3. วนวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา

นีลพฺภวณฺณาติ อายสฺมโต วนวจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร อตฺถทสฺสิโน ภควโต กาเล กจฺฉปโยนิยํ นิพฺพตฺโต วินตาย นาม นทิยา วสติฯ ตสฺส ขุทฺทกนาวปฺปมาโณ อตฺตภาโว อโหสิฯ โส กิร เอกทิวสํ ภควนฺตํ นทิยา ตีเร ฐิตํ ทิสฺวา, ‘‘ปารํ คนฺตุกาโม มญฺเญ ภควา’’ติ อตฺตโน ปิฏฺฐิยํ อาโรเปตฺวา เนตุกาโม ปาทมูเล นิปชฺชิฯ ภควา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ตํ อนุกมฺปนฺโต อารุหิฯ โส ปีติโสมนสฺสชาโต โสตํ ฉินฺทนฺโต ชิยาย เวเคน ขิตฺตสโร วิย ตาวเทว ปรตีรํ ปาเปสิฯ ภควา ตสฺส ปุญฺญสฺส ผลํ เอตรหิ นิพฺพตฺตนกสมฺปตฺติญฺจ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อเนกสตกฺขตฺตุํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญวาสีเยว อโหสิฯ ปุน กสฺสปพุทฺธกาเล กโปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺตํ เมตฺตาวิหาริํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทสิฯ

ตโต ปน จุโต พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ พหุํ ปุญฺญกมฺมํ อุปจินิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร วจฺฉโคตฺตสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส มาตา ปริปกฺกคพฺภา อรญฺญํ ทสฺสนตฺถาย สญฺชาตโทหฬา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิจรติ, ตาวเทวสฺสา กมฺมชวาตา จลิํสุ, ติโรกรณิํ ปริกฺขิปิตฺวา อทํสุฯ สา ธญฺญปุญฺญลกฺขณํ ปุตฺตํ วิชายิฯ โส โพธิสตฺเตน สห ปํสุกีฬิกสหาโย อโหสิฯ ‘‘วจฺโฉ’’ติสฺส นามญฺจ อโหสิฯ วนาภิรติยา วเสน วนวจฺโฉติ ปญฺญายิตฺถฯ อปรภาเค มหาสตฺเต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา มหาปธานํ ปทหนฺเต, ‘‘อหมฺปิ สิทฺธตฺถกุมาเรน สห อรญฺเญ วิหริสฺสามี’’ติ นิกฺขมิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต อภิสมฺพุทฺธภาวํ สุตฺวา ภควโต สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วสมาโน นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49-148-163) –

‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, สยมฺภู โลกนายโก;

วินตานทิยา ตีรํ, อุปคจฺฉิ ตถาคโตฯ

‘‘อุทกา อภินิกฺขมฺม, กจฺฉโป วาริโคจโร;

พุทฺธํ ตาเรตุกาโมหํ, อุเปสิํ โลกนายกํฯ

‘‘อภิรูหตุ มํ พุทฺโธ, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;

อหํ ตํ ตารยิสฺสามิ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ตุวํฯ

‘‘มม สงฺกปฺปมญฺญาย, อตฺถทสฺสี มหายโส;

อภิรูหิตฺวา เม ปิฏฺฐิํ, อฏฺฐาสิ โลกนายโกฯ

‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิญฺญุตํ;

สุขํ เม ตาทิสํ นตฺถิ, ผุฏฺเฐ ปาทตเล ยถาฯ

‘‘อุตฺตริตฺวาน สมฺพุทฺโธ, อตฺถทสฺสี มหายโส;

นทิตีรมฺหิ ฐตฺวาน, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘ยาวตา วตฺตเต จิตฺตํ, คงฺคาโสตํ ตรามหํ;

อยญฺจ กจฺฉโป ราชา, ตาเรสิ มม ปญฺญวาฯ

‘‘อิมินา พุทฺธตรเณน, เมตฺตจิตฺตวตาย จ;

อฏฺฐารเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติฯ

‘‘เทวโลกา อิธาคนฺตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

เอกาสเน นิสีทิตฺวา, กงฺขาโสตํ ตริสฺสติฯ

‘‘ยถาปิ ภทฺทเก เขตฺเต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;

สมฺมาธาเร ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ โตเสติ กสฺสกํฯ

‘‘ตเถวิทํ พุทฺธเขตฺตํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;

สมฺมาธาเร ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ มํ โตสยิสฺสติฯ

‘‘ปธานปหิตตฺโตมฺหิ, อุปสนฺโต นิรูปธิ;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘อฏฺฐารเส กปฺปสเต, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ตรณาย อิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

เอวํ ปน อรหตฺตํ ปตฺวา ภควติ กปิลวตฺถุสฺมิํ วิหรนฺเต ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ภิกฺขูหิ สมาคโต ปฏิสนฺถารวเสน ‘‘กิํ, อาวุโส, อรญฺเญ ผาสุวิหาโร ลทฺโธ’’ติ ปุฏฺโฐ ‘‘รมณียา, อาวุโส, อรญฺเญ ปพฺพตา’’ติ อตฺตนา วุฏฺฐปพฺพเต วณฺเณนฺโต ‘‘นีลพฺภวณฺณา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[13] ตตฺถ นีลพฺภวณฺณาติ นีลวลาหกนิภา นีลวลาหกสณฺฐานา จฯ รุจิราติ รุจิยา สกิรณา ปภสฺสรา จฯ สีตวารีติ สีตลสลิลาฯ

สุจินฺธราติ สุจิสุทฺธภูมิภาคตาย สุทฺธจิตฺตานํ วา อริยานํ นิวาสนฏฺฐานตาย สุจินฺธราฯ คาถาสุขตฺถญฺหิ สานุนาสิกํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ ‘‘สีตวาริสุจินฺธรา’’ติปิ ปาโฐ, สีตสุจิวาริธรา สีตลวิมลสลิลาสยวนฺโตติ อตฺโถฯ อินฺทโคปกสญฺฉนฺนาติ อินฺทโคปกนามเกหิ ปวาฬวณฺเณหิ รตฺตกิมีหิ สญฺฉาทิตา ปาวุสฺสกาลวเสน เอวมาหฯ เกจิ ปน ‘‘อินฺทโคปกนามานิ รตฺตติณานี’’ติ วทนฺติฯ อปเร ‘‘กณิการรุกฺขา’’ติฯ เสลาติ สิลามยา ปพฺพตา, น ปํสุปพฺพตาติ อตฺโถฯ เตนาห – ‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล’’ติ (อุทา. 24)ฯ รมยนฺติ มนฺติ มํ รมาเปนฺติ, มยฺหํ วิเวกาภิรตฺติํ ปริพฺรูเหนฺติฯ เอวํ เถโร อตฺตโน จิรกาลปริภาวิตํ อรญฺญาภิรติํ ปเวเทนฺโต ติวิธํ วิเวกาภิรติเมว ทีเปติฯ ตตฺถ อุปธิวิเวเกน อญฺญาพฺยากรณํ ทีปิตเมว โหตีติฯ

วนวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สิวกสามเณรคาถาวณฺณนา

อุปชฺฌาโยติ สิวกสฺส สามเณรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร อิโต เอกติํเส กปฺเป เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ เกนจิเทว กรณีเยน อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ ตตฺถ ปพฺพตนฺตเร นิสินฺนํ เวสฺสภุํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ ปุน ตตฺถ มโนหรานิ กาสุมาริกผลานิ ทิสฺวา ตานิ คเหตฺวา ภควโต อุปเนสิ, ปฏิคฺคเหสิ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทายฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน มาตุเล ปพฺพชนฺเต เตน สทฺธิํ ปพฺพชิตฺวา พหุํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท วนวจฺฉตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย หุตฺวา นิพฺพตฺโต, สิวโกติสฺส นามํ อโหสิฯ ตสฺส มาตา อตฺตโน เชฏฺฐภาติเก วนวจฺเฉ สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺเต ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปุตฺตํ อาห – ‘‘ตาต สิวก, เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เถรํ อุปฏฺฐห, มหลฺลโก ทานิ เถโร’’ติฯ โส มาตุ เอกวจเนเนว จ ปุพฺเพ กตาธิการตาย จ มาตุลตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา ตํ อุปฏฺฐหนฺโต อรญฺเญ วสติฯ

ตสฺส เอกทิวสํ เกนจิเทว กรณีเยน คามนฺตํ คตสฺส ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิฯ มนุสฺเสสุ เภสชฺชํ กโรนฺเตสุปิ น ปฏิปฺปสฺสมฺภิฯ ตสฺมิํ จิรายนฺเต เถโร ‘‘สามเณโร จิรายติ, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ คิลานํ ทิสฺวา ตสฺส ตํ ตํ กตฺตพฺพยุตฺตกํ กโรนฺโต ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา รตฺติภาเค พลวปจฺจูสเวลายํ อาห – ‘‘สิวก, น มยา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย คาเม วสิตปุพฺพํ, อิโต อรญฺญเมว คจฺฉามา’’ติฯ ตํ สุตฺวา สิวโก ‘‘ยทิปิ เม, ภนฺเต, อิทานิ กาโย คามนฺเต ฐิโต, จิตฺตํ ปน อรญฺเญ, ตสฺมา สยาโนปิ อรญฺญเมว คมิสฺสามี’’ติ, ตํ สุตฺวา เถโร ตํ พาหายํ คเหตฺวา อรญฺญเมว เนตฺวา โอวาทํ อทาสิฯ โส เถรสฺส โอวาเท ฐตฺวา วิปสฺสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.38.53-58) –

‘‘กณิการํว โชตนฺตํ, นิสินฺนํ ปพฺพตนฺตเร;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, โลกเชฏฺฐํ นราสภํฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, กิเร กตฺวาน อญฺชลิํ;

กาสุมาริกมาทาย, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

โส อรหตฺตํ ปตฺวา อุปชฺฌาเยน อตฺตนา จ วุตฺตมตฺถํ สํสนฺทิตฺวา อตฺตโน วิเวกาภิรติกตํ กตกิจฺจตญฺจ ปเวเทนฺโต ‘‘อุปชฺฌาโย มํ อวจา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[14] ตตฺถ อุปชฺฌาโยติ วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายติ หิเตสิตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ญาณจกฺขุนา เปกฺขตีติ อุปชฺฌาโยฯ มนฺติ อตฺตานํ วทติฯ อวจาติ อภาสิฯ