อสกฺขิํ มจฺจุราชสฺส, อหํ ปาสา ปมุจฺจิตุนฺติ อคฺคมคฺคสณฺฑาเสน ราคาทิสลฺลํ อนวเสสโต อุทฺธรนฺโตเยว ราคพนฺธนสงฺขาตา มจฺจุราชสฺส ปาสา อหํ ปริมุจฺจิตุํ อสกฺขิํ, ตโต อตฺตานํ ปโมเจสิํฯ

ตโต เอว จ สพฺเพ กามา ปหีนา เม, ภวา สพฺเพ ปทาลิตาติ วตฺถารมฺมณาทิเภเทน อเนกเภทภินฺนา สพฺเพ กิเลสกามา อริยมคฺเคน สมุจฺเฉทวเสน มยา ปหีนาฯ กิเลสกาเมสุ หิ ปหีเนสุ วตฺถุกามาปิ ปหีนา เอว โหนฺติฯ ตถา กามภวกมฺมภวาทโย ภวา สพฺเพ มคฺคญาณาสินา ปทาลิตา วิทฺธํสิตาฯ กมฺมภเวสุ หิ ปทาลิเตสุ อุปปตฺติภวา ปทาลิตา เอว โหนฺติฯ เอวํ กมฺมภวานํ ปทาลิตตฺตา เอว วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อิทเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสิฯ

อุตฺตรปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. อภิภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา

สุณาถ ญาตโย สพฺเพติ อายสฺมโต อภิภูตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ตาทิเสน กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน สาสเน อภิปฺปสนฺโน อโหสิฯ โส สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุํ คเหตุํ มหาชเน อุสฺสาหํ กโรนฺเต สยํ สพฺพปฐมํ คนฺโธทเกน จิตกํ นิพฺพาเปสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวฐปุรนคเร ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อภิภูโตติ ลทฺธนาโม ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรติฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ภควา ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน ตํ นครํ ปาปุณิฯ ตโต โส ราชา ‘‘ภควา กิร มม นครํ อนุปฺปตฺโต’’ติ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ทุติยทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ ภควา ภุตฺตาวี ตสฺส รญฺโญ อชฺฌาสยานุรูปํ อนุโมทนํ กโรนฺโตเยว วิตฺถารโต ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา ลทฺธปฺปสาโท รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.47.11-15) –

‘‘ทยฺหมาเน สรีรมฺหิ, เวสฺสภุสฺส มเหสิโน;

คนฺโธทกํ คเหตฺวาน, จิตํ นิพฺพาปยิํ อหํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, จิตํ นิพฺพาปยิํ อหํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, คนฺโธทกสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺเต ตสฺมิํ ตสฺส ญาตกา อมจฺจา ปาริสชฺชา นาครา ชานปทาติ สพฺเพ สมาคนฺตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กสฺมา ตฺวํ อมฺเห อนาเถ กตฺวา ปพฺพชิโต’’ติ ปริเทวิํสุฯ เถโร เต ญาติปมุเข มนุสฺเส ปริเทวนฺเต ทิสฺวา เตสํ อตฺตโน ปพฺพชฺชการณวิภาวนมุเขน ธมฺมํ กเถนฺโต –

[255]

‘‘สุณาถ ญาตโย สพฺเพ, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;

ธมฺมํ โว เทสยิสฺสามิ, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํฯ

[256]

‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน;

ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโรฯ

[257]

‘‘โย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย, อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ;

ปหาย ชาติสํสารํ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’ติฯ – ติสฺโส คาถา อภาสิ;

ตตฺถ สุณาถาติ นิสาเมถ, อิทานิ มยา วุจฺจมานํ โอหิตโสตา โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาเรถาติ อตฺโถฯ ญาตโยติ ญาตี ปมุเข กตฺวา เตสํ สพฺเพสํ อาลปนํ, เตนาห ‘‘สพฺเพ ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา’’ติ, ยาวนฺโต ยตฺตกา เอตฺถ สมาคเม, เอติสฺสํ วา มม ปพฺพชฺชาย สมาคตาติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยํ สนฺธาย ‘‘สุณาถา’’ติ สวนาณตฺติกวจนํ กตํ, ตํ ‘‘ธมฺมํ โว เทสยิสฺสามี’’ติ ปฏิชานิตฺวา ‘‘ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุน’’นฺติอาทินา เทเสตุํ อารภิฯ ตตฺถ ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนนฺติ ชาติ นาเมสา คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทสฺส ชราทิเภทสฺส จ อเนกวิหิตสฺส ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต ทุกฺขาฯ สา ปุนปฺปุนํ ปวตฺตมานา อติวิย ทุกฺขาฯ

ตสฺสา ปน ชาติยา สมติกฺกมนตฺถํ อุสฺสาโห กรณีโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อารมฺภถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อารมฺภถาติ อารมฺภธาตุสงฺขาตํ วีริยํ กโรถฯ นิกฺกมถาติ โกสชฺชปกฺขโต นิกฺขนฺตตฺตา นิกฺกมธาตุสงฺขาตํ ตทุตฺตริํ วีริยํ กโรถฯ ยุญฺชถ พุทฺธสาสเนติ ยสฺมา สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา สติสมฺปชญฺญนฺติ อิเมสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐิตานํ ชาคริยานุโยควเสน อารมฺภนิกฺกมธาตุโย สมฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ตถาภูตา สมถวิปสฺสนาสงฺขาเต อธิสีลสิกฺขาทิสงฺขาเต วา ภควโต สาสเน ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหถฯ ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กุญฺชโรติ เอวํ ปฏิปชฺชนฺตา จ เตธาตุอิสฺสรสฺส มจฺจุราชสฺส วสํ สตฺเต เนตีติ ตสฺส เสนาสงฺขาตํ อพลํ ทุพฺพลํ ยถา นาม ถามพลูปปนฺโน กุญฺชโร นเฬหิ กตํ อคารํ ขเณเนว วิทฺธํเสติ, เอวเมว กิเลสคณํ ธุนาถ วิธมถ วิทฺธํเสถาติ อตฺโถฯ

เอวํ ปน พุทฺธสาสเน อุสฺสาหํ กโรนฺตสฺส เอกํสิโก ชาติทุกฺขสฺส สมติกฺกโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย อิมสฺมิ’’นฺติอาทินา ตติยํ คาถมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อภิภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา

สํสรนฺติ อายสฺมโต โคตมตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต สิขิมฺหิ ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส จิตกํ เทวมนุสฺเสสุ ปูเชนฺเตสุ อฏฺฐหิ จมฺปกปุปฺเผหิ จิตกํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โคตโมติ โคตฺตวเสเนว อภิลกฺขิตนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ ญาติสมาคเม ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.47.6-10) –