9. สนฺธิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

อสฺสตฺเถ หริโตภาเสติ อายสฺมโต สนฺธิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล เอโก โคปาลโก อโหสิฯ โส สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อญฺญตรํ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส สนฺติเก พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘กุหิํ ภควา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา ‘‘เอวํ มหานุภาวา พุทฺธาปิ นาม อนิจฺจตาวสํ คจฺฉนฺติ, อโห สงฺขารา อทฺธุวา’’ติ อนิจฺจสญฺญํ ปฏิลภิฯ ตํ เถโร โพธิปูชาย อุสฺสาเหสิฯ โส กาเลน กาลํ โพธิรุกฺขสมีปํ คนฺตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺโต โพธิํ วนฺทติฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สนฺธิโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ โส อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล โพธิวนฺทนํ พุทฺธานุสฺสติํ อนิจฺจสญฺญาปฏิลาภญฺจ อนุสฺสริตฺวา ตทุปนิสฺสเยน อตฺตโน วิเสสาธิคมํ ปกาเสนฺโต –

[217]

‘‘อสฺสตฺเถ หริโตภาเส, สํวิรูฬฺหมฺหิ ปาทเป;

เอกํ พุทฺธคตํ สญฺญํ, อลภิตฺถํ ปติสฺสโตฯ

[218]

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;

ตสฺสา สญฺญาย วาหสา, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติฯ –

ทฺเว คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อสฺสตฺเถติ อสฺสตฺถฏฺฐานีเย, ยฺวายํ เอตรหิ อมฺหากํ ภควโต โพธิรุกฺโข อสฺสตฺโถ, เอตสฺส ฐาเน ตทา สิขิสฺส ภควโต โพธิรุกฺโข ปุณฺฑรีโก ฐิโตติ โส อสฺสตฺถฏฺฐานียตาย ‘‘อสฺสตฺเถ’’ติ วุตฺตํฯ สตฺตานํ อสฺสาสชนนโต วาฯ อปเร ปน ‘‘อสฺสตฺถรุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา ตทา พุทฺธานุสฺสติยา ภาวิตตฺตา เถโร ‘อสฺสตฺเถ’ติ อโวจา’’ติ วทนฺติฯ หริโตภาเสติ หริเตหิ สารมณิวณฺเณหิ โอภาสมาเนฯ สํวิรูฬฺหมฺหีติ สุฏฺฐุ วิรูฬฺเห สุปฺปติฏฺฐิเต, สุฆนนิจิตปตฺตปลาสปลฺลเวหิ วิรูฬฺหสญฺฉนฺเนติ จ วทนฺติฯ ปาทเปติ รุกฺเขฯ

เอกํ พุทฺธคตํ สญฺญํ, อลภิตฺถํ ปติสฺสโตติ พุทฺธารมฺมณํ อารมฺมณสฺส เอกชาติยตฺตา เอกํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ พุทฺธานุสฺสติสหคตํ สญฺญํ พุทฺธคุณานํ ปติปติสรณโต ปติสฺสโต หุตฺวา อลภิํฯ

กทา ปน สา สญฺญา ลทฺธา, กีวตาย สิทฺธาติ อาห ‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป’’ติอาทิฯ อิโต ภทฺทกปฺปโต อุทฺธํ อาโรหนวเสน เอกติํเส กปฺเปฯ ยํ สญฺญนฺติ ยํ พุทฺธานุสฺสติสหคตํ สญฺญํ, ยํ วา พุทฺธานํ อนิจฺจตํ ทิสฺวา ตทนุสาเรน สพฺพาสงฺขาเรสุ ตทา อนิจฺจสญฺญํ อลภิํฯ ตสฺสา สญฺญาย วาหสาติ ตสฺสา ยถาวุตฺตาย สญฺญาย การณภาเวน ตํ อุปนิสฺสยํ กตฺวาฯ ปตฺโต เม อาสวกฺขโยติ อิทานิ มยา อาสวานํ ขโย นิโรโธ อธิคโตติ อิมาเยว จ อิมสฺส เถรสฺส อปทานคาถาปิฯ ยถาห (อป. เถร 1.22.27-30) –

‘‘อสฺสตฺเถ หริโตภาเส…เป.… ปตฺโต เม อาสวกฺขโยฯ

‘‘อิโต เตรสกปฺปมฺหิ, ธนิฏฺโฐ นาม ขตฺติโย;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

สนฺธิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปญฺจมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ ทุกนิปาตวณฺณนาฯ

3. ติกนิปาโต

1. องฺคณิกภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา

ติกนิปาเต อโยนิ สุทฺธิมนฺเวสนฺติ อายสฺมโต องฺคณิกภารทฺวาชตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท หิมวนฺตสมีเป อุกฺกฏฺเฐ นาม นคเร วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา องฺคณิกภารทฺวาโชติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อมรํ ตปํ จรนฺโต ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธํ ชนปทจาริกํ จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ตํ มิจฺฉาตปํ ปหาย สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.23.48-51) –

‘‘อุสภํ ปวรํ วีรํ, เวสฺสภุํ วิชิตาวินํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺฐมวนฺทหํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, วนฺทนาย อิทํ ผลํฯ

‘‘จตุวีสติกปฺปมฺหิ, วิกตานนฺทนามโก;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ