6. สีตวนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

โย สีตวนนฺติ อายสฺมโต สมฺภูตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อิโต กิร อฏฺฐารสาธิกสฺส กปฺปสตสฺส มตฺถเก อตฺถทสฺสี นาม สมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สเทวกํ โลกํ สํสารมโหฆโต ตาเรนฺโต เอกทิวสํ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ คงฺคาตีรํ อุปคจฺฉิฯ ตสฺมิํ กาเล อยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺโต ตตฺถ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, ปารํ คนฺตุกามตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ภควา ‘‘คมิสฺสามา’’ติ อโวจฯ โส ตาวเทว นาวาสงฺฆาฏํ โยเชตฺวา อุปเนสิฯ สตฺถา ตํ อนุกมฺปนฺโต สห ภิกฺขุสงฺเฆน นาวํ อภิรุหิฯ โส สยมฺปิ อภิรุยฺห สุเขเนว ปรตีรํ สมฺปาเปตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ ทุติยทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา อนุคนฺตฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา นิวตฺติฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิโต เตรสาธิกกปฺปสตสฺส มตฺถเก ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ราชา อโหสิ จกฺกวตฺตี ธมฺมิโก ธมฺมราชาฯ โส สตฺเต สุคติมคฺเค ปติฏฺฐาเปตฺวา ตโต จุโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา ธุตธมฺเม สมาทาย สุสาเน วสนฺโต สมณธมฺมํ อกาสิฯ ปุน กสฺสปสฺส ภควโต กาเลปิ ตสฺส สาสเน ตีหิ สหาเยหิ สทฺธิํ ปพฺพชิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ‘‘สมฺภูโต’’ติ นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโตฯ ภูมิโช เชยฺยเสโน อภิราธโนติ ตีหิ สหาเยหิ สทฺธิํ ภควโต สนฺติกํ คโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘ภูมิโช เชยฺยเสโน จ, สมฺภูโต อภิราธโน;

เอเต ธมฺมํ อภิญฺญาสุํ, สาสเน วรตาทิโน’’ติฯ

อถ สมฺภูโต ภควโต สนฺติเก กายคตาสติกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิพทฺธํ สีตวเน วสติฯ เตเนวายสฺมา ‘‘สีตวนิโย’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ เตน จ สมเยน เวสฺสวโณ มหาราชา เกนจิเทว กรณีเยน ชมฺพุทีเป ทกฺขิณทิสาภาคํ อุทฺทิสฺส อากาเสน คจฺฉนฺโต เถรํ อพฺโภกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตํ ทิสฺวา วิมานโต โอรุยฺห เถรํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ยทา เถโร สมาธิโต วุฏฺฐหิสฺสติ, ตทา มม อาคมนํ อาโรเจถ, อารกฺขญฺจสฺส กโรถา’’ติ ทฺเว ยกฺเข อาณาเปตฺวา ปกฺกามิฯ เต เถรสฺส สมีเป ฐตฺวา มนสิการํ ปฏิสํหริตฺวา นิสินฺนกาเล อาโรเจสุํฯ

ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘ตุมฺเห มม วจเนน เวสฺสวณมหาราชสฺส กเถถ, ภควตา อตฺตโน สาสเน ฐิตานํ สติอารกฺขา นาม ฐปิตา อตฺถิ, สาเยว มาทิเส รกฺขติ, ตฺวํ ตตฺถ อปฺโปสฺสุกฺโก โหหิ, ภควโต โอวาเท ฐิตานํ เอทิสาย อารกฺขาย กรณียํ นตฺถี’’ติ เต วิสฺสชฺเชตฺวา ตาวเทว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา วิชฺชาตฺตยํ สจฺฉากาสิฯ ตโต เวสฺสวโณ นิวตฺตมาโน เถรสฺส สมีปํ ปตฺวา มุขาการสลฺลกฺขเณเนวสฺส กตกิจฺจภาวํ ญตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจตฺวา สตฺถุ สมฺมุขา เถรํ อภิตฺถวนฺโต –

‘‘สติอารกฺขสมฺปนฺโน, ธิติมา วีริยสมาหิโต;

อนุชาโต สตฺถุ สมฺภูโต, เตวิชฺโช มจฺจุปารคู’’ติฯ –

อิมาย คาถาย เถรสฺส คุเณ วณฺเณสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.21.15-20) –

‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, ทฺวิปทินฺโท นราสโภ;

ปุรกฺขโต สาวเกหิ, คงฺคาตีรมุปาคมิฯ

‘‘สมติตฺติ กากเปยฺยา, คงฺคา อาสิ ทุรุตฺตรา;

อุตฺตารยิํ ภิกฺขุสงฺฆํ, พุทฺธญฺจ ทฺวิปทุตฺตมํฯ

‘‘อฏฺฐารเส กปฺปสเต, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ตรณาย อิทํ ผลํฯ

‘‘เตรเสโต กปฺปสเต, ปญฺจ สพฺโพภวา อหุํ;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว อสฺมิํ, ชาโตหํ พฺราหฺมเณ กุเล;

สทฺธิํ ตีหิ สหาเยหิ, ปพฺพชิํ สตฺถุ สาสเนฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถายสฺมา สมฺภูโต ภควนฺตํ ทสฺสนาย คจฺฉนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘อาวุโส, มม วจเนน ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทถ, เอวญฺจ วเทถา’’ติ วตฺวา ธมฺมาธิกรณํ อตฺตโน สตฺถุ อวิเหฐิตภาวํ ปกาเสนฺโต ‘‘โย สีตวน’’นฺติ คาถมาหฯ

เต ภิกฺขู ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สมฺภูตตฺเถรสฺส สาสนํ สมฺปเวเทนฺตา, ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, สมฺภูโต ภควโต ปาเท สิรสา วนฺทติ, เอวญฺจ วทตี’’ติ วตฺวา ตํ คาถํ อาโรเจสุํ, ตํ สุตฺวา ภควา ‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, สมฺภูโต ภิกฺขุ ปจฺจปาทิ ธมฺมสฺสานุธมฺมํ, น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเฐติฯ เวสฺสวเณน ตสฺสตฺโถ มยฺหํ อาโรจิตา’’ติ อาหฯ

[6] ยํ ปน เต ภิกฺขู สมฺภูตตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘โย สีตวน’’นฺติ คาถํ สตฺถุ นิเวเทสุํฯ ตตฺถ สีตวนนฺติ เอวํนามกํ ราชคหสมีเป มหนฺตํ เภรวสุสานวนํฯ อุปคาติ นิวาสนวเสน อุปคจฺฉิฯ เอเตน ภควตา อนุญฺญาตํ ปพฺพชิตานุรูปํ นิวาสนฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ ภิกฺขูติ สํสารภยสฺส อิกฺขนโต ภินฺนกิเลสตาย จ ภิกฺขุฯ เอโกติ อทุติโย, เอเตน กายวิเวกํ ทสฺเสติฯ สนฺตุสิโตติ สนฺตุฏฺโฐฯ เอเตน จตุปจฺจยสนฺโตสลกฺขณํ อริยวํสํ ทสฺเสติฯ สมาหิตตฺโตติ อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา สมาหิตจิตฺโต, เอเตน จิตฺตวิเวกภาวนามุเขน ภาวนารามํ อริยวํสํ ทสฺเสติฯ วิชิตาวีติ สาสเน สมฺมาปฏิปชฺชนฺเตน วิเชตพฺพํ กิเลสคณํ วิชิตฺวา ฐิโต, เอเตน อุปธิวิเวกํ ทสฺเสติฯ ภยเหตูนํ กิเลสานํ อปคตตฺตา อเปตโลมหํโส, เอเตน สมฺมาปฏิปตฺติยา ผลํ ทสฺเสติฯ รกฺขนฺติ รกฺขนฺโตฯ กายคตาสตินฺติ กายารมฺมณํ สติํ, กายคตาสติกมฺมฏฺฐานํ ปริพฺรูหนวเสน อวิสฺสชฺเชนฺโตฯ ธิติมาติ ธีโร, สมาหิตตฺตํ วิชิตาวิภาวตํ วา อุปาทาย ปฏิปตฺติทสฺสนเมตํฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โส ภิกฺขุ วิเวกสุขานุเปกฺขาย เอโก สีตวนํ อุปาคมิ, อุปาคโต จ โลลภาวาภาวโต สนฺตุฏฺโฐ ธิติมา กายคตาสติกมฺมฏฺฐานํ ภาเวนฺโต ตถาธิคตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อารทฺธวิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อธิคเตน อคฺคมคฺเคน สมาหิโต วิชิตาวี จ หุตฺวา กตกิจฺจตาย ภยเหตูนํ สพฺพโส อปคตตฺตา อเปตโลมหํโส ชาโตติฯ

สีตวนิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ภลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

โยปานุทีติ อายสฺมโต ภลฺลิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร อิโต เอกติํเส กปฺเป อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ สุมนสฺส นาม ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปสนฺนจิตฺโต ผลาผลํ ทตฺวา สุคตีสุ เอว สํสรนฺโต สิขิสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล อรุณวตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต ‘‘สิขิสฺส ภควโต ปฐมาภิสมฺพุทฺธสฺส อุชิต, โอชิตา นาม ทฺเว สตฺถวาหปุตฺตา ปฐมาหารํ อทํสู’’ติ สุตฺวา อตฺตโน สหายเกน สทฺธิํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปตฺถนํ อกํสุ – ‘‘อุโภปิ มยํ, ภนฺเต, อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส ปฐมาหารทายกา ภเวยฺยามา’’ติฯ เต ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล โคปาลกเสฏฺฐิสฺส ปุตฺตา ภาตโร หุตฺวา นิพฺพตฺตาฯ พหูนิ วสฺสานิ ภิกฺขุสงฺฆํ ขีรโภชเนน อุปฏฺฐหิํสุฯ อมฺหากํ ปน ภควโต กาเล โปกฺขรวตีนคเร สตฺถวาหสฺส ปุตฺตา ภาตโร หุตฺวา นิพฺพตฺตาฯ เตสุ เชฏฺโฐ ตผุสฺโส นาม, กนิฏฺโฐ ภลฺลิโย นาม, เต ปญฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา วาณิชฺชาย คจฺฉนฺตา ภควติ ปฐมาภิสมฺพุทฺเธ สตฺตสตฺตาหํ วิมุตฺติสุขธมฺมปจฺจเวกฺขณาหิ วีตินาเมตฺวา อฏฺฐเม สตฺตาเห ราชายตนมูเล วิหรนฺเต ราชายตนสฺส อวิทูเร มหามคฺเคน อติกฺกมนฺติ, เตสํ ตสฺมิํ สมเย สเมปิ ภูมิภาเค อกทฺทโมทเก สกฏานิ นปฺปวตฺติํสุ, ‘‘กิํ นุ, โข, การณ’’นฺติ จ จินฺเตนฺตานํ โปราณสาโลหิตา เทวตา รุกฺขวิฏปนฺตเร อตฺตานํ ทสฺเสนฺตี อาห – ‘‘มาทิสา, อยํ ภควา อจิราภิสมฺพุทฺโธ สตฺตสตฺตาหํ อนาหาโร วิมุตฺติสุขาปฏิสํเวที อิทานิ ราชายตนมูเล นิสินฺโน, ตํ อาหาเรน ปฏิมาเนถ, ยทสฺส ตุมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติฯ ตํ สุตฺวา เต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺตา, ‘‘อาหารสมฺปาทนํ ปปญฺจ’’นฺติ มญฺญมานา มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ ภควโต ทตฺวา ทฺเววาจิกสรณํ คนฺตฺวา เกสธาตุโย ลภิตฺวา อคมํสุฯ เต หิ ปฐมํ อุปาสกา อเหสุํฯ