มิตฺเต ภเชยฺย กลฺยาเณ สุทฺธาชีเว อตนฺทิเตติ ‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.37) วุตฺตลกฺขเณ กลฺยาณมิตฺเต, มิจฺฉาชีววิวชฺชเนน สุทฺธาชีเว , อารทฺธวีริยตาย อตนฺทิเต ภเชยฺย อุปสงฺกเมยฺย, เตสํ โอวาทานุสาสนีปฏิคฺคหณวเสน เสเวยฺยฯ สงฺฆสฺมิํ วิหรนฺติ สงฺเฆ ภิกฺขุสมูเห วตฺตปฏิวตฺตปูรณวเสน วิหรนฺโตฯ สิกฺเขถ วินยํ พุโธติ โพธญาณตาสุกุสโล หุตฺวา วินยปริยตฺติํ สิกฺเขยฺยฯ วินโย หิ สาสนสฺส อายุ, ตสฺมิํ ฐิเต สาสนํ ฐิตํ โหติฯ ‘‘พุทฺโธ’’ติ จ ปฐนฺติ, โส เอวตฺโถฯ กปฺปากปฺเปสูติ กปฺปิยากปฺปิเยสุ กุสโล สุตฺตวเสน สุตฺตานุโลมวเสน จ นิปุโณ เฉโกฯ อปุรกฺขโตติ น ปุรกฺขโต ตณฺหาทีหิ กุโตจิ ปุเรกฺขารํ อปจฺจาสีสนฺโต หุตฺวา วิหเรยฺยฯ

อุปาลิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. อุตฺตรปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปณฺฑิตํ วต มํ สนฺตนฺติ อายสฺมโต อุตฺตรปาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต คมนมคฺเค เสตุํ การาเปสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุตฺตรปาโลติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติฯ ตสฺส เอกทิวสํ อโยนิโสมนสิการวเสน อนุภูตารมฺมณํ อนุสฺสรนฺตสฺส กามราโค อุปฺปชฺชิฯ โส ตาวเทว สโหฑฺฒํ โจรํ คณฺหนฺโต วิย อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคเหตฺวา สํเวคชาโต ปฏิปกฺขมนสิกาเรน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.47.16-20) –

‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, จงฺกมนฺตสฺส สมฺมุขา;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เสตุํ การาปยิํ อหํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ เสตุํ การยิํ อหํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, เสตุทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สีหนาทํ นทนฺโต –

[252]

‘‘ปณฺฑิตํ วต มํ สนฺตํ, อลมตฺถวิจินฺตกํ;

ปญฺจ กามคุณา โลเก, สมฺโมหา ปาตยิํสุ มํฯ

[253]

‘‘ปกฺขนฺโท มารวิสเย, ทฬฺหสลฺลสมปฺปิโต;

อสกฺขิํ มจฺจุราชสฺส, อหํ ปาสา ปมุจฺจิตุํฯ

[254]

‘‘สพฺเพ กามา ปหีนา เม, ภวา สพฺเพ ปทาลิตา;

วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ –

ติสฺโส คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ ปณฺฑิตํ วต มํ สนฺตนฺติ สุตจินฺตามยาย ปญฺญาย วเสน ปญฺญาสมฺปนฺนมฺปิ นาม มํ สมานํฯ อลมตฺถวิจินฺตกนฺติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตฺถํ หิตํ วิจินฺเตตุํ สมตฺถํ, อลํ วา ปริยตฺตํ อตฺถสฺส วิจินฺตกํ, กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ อตฺถทสฺสินํ วา, สพฺพเมตํ อตฺตโน อนฺติมภวิกตาย เถโร วทติฯ ปญฺจ กามคุณาติ รูปาทโย ปญฺจ กามโกฏฺฐาสาฯ โลเกติ เตสํ ปวตฺติฏฺฐานทสฺสนํฯ สมฺโมหาติ สมฺโมหนิมิตฺตํ อโยนิโสมนสิการเหตุฯ สมฺโมหาติ วา สมฺโมหนา สมฺโมหกราฯ ปาตยิํสูติ ธีรภาวโต ปาเตสุํ, โลกโต วา อุตฺตริตุกามํ มํ โลเก ปาตยิํสูติ อตฺโถฯ

ปกฺขนฺโทติ อนุปวิฏฺโฐฯ มารวิสเยติ กิเลสวิสเย กิเลสมารสฺส ปวตฺติฏฺฐาเน, ตสฺส วสํ คโตติ อธิปฺปาโยฯ เทวปุตฺตมารสฺส วา อิสฺสริยฏฺฐาเน ตํ อนุปวิสิตฺวา ฐิโตฯ ทฬฺหสลฺลสมปฺปิโตติ ทฬฺหํ ถิรํ, ทฬฺเหน วา สลฺเลน สมปฺปิโต, ราคสลฺเลน หทยํ อาหจฺจ วิทฺโธฯ

อสกฺขิํ มจฺจุราชสฺส, อหํ ปาสา ปมุจฺจิตุนฺติ อคฺคมคฺคสณฺฑาเสน ราคาทิสลฺลํ อนวเสสโต อุทฺธรนฺโตเยว ราคพนฺธนสงฺขาตา มจฺจุราชสฺส ปาสา อหํ ปริมุจฺจิตุํ อสกฺขิํ, ตโต อตฺตานํ ปโมเจสิํฯ

ตโต เอว จ สพฺเพ กามา ปหีนา เม, ภวา สพฺเพ ปทาลิตาติ วตฺถารมฺมณาทิเภเทน อเนกเภทภินฺนา สพฺเพ กิเลสกามา อริยมคฺเคน สมุจฺเฉทวเสน มยา ปหีนาฯ กิเลสกาเมสุ หิ ปหีเนสุ วตฺถุกามาปิ ปหีนา เอว โหนฺติฯ ตถา กามภวกมฺมภวาทโย ภวา สพฺเพ มคฺคญาณาสินา ปทาลิตา วิทฺธํสิตาฯ กมฺมภเวสุ หิ ปทาลิเตสุ อุปปตฺติภวา ปทาลิตา เอว โหนฺติฯ เอวํ กมฺมภวานํ ปทาลิตตฺตา เอว วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อิทเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสิฯ

อุตฺตรปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. อภิภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา

สุณาถ ญาตโย สพฺเพติ อายสฺมโต อภิภูตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ตาทิเสน กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน สาสเน อภิปฺปสนฺโน อโหสิฯ โส สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุํ คเหตุํ มหาชเน อุสฺสาหํ กโรนฺเต สยํ สพฺพปฐมํ คนฺโธทเกน จิตกํ นิพฺพาเปสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวฐปุรนคเร ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อภิภูโตติ ลทฺธนาโม ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรติฯ ตสฺมิญฺจ สมเย ภควา ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน ตํ นครํ ปาปุณิฯ ตโต โส ราชา ‘‘ภควา กิร มม นครํ อนุปฺปตฺโต’’ติ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ทุติยทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ ภควา ภุตฺตาวี ตสฺส รญฺโญ อชฺฌาสยานุรูปํ อนุโมทนํ กโรนฺโตเยว วิตฺถารโต ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา ลทฺธปฺปสาโท รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.47.11-15) –