2. ปจฺจยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปญฺจาหาหํ ปพฺพชิโตติ อายสฺมโต ปจฺจยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ วินตาย นาม นทิยา ตีเร คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มนุญฺญทสฺสนานิ มหนฺตานิ อุทุมฺพรผลานิ โอจินิตฺวา อุปนาเมสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ ภทฺทกปฺเป กสฺสเป ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺเก เวเนยฺยชนานุคฺคหํ กโรนฺเต ตสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ภาวนมนุยุญฺชนฺโต เอกทิวสํ สํสารทุกฺขํ จินฺเตตฺวา

อติวิย สญฺชาตสํเวโค วิหาเร นิสินฺโน ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อิโต น นิกฺขมิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺฐาย วายมนฺโต ญาณสฺส อปริปกฺกตฺตา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตุํ นาสกฺขิฯ โส กาลงฺกตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โรหิตนคเร ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปจฺจโยติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺฐิโต เอกทิวสํ มหาราชพลิํ กาตุํ อารภิฯ ตตฺถ มหาชโน สนฺนิปติฯ ตสฺมิํ สมาคเม ตสฺส ปสาทญฺชนนตฺถํ สตฺถา มหาชนสฺส เปกฺขนฺตสฺเสว อากาเส เวสฺสวเณน นิมฺมิเต รตนมยกูฏาคาเร รตนมยสีหาสเน นิสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ มหโต ชนกายสฺส ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ปจฺจยราชาปิ รชฺชํ ปหาย ปุริมเหตุสญฺโจทิโต ปพฺพชิฯ โส ยถา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล ปฏิญฺญํ อกาสิ, เอวํ ปฏิญฺญํ กตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา ตาวเทว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.39.15-20) –

‘‘วินตานทิยา ตีเร, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํฯ

‘‘ตสฺมิํ ปสนฺนมานโส, กิเลสมลโธวเน;

อุทุมฺพรผลํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํฯ