7. ทาสกตฺเถรคาถาวณฺณนา

มิทฺธี ยทาติ อายสฺมโต ทาสกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร อิโต เอกนวุเต กปฺเป อนุปฺปนฺเน ตถาคเต อชิตสฺส นาม ปจฺเจกพุทฺธสฺส คนฺธมาทนโต มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อญฺญตรสฺมิํ คาเม ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส มโนรมานิ อมฺพผลานิ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ พหุํ ปุญฺญํ อกาสิฯ เอวํ กุสลกมฺมปฺปสุโต หุตฺวา สุคติโต สุคติํ อุปคจฺฉนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติฯ ทาสโกติสฺส นามํ อโหสิฯ โส อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา วิหารปฏิชคฺคนกมฺเม ฐปิโต สกฺกจฺจํ วิหารํ ปฏิชคฺคนฺโต อภิณฺหํ พุทฺธทสฺสเนน ธมฺมสฺสวเนน จ ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ เกจิ ปน ภณนฺติ – ‘‘อยํ กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต อญฺญตรํ ขีณาสวตฺเถรํ อุปฏฺฐหนฺโต กิญฺจิ กมฺมํ การาเปตุกาโม เถรํ อาณาเปสิฯ โส เตน กมฺเมน อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถิยํ อนาถปิณฺฑิกสฺส ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต เสฏฺฐินา วิหารปฏิชคฺคเน ฐปิโต วุตฺตนเยเนว ปฏิลทฺธสทฺโธ อโหสิฯ มหาเสฏฺฐิ ตสฺส สีลาจารํ อชฺฌาสยญฺจ ญตฺวา ภุชิสฺสํ กตฺวา ‘ยถาสุขํ ปพฺพชา’ติ อาหฯ ตํ ภิกฺขู ปพฺพาเชสุ’’นฺติฯ โส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย กุสีโต หีนวีริโย หุตฺวา น กิญฺจิ วตฺตปฏิวตฺตํ กโรติ, กุโต สมณธมฺมํ, เกวลํ ยาวทตฺถํ ภุญฺชิตฺวา นิทฺทาพหุโล วิหรติฯ ธมฺมสฺสวนกาเลปิ เอกํ โกณํ ปวิสิตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสินฺโน ฆุรุฆุรุปสฺสาสี นิทฺทายเตวฯ อถสฺส ภควา ปุพฺพูปนิสฺสยํ โอโลเกตฺวา สํเวคชนนตฺถํ ‘‘มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[17] ตตฺถ มิทฺธีติ ถินมิทฺธาภิภูโต, ยญฺหิ มิทฺธํ อภิภวติ, ตํ ถินมฺปิ อภิภวเตวฯ ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ มหคฺฆโสติ มหาโภชโน, อาหรหตฺถกอลํสาฏกตตฺถวฏฺฏกกากมาสกภุตฺตวมิตกานํ อญฺญตโร วิยฯ นิทฺทายิตาติ สุปนสีโลฯ

สมฺปริวตฺตสายีติ สมฺปริวตฺตกํ สมฺปริวตฺตกํ นิปชฺชิตฺวา อุภเยนปิ เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ นิวาปปุฏฺโฐติ กุณฺฑกาทินา สูกรภตฺเตน ปุฏฺโฐ ภริโตฯ ฆรสูกโร หิ พาลกาลโต ปฏฺฐาย โปสิยมาโน ถูลสรีรกาเล เคหา พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต เหฏฺฐามญฺจาทีสุ สมฺปริวตฺเตตฺวา สมฺปริวตฺเตตฺวา สยเตวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทา ปุริโส มิทฺธี จ โหติ มหคฺฆโส จ นิวาปปุฏฺโฐ มหาวราโห วิย อญฺเญน อิริยาปเถน ยาเปตุํ อสกฺโกนฺโต นิทฺทายนสีโล สมฺปริวตฺตสายี, ตทา โส ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ตีณิ ลกฺขณานิ มนสิกาตุํ น สกฺโกติฯ เตสํ อมนสิการา มนฺทปญฺโญ ปุนปฺปุนํ คพฺภํ อุเปติ, คพฺภาวาสโต น ปริมุจฺจเตวาติฯ ตํ สุตฺวา ทาสกตฺเถโร สํเวคชาโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.74, 80-84) –

‘‘อชิโต นาม สมฺพุทฺโธ, หิมวนฺเต วสี ตทา;

จรเณน จ สมฺปนฺโน, สมาธิกุสโล มุนิฯ

‘‘สุวณฺณวณฺเณ สมฺพุทฺเธ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคเห;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺเต, อมฺพผลมทาสหํฯ

‘‘เอกนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถโร อิมาย คาถาย มํ ภควา โอวทิ, ‘‘อยํ คาถา มยฺหํ องฺกุสภูตา’’ติ ตเมว คาถํ ปจฺจุทาหาสิฯ ตยิทํ เถรสฺส ปริวตฺตาหารนเยน อญฺญาพฺยากรณํ ชาตํฯ

ทาสกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สิงฺคาลปิตุตฺเถรคาถาวณฺณนา

อหุ พุทฺธสฺส ทายาโทติ สิงฺคาลกปิตุตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร อิโต จตุนวุเต กปฺเป สตรํสิํ นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา อตฺตโน หตฺถคตํ ตาลผลํ อทาสิฯ เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺโต สาสเน ปฏิลทฺธสทฺโธ หุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐิกสญฺญํ ภาเวสิฯ ปุน อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ทารปริคฺคหํ กตฺวา เอกํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ตสฺส ‘‘สิงฺคาลโก’’ติ นามํ อกาสิฯ เตน นํ สิงฺคาลกปิตาติ โวหรนฺติฯ โส อปรภาเค ฆรพนฺธนํ ปหาย สาสเน ปพฺพชิฯ ตสฺส ภควา อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺโต อฏฺฐิกสญฺญากมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ โส ตํ คเหตฺวา ภคฺเคสุ วิหรติ สุสุมารคิเร เภสกฬาวเน, อถสฺส ตสฺมิํ วเน อธิวตฺถา เทวตา อุสฺสาหชนนตฺถํ ‘‘ภาวนาผลํ นจิรสฺเสว หตฺถคตํ กริสฺสตี’’ติ อิมมตฺถํ อญฺญาปเทเสน วิภาเวนฺตี ‘‘อหุ พุทฺธสฺส ทายาโท’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[18] ตตฺถ อหูติ โหติ, วตฺตมานตฺเถ หิ อิทํ อตีตกาลวจนํฯ พุทฺธสฺสาติ สพฺพญฺญุพุทฺธสฺสฯ ทายาโทติ ธมฺมทายาโท นววิธสฺส โลกุตฺตรธมฺมทายสฺส อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติยา อาทายโก คณฺหนโกฯ อถ วา อหูติ อโหสิฯ เอวํนามสฺส พุทฺธสฺส ทายาทภาเว โกจิ วิพนฺโธ อิทาเนว ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘มญฺเญหํ กามราคํ โส, ขิปฺปเมว วหิสฺสตี’’ติฯ เภสกฬาวเนติ เภสเกน นาม ยกฺเขน ลภิตตฺตา ปริคฺคหิตตฺตา, เภสกฬานํ วา กฏฺฐาทีนํ พหุลตาย ‘‘เภสกฬาวน’’นฺติ ลทฺธนาเม อรญฺเญฯ ตสฺส ภิกฺขุโน พุทฺธสฺส ทายาทภาเว การณํ วทนฺโต ‘‘เกวลํ อฏฺฐิสญฺญาย, อผรี ปถวิํ อิม’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ เกวลนฺติ สกลํ อนวเสสํฯ อฏฺฐิสญฺญายาติ อฏฺฐิกภาวนายฯ อผรีติ ‘‘อฏฺฐี’’ติ อธิมุจฺจนวเสน ปตฺถริฯ ปถวินฺติ อตฺตภาวปถวิํฯ อตฺตภาโว หิ อิธ ‘‘ปถวี’’ติ วุตฺโต ‘‘โก อิมํ ปถวิํ วิจฺเจสฺสตี’’ติอาทีสุ วิยฯ มญฺเญหนฺติ มญฺเญ อหํฯ ‘‘มญฺญาห’’นฺติปิ ปาโฐฯ โสติ โส ภิกฺขุฯ ขิปฺปเมว นจิรสฺเสว กามราคํ ปหิสฺสติ ปชหิสฺสตีติ มญฺเญฯ กสฺมา? อฏฺฐิกสญฺญาย กามราคสฺส อุชุปฏิปกฺขภาวโตฯ