฺถุ โอวาทสฺส สมฺมา สมฺปฏิจฺฉเนนาติ อตฺโถฯ