8. วชฺชิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

สํสรํ ทีฆมทฺธานนฺติ อายสฺมโต วชฺชิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต ปญฺจสฏฺฐิเม กปฺเป เอกสฺมิํ ปจฺจนฺตคาเม นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต วนจรโก หุตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ อุปสนฺตํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปพฺพตคุหายํ วิหรนฺตํ อทฺทสฯ โส ตสฺส อุปสมํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส จมฺปกปุปฺเผน ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺโต ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย มาตุคามหตฺถํ คโต โรทติฯ พฺรหฺมโลกโต กิร จวิตฺวา อิธาคโต ยสฺมา มาตุคามสมฺผสฺสํ น สหติ, ตสฺมา มาตุคามสมฺผสฺสวชฺชนโต วชฺชิโตตฺเวว นามํ ชาตํฯ โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ตทเหว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.37.27-30) –

‘‘อุปสนฺโต จ สมฺพุทฺโธ, วสตี ปพฺพตนฺตเร;

เอกจมฺปกมาทาย, อุปคจฺฉิํ นรุตฺตมํฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปจฺเจกมุนิมุตฺตมํ;

อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, ปูชยิํ อปราชิตํฯ

‘‘ปญฺจสฏฺฐิมฺหิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา ธมฺมสํเวเคน –

[215]

‘‘สํสรํ ทีฆมทฺธานํ, คตีสุ ปริวตฺติสํ;

อปสฺสํ อริยสจฺจานิ, อนฺธภูโต ปุถุชฺชโนฯ

[216]

‘‘ตสฺส เม อปฺปมตฺตสฺส, สํสารา วินฬีกตา;

สพฺพา คตี สมุจฺฉินฺนา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ – ทฺเว คาถา อภาสิ;

ตตฺถ สํสรนฺติ สํสรนฺโต, ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว อาทานนิกฺเขปวเสน อปราปรํ สนฺธาวนฺโตฯ ทีฆมทฺธานนฺติ จิรกาลํ อนาทิมติ สํสาเร อปริมาณกาลํฯ คตีสูติ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ วเสน สุคติทุคฺคตีสุฯ ปริวตฺติสนฺติ ฆฏียนฺตํ วิย ปริพฺภมนฺโต จวนุปปชฺชนวเสน อปราปรํ ปริวตฺติํฯ ตสฺส ปน ปริวตฺตนสฺส การณมาห ‘‘อปสฺสํ อริยสจฺจานิ, อนฺธภูโต ปุถุชฺชโน’’ติฯ ทุกฺขาทีนิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ญาณจกฺขุนา อปสฺสนฺโต อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต, ตโต เอว อวิชฺชนฺธตาย อนฺธภูโต ปุถูนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน โหนฺโต คตีสุ ปริวตฺติสนฺติ โยชนา, เตเนวาห ภควา –

‘‘จตุนฺนํ , ภิกฺขเว, อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจา’’ติ (มหาว. 287; ที. นิ. 2.155; สํ. นิ. 5.1091; เนตฺติ. 114)ฯ

ตสฺส มยฺหํ วุตฺตนเยน ปุพฺเพ ปุถุชฺชนสฺเสว สโต อิทานิ สตฺถารา ทินฺนนเยน อปฺปมตฺตสฺส อปฺปมาทปฏิปตฺติยา สมถวิปสฺสนาภาวนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ฐิตสฺสฯ สํสารา วินฬีกตาติ สํสรนฺติ สตฺตา เอเตหีติ ‘‘สํสารา’’ติ ลทฺธนามา กมฺมกิเลสา อคฺคมคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตา วิคตนฬา นิมฺมูลา กตาฯ สพฺพา คตี สมุจฺฉินฺนาติ เอวํ กมฺมกิเลสวฏฺฏานํ วินฬีกตตฺตา นิรยาทิกา สพฺพาปิ คติโย สมฺมเทว อุจฺฉินฺนา วิทฺธํสิตา, ตโต เอว นตฺถิ ทานิ อายติํ ปุนพฺภโวติ อิทเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสีติฯ

วชฺชิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สนฺธิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

อสฺสตฺเถ หริโตภาเสติ อายสฺมโต สนฺธิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล เอโก โคปาลโก อโหสิฯ โส สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อญฺญตรํ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส สนฺติเก พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘กุหิํ ภควา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา ‘‘เอวํ มหานุภาวา พุทฺธาปิ นาม อนิจฺจตาวสํ คจฺฉนฺติ, อโห สงฺขารา อทฺธุวา’’ติ อนิจฺจสญฺญํ ปฏิลภิฯ ตํ เถโร โพธิปูชาย อุสฺสาเหสิฯ โส กาเลน กาลํ โพธิรุกฺขสมีปํ คนฺตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺโต โพธิํ วนฺทติฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สนฺธิโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ โส อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล โพธิวนฺทนํ พุทฺธานุสฺสติํ อนิจฺจสญฺญาปฏิลาภญฺจ อนุสฺสริตฺวา ตทุปนิสฺสเยน อตฺตโน วิเสสาธิคมํ ปกาเสนฺโต –

[217]

‘‘อสฺสตฺเถ หริโตภาเส, สํวิรูฬฺหมฺหิ ปาทเป;

เอกํ พุทฺธคตํ สญฺญํ, อลภิตฺถํ ปติสฺสโตฯ

[218]

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;

ตสฺสา สญฺญาย วาหสา, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติฯ –

ทฺเว คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อสฺสตฺเถติ อสฺสตฺถฏฺฐานีเย, ยฺวายํ เอตรหิ อมฺหากํ ภควโต โพธิรุกฺโข อสฺสตฺโถ, เอตสฺส ฐาเน ตทา สิขิสฺส ภควโต โพธิรุกฺโข ปุณฺฑรีโก ฐิโตติ โส อสฺสตฺถฏฺฐานียตาย ‘‘อสฺสตฺเถ’’ติ วุตฺตํฯ สตฺตานํ อสฺสาสชนนโต วาฯ อปเร ปน ‘‘อสฺสตฺถรุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา ตทา พุทฺธานุสฺสติยา ภาวิตตฺตา เถโร ‘อสฺสตฺเถ’ติ อโวจา’’ติ วทนฺติฯ หริโตภาเสติ หริเตหิ สารมณิวณฺเณหิ โอภาสมาเนฯ สํวิรูฬฺหมฺหีติ สุฏฺฐุ วิรูฬฺเห สุปฺปติฏฺฐิเต, สุฆนนิจิตปตฺตปลาสปลฺลเวหิ วิรูฬฺหสญฺฉนฺเนติ จ วทนฺติฯ ปาทเปติ รุกฺเขฯ