11. อุปาลิตฺเถรคาถาวณฺณนา

สทฺธาย อภินิกฺขมฺมาติ อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลฆเร นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปฺปกเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, อุปาลีติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต อนุรุทฺธาทีนํ ฉนฺนํ ขตฺติยานํ ปสาทโก หุตฺวา ตถาคเต อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺเต ปพฺพชนตฺถาย นิกฺขมนฺเตหิ ฉหิ ขตฺติเยหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ปาฬิยํ อาคตเมว (จูฬว. 330)ฯ

โส ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺโน สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, อรญฺญวาสํ อนุชานาถา’’ติ อาหฯ ภิกฺขุ ตว อรญฺเญ วสนฺตสฺส เอกเมว ธุรํ วฑฺฒิสฺสติ, อมฺหากํ ปน สนฺติเก วสนฺตสฺส คนฺถธุรญฺจ วิปสฺสนาธุรญฺจ ปริปูเรสฺสตีติฯ เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.1.441-595) –

‘‘นคเร หํสวติยา, สุชาโต นาม พฺราหฺมโณ;

อสีติโกฏินิจโย, ปหูตธนธญฺญวาฯ

‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมิํ คโตฯ

‘‘ปริพฺพาชา เอกสิขา, โคตมา พุทฺธสาวกา;

จรกา ตาปสา เจว, จรนฺติ มหิยา ตทาฯ

‘‘เตปิ มํ ปริวาเรนฺติ, พฺราหฺมโณ วิสฺสุโต อิติ;

พหุชฺชโน มํ ปูเชติ, นาหํ ปูเชมิ กิญฺจนํฯ

‘‘ปูชารหํ น ปสฺสามิ, มานตฺถทฺโธ อหํ ตทา;

พุทฺโธติ วจนํ นตฺถิ, ตาว นุปฺปชฺชเต ชิโนฯ

‘‘อจฺจเยน อโหรตฺตํ, ปทุมุตฺตรนามโก;

สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาฯ

‘‘วิตฺถาริเก พาหุชญฺเญ, ปุถุภูเต จ สาสเน;

อุปาคมิ ตทา พุทฺโธ, นครํ หํสสวฺหยํฯ

‘‘ปิตุ อตฺถาย โส พุทฺโธ, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;

เตน กาเลน ปริสา, สมนฺตา โยชนํ ตทาฯ

‘‘สมฺมโต มนุชานํ โส, สุนนฺโท นาม ตาปโส;

ยาวตา พุทฺธปริสา, ปุปฺเผหจฺฉาทยี ตทาฯ

‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺเต, เสฏฺเฐ จ ปุปฺผมณฺฑเป;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหุฯ

‘‘สตฺตรตฺตินฺทิวํ พุทฺโธ, วสฺเสตฺวา ธมฺมวุฏฺฐิโย;

อฏฺฐเม ทิวเส ปตฺเต, สุนนฺทํ กิตฺตยี ชิโนฯ

‘‘เทวโลเก มนุสฺเส วา, สํสรนฺโต อยํ ภเว;

สพฺเพสํ ปวโร หุตฺวา, ภเวสุ สํสริสฺสติฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

มนฺตาณิปุตฺโต ปุณฺโณติ, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ

‘‘เอวํ กิตฺตยิ สมฺพุทฺโธ, สุนนฺทํ ตาปสํ ตทา;

หาสยนฺโต ชนํ สพฺพํ, ทสฺสยนฺโต สกํ พลํฯ

‘‘กตญฺชลี นมสฺสนฺติ, สุนนฺทํ ตาปสํ ชนา;

พุทฺเธ การํ กริตฺวาน, โสเธสิ คติมตฺตโนฯ

‘‘ตตฺถ เม อหุ สงฺกปฺโป, สุตฺวาน มุนิโน วจํ;

อหมฺปิ การํ กสฺสามิ, ยถา ปสฺสามิ โคตมํฯ

‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, กิริยํ จินฺตยิํ มม;

กฺยาหํ กมฺมํ อาจรามิ, ปุญฺญกฺเขตฺเต อนุตฺตเรฯ

‘‘อยญฺจ ปาฐิโก ภิกฺขุ, สพฺพปาฐิสฺส สาสเน;

วินเย อคฺคนิกฺขิตฺโต, ตํ ฐานํ ปตฺถเย อหํฯ

‘‘อิทํ เม อมิตํ โภคํ, อกฺโขภํ สาครูปมํ;

เตน โภเคน พุทฺธสฺส, อารามํ มาปเย อหํฯ

‘‘โสภนํ นาม อารามํ, นครสฺส ปุรตฺถโต;

กิณิตฺวา สตสหสฺเสน, สงฺฆารามํ อมาปยิํฯ

‘‘กูฏาคาเร จ ปาสาเท, มณฺฑเป หมฺมิเย คุหา;

จงฺกเม สุกเต กตฺวา, สงฺฆารามํ อมาปยิํฯ

‘‘ชนฺตาฆรํ อคฺคิสาลํ, อโถ อุทกมาฬกํ;

นฺหานฆรํ มาปยิตฺวา, ภิกฺขุสงฺฆสฺสทาสหํฯ

‘‘อาสนฺทิโย ปีฐเก จ, ปริโภเค จ ภาชเน;

อารามิกญฺจ เภสชฺชํ, สพฺพเมตํ อทาสหํฯ

‘‘อารกฺขํ ปฏฺฐเปตฺวาน, ปาการํ การยิํ ทฬฺหํ;

มา นํ โกจิ วิเหเฐสิ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํฯ

‘‘สตสหสฺเสนาวาสํ, สงฺฆาราเม อมาปยิํ;

เวปุลฺลํ ตํ มาปยิตฺวา, สมฺพุทฺธํ อุปนามยิํฯ

‘‘นิฏฺฐาปิโต มยาราโม, สมฺปฏิจฺฉ ตุวํ มุนิ;

นิยฺยาเทสฺสามิ ตํ วีร, อธิวาเสหิ จกฺขุมฯ

‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มม สงฺกปฺปมญฺญาย, อธิวาเสสิ นายโกฯ

‘‘อธิวาสนมญฺญาย, สพฺพญฺญุสฺส มเหสิโน;

โภชนํ ปฏิยาเทตฺวา, กาลมาโรจยิํ อหํฯ

‘‘อาโรจิตมฺหิ กาลมฺหิ, ปทุมุตฺตรนายโก;

ขีณาสวสหสฺเสหิ, อารามํ เม อุปาคมิฯ

‘‘นิสินฺนํ กาลมญฺญาย, อนฺนปาเนน ตปฺปยิํ;

ภุตฺตาวิํ กาลมญฺญาย, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

‘‘กีโต สตสหสฺเสน, ตตฺตเกเนว การิโต;

โสภโน นาม อาราโม, สมฺปฏิจฺฉ ตุวํ มุนิฯ

‘‘อิมินารามทาเนน , เจตนาปณิธีหิ จ;

ภเว นิพฺพตฺตมาโนหํ, ลภามิ มม ปตฺถิตํฯ

‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ, สงฺฆารามํ สุมาปิตํ;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

‘‘โย โส พุทฺธสฺส ปาทาสิ, สงฺฆารามํ สุมาปิตํ;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;

ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘สฏฺฐิ ตูรสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;

ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;

วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลาฯ

‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสญฺญา ตนุมชฺฌิมา;

ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;

สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติฯ

‘‘เทวราเชน ปตฺตพฺพํ, สพฺพํ ปฏิลภิสฺสติ;

อนูนโภโค หุตฺวาน, เทวรชฺชํ กริสฺสติฯ

‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเฐ ภวิสฺสติฯ

ปถพฺยา รชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํฯ

‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

อุปาลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ

‘‘วินเย ปารมิํ ปตฺวา, ฐานาฐาเน จ โกวิโท;

ชินสาสนํ ธาเรนฺโต, วิหริสฺสตินาสโวฯ

‘‘สพฺพเมตํ อภิญฺญาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค ฐเปสฺสติฯ

‘‘อปริเมยฺยุปาทาย, ปตฺเถมิ ตว สาสนํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโยฯ

‘‘ยถา สูลาวุโต โปโส, ราชทณฺเฑน ตชฺชิโต;

สูเล สาตํ อวินฺทนฺโต, ปริมุตฺติํว อิจฺฉติฯ

‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ภวทณฺเฑน ตชฺชิโต;

กมฺมสูลาวุโต สนฺโต, ปิปาสาเวทนฏฺฏิโตฯ

‘‘ภเว สาตํ น วินฺทามิ, ฑยฺหนฺโต ตีหิ อคฺคิภิ;

ปริมุตฺติํ คเวสามิ, ยถาปิ ราชทณฺฑิโตฯ

‘‘ยถา วิสาโท ปุริโส, วิเสน ปริปีฬิโต;

อคทํ โส คเวเสยฺย, วิสฆาตายุปาลนํฯ

‘‘คเวสมาโน ปสฺเสยฺย, อคทํ วิสฆาตกํ;

ตํ ปิวิตฺวา สุขี อสฺส, วิสมฺหา ปริมุตฺติยาฯ

‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ยถา วิสหโต นโร;

สมฺปีฬิโต อวิชฺชาย, สทฺธมฺมาคทเมสหํฯ

‘‘ธมฺมาคทํ คเวสนฺโต, อทฺทกฺขิํ สกฺยสาสนํ;

อคฺคํ สพฺโพสธานํ ตํ, สพฺพสลฺลวิโนทนํฯ

‘‘ธมฺโมสธํ ปิวิตฺวาน, วิสํ สพฺพํ สมูหนิํ;

อชรามรํ สีติภาวํ, นิพฺพานํ ผสฺสยิํ อหํฯ

‘‘ยถา ภูตฏฺฏิโต โปโส, ภูตคฺคาเหน ปีฬิโต;

ภูตเวชฺชํ คเวเสยฺย, ภูตสฺมา ปริมุตฺติยาฯ

‘‘คเวสมาโน ปสฺเสยฺย, ภูตวิชฺชาสุ โกวิทํ;

ตสฺส โส วิหเน ภูตํ, สมูลญฺจ วินาสเยฯ

‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ตมคฺคาเหน ปีฬิโต;

ญาณาโลกํ คเวสามิ, ตมโต ปริมุตฺติยาฯ

‘‘อถทฺทสํ สกฺยมุนิํ, กิเลสตมโสธนํ;

โส เม ตมํ วิโนเทสิ, ภูตเวชฺโชว ภูตกํฯ

‘‘สํสารโสตํ สญฺฉินฺทิํ, ตณฺหาโสตํ นิวารยิํ;

ภวํ อุคฺฆาฏยิํ สพฺพํ, ภูตเวชฺโชว มูลโตฯ

‘‘ครุโฬ ยถา โอปตติ, ปนฺนคํ ภกฺขมตฺตโน;

สมนฺตา โยชนสตํ, วิกฺโขเภติ มหาสรํฯ

‘‘ปนฺนคํ โส คเหตฺวาน, อโธสีสํ วิเหฐยํ;

อาทาย โส ปกฺกมติ, เยนกามํ วิหงฺคโมฯ

‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ยถาปิ ครุโฬ พลี;

อสงฺขตํ คเวสนฺโต, โทเส วิกฺขาลยิํ อหํฯ

‘‘ทิฏฺโฐ อหํ ธมฺมวรํ, สนฺติปทมนุตฺตรํ;

อาทาย วิหราเมตํ, ครุโฬ ปนฺนคํ ยถาฯ

‘‘อาสาวตี นาม ลตา, ชาตา จิตฺตลตาวเน;

ตสฺสา วสฺสสหสฺเสน, เอกํ นิพฺพตฺตเต ผลํฯ

‘‘ตํ เทวา ปยิรุปาสนฺติ, ตาวทูรผเล สติ;

เทวานํ สา ปิยา เอวํ, อาสาวตี ลตุตฺตมาฯ

‘‘สตสหสฺสุปาทาย, ตาหํ ปริจเร มุนิ;

สายํ ปาตํ นมสฺสามิ, เทวา อาสาวติํ ยถาฯ

‘‘อวญฺฌา ปาริจริยา, อโมฆา จ นมสฺสนา;

ทูราคตมฺปิ มํ สนฺตํ, ขโณยํ น วิราธยิฯ

‘‘ปฏิสนฺธิํ น ปสฺสามิ, วิจินนฺโต ภเว อหํ;

นิรูปธิ วิปฺปมุตฺโต, อุปสนฺโต จรามหํฯ

‘‘ยถาปิ ปทุมํ นาม, สูริยรํเสน ปุปฺผติ;

ตเถวาหํ มหาวีร, พุทฺธรํเสน ปุปฺผิโตฯ

‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม สทา;

เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา สทาฯ

‘‘จิรมฺปิ คพฺภํ ธาเรนฺติ, ยาว เมโฆ น คชฺชติ;

ภารโต ปริมุจฺจนฺติ, ยทา เมโฆ ปวสฺสติฯ

‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, ธมฺมเมเฆน คชฺชโต;

สทฺเทน ธมฺมเมฆสฺส, ธมฺมคพฺภํ อคณฺหหํฯ

‘‘สตสหสฺสุปาทาย, ปุญฺญคพฺภํ ธเรมหํ;

นปฺปมุจฺจามิ ภารโต, ธมฺมเมโฆ น คชฺชติฯ

‘‘ยทา ตุวํ สกฺยมุนิ, รมฺเม กปิลวตฺถเว;

คชฺชสิ ธมฺมเมเฆน, ภารโต ปริมุจฺจหํฯ

‘‘สุญฺญตํ อนิมิตฺตญฺจ, ตถาปฺปณิหิตมฺปิ จ;

จตุโร จ ผเล สพฺเพ, ธมฺเมวํ วิชนยิํ อหํฯ

‘‘อปริเมยฺยุปาทาย, ปตฺเถมิ ตว สาสนํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สนฺติปทมนุตฺตรํฯ

‘‘วินเย ปารมิํ ปตฺโต, ยถาปิ ปาฐิโก อิสิ;

น เม สมสโม อตฺถิ, ธาเรมิ สาสนํ อหํฯ

‘‘วินเย ขนฺธเก จาปิ, ติกจฺเฉเท จ ปญฺจเก;

เอตฺถ เม วิมติ นตฺถิ, อกฺขเร พฺยญฺชเนปิ วาฯ

‘‘นิคฺคเห ปฏิกมฺเม จ, ฐานาฐาเน จ โกวิโท;

โอสารเณ วุฏฺฐาปเน, สพฺพตฺถ ปารมิํ คโตฯ

‘‘วินเย ขนฺธเก วาปิ, นิกฺขิปิตฺวา ปทํ อหํ;

อุภโต วินิเวเฐตฺวา, รสโต โอสเรยฺยหํฯ

‘‘นิรุตฺติยา สุกุสโล, อตฺถานตฺเถ จ โกวิโท;

อนญฺญาตํ มยา นตฺถิ, เอกคฺโค สตฺถุ สาสเนฯ

‘‘รูปทกฺโข อหํ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน;

กงฺขํ สพฺพํ วิโนเทมิ, ฉินฺทามิ สพฺพสํสยํฯ

‘‘ปทํ อนุปทญฺจาปิ, อกฺขรญฺจาปิ พฺยญฺชนํ;

นิทาเน ปริโยสาเน, สพฺพตฺถ โกวิโท อหํฯ

‘‘ยถาปิ ราชา พลวา, นิคฺคณฺหิตฺวา ปรนฺตเป;

วิชินิตฺวาน สงฺคามํ, นครํ ตตฺถ มาปเยฯ

‘‘ปาการํ ปริขญฺจาปิ, เอสิกํ ทฺวารโกฏฺฐกํ;

อฏฺฏาลเก จ วิวิเธ, การเย นคเร พหูฯ

‘‘สิงฺฆาฏกํ จจฺจรญฺจ, สุวิภตฺตนฺตราปณํ;

การเยยฺย สภํ ตตฺถ, อตฺถานตฺถวินิจฺฉยํฯ

‘‘นิคฺฆาตตฺถํ อมิตฺตานํ, ฉิทฺทาฉิทฺทญฺจ ชานิตุํ;

พลกายสฺส รกฺขาย, เสนาปจฺจํ ฐเปติ โสฯ

‘‘อารกฺขตฺถาย ภณฺฑสฺส, นิธานกุสลํ นรํ;

มา เม ภณฺฑํ วินสฺสีติ, ภณฺฑรกฺขํ ฐเปติ โสฯ

‘‘มมตฺโต โหติ โย รญฺโญ, วุทฺธิํ ยสฺส จ อิจฺฉติ;

ตสฺสาธิกรณํ เทติ, มิตฺตสฺส ปฏิปชฺชิตุํฯ

‘‘อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ, ลกฺขเณสุ จ โกวิทํ;

อชฺฌายกํ มนฺตธรํ, โปโรหิจฺเจ ฐเปติ โสฯ

‘‘เอเตหงฺเคหิ สมฺปนฺโน, ขตฺติโยติ ปวุจฺจติ;

สทา รกฺขนฺติ ราชานํ, จกฺกวาโกว ทุกฺขิตํฯ

‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, หตามิตฺโตว ขตฺติโย;

สเทวกสฺส โลกสฺส, ธมฺมราชาติ วุจฺจติฯ

‘‘ติตฺถิเย นิหนิตฺวาน, มารญฺจาปิ สเสนกํ;

ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, ธมฺมนครํ อมาปยิฯ

‘‘สีลํ ปาการกํ ตตฺถ, ญาณํ เต ทฺวารโกฏฺฐกํ;

สทฺธา เต เอสิกา วีร, ทฺวารปาโล จ สํวโรฯ

‘‘สติปฏฺฐานมฏฺฏาลํ, ปญฺญา เต จจฺจรํ มุเน;

อิทฺธิปาทญฺจ สิงฺฆาฏํ, ธมฺมวีถิ สุมาปิตาฯ

‘‘สุตฺตนฺตํ อภิธมฺมญฺจ, วินยญฺจาปิ เกวลํ;

นวงฺคํ พุทฺธวจนํ, เอสา ธมฺมสภา ตวฯ

‘‘สุญฺญตํ อนิมิตฺตญฺจ, วิหารญฺจปฺปณีหิตํ;

อาเนญฺชญฺจ นิโรโธ จ, เอสา ธมฺมกุฏี ตวฯ

‘‘ปญฺญาย อคฺโค นิกฺขิตฺโต, ปฏิภาเน จ โกวิโท;

สาริปุตฺโตติ นาเมน, ธมฺมเสนาปตี ตวฯ

‘‘จุตูปปาตกุสโล , อิทฺธิยา ปารมิํ คโต;

โกลิโต นาม นาเมน, โปโรหิจฺโจ ตวํ มุเนฯ

‘‘โปราณกวํสธโร, อุคฺคเตโช ทุราสโท;

ธุตวาทีคุเณนคฺโค, อกฺขทสฺโส ตวํ มุเนฯ

‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, สพฺพปาฐี จ สาสเน;

อานนฺโท นาม นาเมน, ธมฺมารกฺโข ตวํ มุเนฯ

‘‘เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺม, ปเมสิ ภควา มมํ;

วินิจฺฉยํ เม ปาทาสิ, วินเย วิญฺญุเทสิตํฯ

‘‘โย โกจิ วินเย ปญฺหํ, ปุจฺฉติ พุทฺธสาวโก;

ตตฺถ เม จินฺตนา นตฺถิ, ตญฺเญวตฺถํ กเถมหํฯ

‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, ฐเปตฺวา ตํ มหามุนิ;

วินเย มาทิโส นตฺถิ, กุโต ภิยฺโย ภวิสฺสติฯ

‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอวํ คชฺชติ โคตโม;

อุปาลิสฺส สโม นตฺถิ, วินเย ขนฺธเกสุ จฯ

‘‘ยาวตา พุทฺธภณิตํ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ;

วินโยคธํ ตํ สพฺพํ, วินยมูลปสฺสิโนฯ

‘‘มม กมฺมํ สริตฺวาน, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํฯ

‘‘สตสหสฺสุปาทาย, อิมํ ฐานํ อปตฺถยิํ;

โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, วินเย ปารมิํ คโตฯ

‘‘สกฺยานํ นนฺทิชนโน, กปฺปโก อาสหํ ปุเร;

วิชหิตฺวาน ตํ ชาติํ, ปุตฺโต ชาโต มเหสิโนฯ

‘‘อิโต ทุติยเก กปฺเป, อญฺชโส นาม ขตฺติโย;

อนนฺตเตโช อมิตยโส, ภูมิปาโล มหทฺธโนฯ

‘‘ตสฺส รญฺโญ อหํ ปุตฺโต, จนฺทโน นาม ขตฺติโย;

ชาติมเทนุปตฺถทฺโธ, ยสโภคมเทน จฯ

‘‘นาคสตสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;

ติธาปภินฺนา มาตงฺคา, ปริวาเรนฺติ มํ สทาฯ

‘‘สพเลหิ ปเรโตหํ, อุยฺยานํ คนฺตุกามโก;

อารุยฺห สิริกํ นาคํ, นครา นิกฺขมิํ ตทาฯ

‘‘จรเณน จ สมฺปนฺโน, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;

เทวโล นาม สมฺพุทฺโธ, อาคจฺฉิ ปุรโต มมฯ

‘‘เปเสตฺวา สิริกํ นาคํ, พุทฺธํ อาสาทยิํ ตทา;

ตโต สญฺชาตโกโป โส, นาโค นุทฺธรเต ปทํฯ

‘‘นาคํ รุณฺณมนํ ทิสฺวา, พุทฺเธ โกธํ อกาสหํ;

วิเหสยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, อุยฺยานํ อคมาสหํฯ

‘‘สาตํ ตตฺถ น วินฺทามิ, สิโร ปชฺชลิโต ยถา;

ปริฬาเหน ฑยฺหามิ, มจฺโฉว พฬิสาทโกฯ

‘‘สสาครนฺตา ปถวี, อาทิตฺตา วิย โหติ เม;

ปิตุ สนฺติกุปาคมฺม, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

‘‘อาสีวิสํว กุปิตํ, อคฺคิกฺขนฺธํว อาคตํ;

มตฺตํว กุญฺชรํ ทนฺติํ, ยํ สยมฺภุมสาทยิํฯ

‘‘อาสาทิโต มยา พุทฺโธ, โฆโร อุคฺคตโป ชิโน;

ปุรา สพฺเพ วินสฺสาม, ขมาเปสฺสาม ตํ มุนิํฯ

‘‘โน เจ ตํ นิชฺฌาเปสฺสาม, อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ;

โอเรน สตฺตทิวสา, รฏฺฐํ เม วิธมิสฺสติฯ

‘‘สุเมขโล โกสิโย จ, สิคฺคโว จาปิ สตฺตโก;

อาสาทยิตฺวา อิสโย, ทุคฺคตา เต สรฏฺฐกาฯ

‘‘ยทา กุปฺปนฺติ อิสโย, สญฺญตา พฺรหฺมจาริโน;

สเทวกํ วินาเสนฺติ, สสาครํ สปพฺพตํฯ

‘‘ติโยชนสหสฺสมฺหิ, ปุริเส สนฺนิปาตยิํ;

อจฺจยํ เทสนตฺถาย, สยมฺภุํ อุปสงฺกมิํฯ

‘‘อลฺลวตฺถา อลฺลสิรา, สพฺเพว ปญฺชลีกตา;

พุทฺธสฺส ปาเท นิปติตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวุํฯ

‘‘ขมสฺสุ ตฺวํ มหาวีร, อภิยาจติ ตํ ชโน;

ปริฬาหํ วิโนเทหิ, มา โน รฏฺฐํ วินาสยฯ

‘‘สเทวมานุสา สพฺเพ, สทานวา สรกฺขสา;

อโยมเยน กูเฏน, สิรํ ภินฺเทยฺยุ เม สทาฯ

‘‘ทเก อคฺคิ น สณฺฐาติ, พีชํ เสเล น รูหติ;

อคเท กิมิ น สณฺฐาติ, โกโป พุทฺเธ น ชายติฯ

‘‘ยถา จ ภูมิ อจลา, อปฺปเมยฺโย จ สาคโร;

อนนฺตโก จ อากาโส, เอวํ พุทฺธา อโขภิยาฯ

‘‘สทา ขนฺตา มหาวีรา, ขมิตา จ ตปสฺสิโน;

ขนฺตานํ ขมิตานญฺจ, คมนํ ตํ น วิชฺชติฯ

‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ปริฬาหํ วิโนทยํ;

มหาชนสฺส ปุรโต, นภํ อพฺภุคฺคมี ตทาฯ

‘‘เตน กมฺเมนหํ วีร, หีนตฺตํ อชฺฌุปาคโต;

สมติกฺกมฺม ตํ ชาติํ, ปาวิสิํ อภยํ ปุรํฯ

‘‘ตทาปิ มํ มหาวีร, ฑยฺหมานํ สุสณฺฐิตํ;

ปริฬาหํ วิโนเทสิ, สยมฺภุญฺจ ขมาปยิํฯ

‘‘อชฺชาปิ มํ มหาวีร, ฑยฺหมานํ ติหคฺคิภิ;

นิพฺพาเปสิ ตโย อคฺคี, สีติภาวญฺจ ปาปยิํฯ

‘‘เยสํ โสตาวธานตฺถิ, สุณาถ มม ภาสโต;

อตฺถํ ตุยฺหํ ปวกฺขามิ, ยถา ทิฏฺฐํ ปทํ มมฯ

‘‘สยมฺภุํ ตํ วิมาเนตฺวา, สนฺตจิตฺตํ สมาหิตํ;

เตน กมฺเมนหํ อชฺช, ชาโตมฺหิ นีจโยนิยํฯ

‘‘มา โว ขณํ วิราเธถ, ขณาตีตา หิ โสจเร;

สทตฺเถ วายเมยฺยาถ, ขโณ โว ปฏิปาทิโตฯ

‘‘เอกจฺจานญฺจ วมนํ, เอกจฺจานํ วิเรจนํ;

วิสํ หลาหลํ เอเก, เอกจฺจานญฺจ โอสธํฯ

‘‘วมนํ ปฏิปนฺนานํ, ผลฏฺฐานํ วิเรจนํ;

โอสธํ ผลลาภีนํ, ปุญฺญกฺเขตฺตํ คเวสินํฯ

‘‘สาสเนน วิรุทฺธานํ, วิสํ หลาหลํ ยถา;

อาสีวิโส ทิฏฺฐวิโส, เอวํ ฌาเปติ ตํ นรํฯ

‘‘สกิํ ปีตํ หลาหลํ, อุปรุนฺธติ ชีวิตํ;

สาสเนน วิรุชฺฌิตฺวา, กปฺปโกฏิมฺหิ ฑยฺหติฯ

‘‘ขนฺติยา อวิหิํสาย, เมตฺตจิตฺตวตาย จ;

สเทวกํ โส ตาเรติ, ตสฺมา เต อวิราธิยาฯ

‘‘ลาภาลาเภ น สชฺชนฺติ, สมฺมานนวิมานเน;

ปถวีสทิสา พุทฺธา, ตสฺมา เต น วิราธิยาฯ

‘‘เทวทตฺเต จ วธเก, โจเร องฺคุลิมาลเก;

ราหุเล ธนปาเล จ, สพฺเพสํ สมโก มุนิฯ

‘‘เอเตสํ ปฏิโฆ นตฺถิ, ราโคเมสํ น วิชฺชติ;

สพฺเพสํ สมโก พุทฺโธ, วธกสฺโสรสสฺส จฯ

‘‘ปนฺเถ ทิสฺวาน กาสาวํ, ฉฑฺฑิตํ มีฬฺหมกฺขิตํ;

สิรสฺมิํ อญฺชลิํ กตฺวา, วนฺทิตพฺพํ อิสิทฺธชํฯ

‘‘อพฺภตีตา จ เย พุทฺธา, วตฺตมานา อนาคตา;

ธเชนาเนน สุชฺฌนฺติ, ตสฺมา เอเต นมสฺสิยาฯ

‘‘สตฺถุกปฺปํ สุวินยํ, ธาเรมิ หทเยนหํ;

นมสฺสมาโน วินยํ, วิหริสฺสามิ สพฺพทาฯ

‘‘วินโย อาสโย มยฺหํ, วินโย ฐานจงฺกมํ;

กปฺเปมิ วินเย วาสํ, วินโย มม โคจโรฯ

‘‘วินเย ปารมิปฺปตฺโต, สมเถ จาปิ โกวิโท;

อุปาลิ ตํ มหาวีร, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโนฯ

‘‘โส อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;

นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ตตฺถ หิ นํ สตฺถา สยเมว สกลํ วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหาเปสิฯ โส อปรภาเค ภารุกจฺฉกวตฺถุํ (ปารา. 78) อชฺชุกวตฺถุํ (ปารา. 158) กุมารกสฺสปวตฺถุนฺติ อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ วินิจฺฉยิฯ สตฺถา เอเกกสฺมิํ วินิจฺฉิเต สาธุการํ ทตฺวา ตโยปิ วินิจฺฉเย อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เถรํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ โส อปรภาเค เอกสฺมิํ อุโปสถทิวเส ปาติโมกฺขุทฺเทสสมเย ภิกฺขู โอวทนฺโต –

[249]

‘‘สทฺธาย อภินิกฺขมฺม, นวปพฺพชิโต นโว;

มิตฺเต ภเชยฺย กลฺยาเณ, สุทฺธาชีเว อตนฺทิเตฯ

[250]

‘‘สทฺธาย อภินิกฺขมฺม, นวปพฺพชิโต นโว;

สงฺฆสฺมิํ วิหรํ ภิกฺขุ, สิกฺเขถ วินยํ พุโธฯ

[251]

‘‘สทฺธาย อภินิกฺขมฺม, นวปพฺพชิโต นโว;

กปฺปากปฺเปสุ กุสโล, จเรยฺย อปุรกฺขโต’’ติฯ – ติสฺโส คาถา อภาสิ;

ตตฺถ สทฺธายาติ สทฺธานิมิตฺตํ, น ชีวิกตฺถนฺติ อตฺโถฯ สทฺธายาติ วา กมฺมผลานิ รตนตฺตยคุณญฺจ สทฺทหิตฺวาฯ อภินิกฺขมฺมาติ ฆราวาสโต นิกฺขมิตฺวาฯ นวปพฺพชิโตติ นโว หุตฺวา ปพฺพชิโต, ปฐมวเย เอว ปพฺพชิโตฯ นโวติ สาสเน สิกฺขาย อภินโว ทหโรฯ

มิตฺเต ภเชยฺย กลฺยาเณ สุทฺธาชีเว อตนฺทิเตติ ‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.37) วุตฺตลกฺขเณ กลฺยาณมิตฺเต, มิจฺฉาชีววิวชฺชเนน สุทฺธาชีเว , อารทฺธวีริยตาย อตนฺทิเต ภเชยฺย อุปสงฺกเมยฺย, เตสํ โอวาทานุสาสนีปฏิคฺคหณวเสน เสเวยฺยฯ สงฺฆสฺมิํ วิหรนฺติ สงฺเฆ ภิกฺขุสมูเห วตฺตปฏิวตฺตปูรณวเสน วิหรนฺโตฯ สิกฺเขถ วินยํ พุโธติ โพธญาณตาสุกุสโล หุตฺวา วินยปริยตฺติํ สิกฺเขยฺยฯ วินโย หิ สาสนสฺส อายุ, ตสฺมิํ ฐิเต สาสนํ ฐิตํ โหติฯ ‘‘พุทฺโธ’’ติ จ ปฐนฺติ, โส เอวตฺโถฯ กปฺปากปฺเปสูติ กปฺปิยากปฺปิเยสุ กุสโล สุตฺตวเสน สุตฺตานุโลมวเสน จ นิปุโณ เฉโกฯ อปุรกฺขโตติ น ปุรกฺขโต ตณฺหาทีหิ กุโตจิ ปุเรกฺขารํ อปจฺจาสีสนฺโต หุตฺวา วิหเรยฺยฯ

อุปาลิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. อุตฺตรปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปณฺฑิตํ วต มํ สนฺตนฺติ อายสฺมโต อุตฺตรปาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต คมนมคฺเค เสตุํ การาเปสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุตฺตรปาโลติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติฯ ตสฺส เอกทิวสํ อโยนิโสมนสิการวเสน อนุภูตารมฺมณํ อนุสฺสรนฺตสฺส กามราโค อุปฺปชฺชิฯ โส ตาวเทว สโหฑฺฒํ โจรํ คณฺหนฺโต วิย อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคเหตฺวา สํเวคชาโต ปฏิปกฺขมนสิกาเรน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.47.16-20) –

‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, จงฺกมนฺตสฺส สมฺมุขา;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เสตุํ การาปยิํ อหํฯ