5. วิสาขปญฺจาลปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

น อุกฺขิเป โน จ ปริกฺขิเป ปเรติ อายสฺมโต วิสาขสฺส ปญฺจาลปุตฺตสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต จุทฺทเส กปฺเป ปจฺจนฺตคาเม ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ผลปริเยสนํ จรนฺเตหิ ตสฺมิํ คาเม มนุสฺเสหิ สทฺธิํ อรญฺญํ คโต ตตฺถ เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วลฺลิผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ มณฺฑลิกราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิสาโขติ ลทฺธนาโม ปญฺจาลราชธีตุยา ปุตฺตภาวโต ปจฺฉา ปญฺจาลปุตฺโตติ ปญฺญายิตฺถฯ โส ปิตริ มเต รชฺชํ กาเรนฺโต สตฺถริ อตฺตโน คามสมีปคเต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สตฺถารา สทฺธิํ สาวตฺถิํ คโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.39.31-36) –

‘‘สพฺเพ ชนา สมาคมฺม, อคมิํสุ วนํ ตทา;

ผลมนฺเวสมานา เต, อลภิํสุ ผลํ ตทาฯ

‘‘ตตฺถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วลฺลิผลมทาสหํฯ

‘‘จตุทฺทเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา เถโร ญาตีนํ อนุกมฺปาย ชาติภูมิํ อคมาสิฯ ตตฺถ มนุสฺสา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา กาเลน กาลํ ธมฺมํ สุณนฺตา เอกทิวสํ ‘‘กติหิ นุ โข, ภนฺเต, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ ธมฺมกถิกลกฺขณํ ปุจฺฉิํสุฯ เถโร เตสํ ธมฺมกถิกลกฺขณํ กเถนฺโต –

[209]

‘‘น อุกฺขิเป โน จ ปริกฺขิเป ปเร, น โอกฺขิเป ปารคตํ น เอรเย;

น จตฺตวณฺณํ ปริสาสุ พฺยาหเร, อนุทฺธโต สมฺมิตภาณิ สุพฺพโตฯ

[210]

‘‘สุสุขุมนิปุณตฺถทสฺสินา, มติกุสเลน นิวาตวุตฺตินา;

สํเสวิตพุทฺธสีลินา, นิพฺพานํ น หิ เตน ทุลฺลภ’’นฺติฯ –

คาถาทฺวยํ อภาสิฯ

ตตฺถ น อุกฺขิเปติ อตฺตานํ น อุกฺขิเปยฺย, ชาติอาทีหิ พาหุสจฺจาทีหิ จ อตฺตุกฺกํสนํ น กเรยฺยฯ

โน จ ปริกฺขิเป ปเรติ ปเร ปรปุคฺคเล เตเหว ชาติอาทีหิ โน ปริกฺขิเป ปริจฺฉินฺทิตฺวา น ขิเปยฺย คุณปริธํสนวเสน วา น ขิเปยฺยฯ น โอกฺขิเป ปเร อิจฺเจวํ สมฺพนฺโธฯ ปเร โอชฺฌาปนวเสน น โอกฺขิเป เหฏฺฐโต กตฺวา ปเร น โอโลกาเปยฺย, น โอชฺฌาเปยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘น อุกฺขิเป’’ติ เกจิ ปฐนฺติ, โส เอวตฺโถฯ ปารคตนฺติ สํสารปารํ วิย วิชฺชาย ปารํ คตํ ขีณาสวํ เตวิชฺชํ ฉฬภิญฺญํ วา น เอรเย น ฆฏฺฏเย น อาสาเทยฺยฯ น จตฺตวณฺณํ ปริสาสุ พฺยาหเรติ อตฺตโน วณฺณํ คุณํ ลาภสกฺการสิโลกํ นิกามยมาโน ขตฺติยปริสาทีสุ น ภาเสยฺยฯ อนุทฺธโตติ อุทฺธจฺจรหิโตฯ อุทฺธตสฺส หิ วจนํ นาทิยนฺติฯ สมฺมิตภาณีติ สมฺมเทว มิตภาณี, กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสญฺหิตเมว วาจํ ภาสนสีโลติ อตฺโถฯ อิโต อญฺญถา วทนฺตสฺส วจนํ อคหณียํ โหติฯ สุพฺพโตติ สุนฺทรวโต สีลสมฺปนฺโนฯ ‘‘สิยา’’ติ กิริยาปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ

เอวํ เถโร สงฺเขเปเนว ธมฺมกถิกลกฺขณํ วตฺวา เตสํ คุณานํ อตฺตนิ ลพฺภมานตํ อธิมุจฺจิตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย อภิปฺปสนฺนํ มหาชนํ ญตฺวา ‘‘เอวํวิธสฺส ธมฺมกถิกสฺส วิมุตฺตายตนสนฺนิสฺสิตสฺส น นิพฺพานํ ทุลฺลภํ, อถ โข สุลภเมวา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุสุขุมนิปุณตฺถทสฺสินา’’ติ ทุติยคาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ

วิสาขปญฺจาลปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. จูฬกตฺเถรคาถาวณฺณนา

นทนฺติ โมรา สุสิขา สุเปขุณาติ อายสฺมโต จูฬกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ฉตฺตปณฺณิผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา จูฬโกติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ธนปาลทมเน สตฺถริ ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อินฺทสาลคุหายํ วสติ, โส เอกทิวสํ คุหาทฺวาเร นิสินฺโน มคธกฺเขตฺตํ โอโลเกสิฯ ตสฺมิํ ขเณ ปาวุสกาลเมโฆ คมฺภีรมธุรนิคฺโฆโส สตปฏลสหสฺสปฏโล อญฺชน สิขรสนฺนิกาโส นภํ ปูเรตฺวา ปวสฺสติ, มยูรสงฺฆา จ เมฆคชฺชิตํ สุตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา เกกาสทฺทํ มุญฺจิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปเทเส นจฺจนฺตา วิจรนฺติฯ เถรสฺสปิ อาวาสคพฺเภ เมฆวาตผสฺเสหิ อปคตธมฺมตฺตา ปสฺสทฺธกรชกาเย กลฺลตํ ปตฺเต อุตุสปฺปายลาเภน จิตฺตํ เอกคฺคํ อโหสิ, กมฺมฏฺฐานวีถิํ โอตริ, โส ตํ ญตฺวา กาลสมฺปทาทิกิตฺตนมุเขน อตฺตานํ ภาวนาย อุสฺสาเหนฺโต –

[211]

‘‘นทนฺติ โมรา สุสิขา สุเปขุณา, สุนีลคีวา สุมุขา สุคชฺชิโน;

สุสทฺทลา จาปิ มหามหี อยํ, สุพฺยาปิตมฺพุ สุวลาหกํ นภํฯ

[212]

‘‘สุกลฺลรูโป สุมนสฺส ฌายตํ, สุนิกฺกโม สาธุ สุพุทฺธสาสเน;

สุสุกฺกสุกฺกํ นิปุณํ สุทุทฺทสํ, ผุสาหิ ตํ อุตฺตมมจฺจุตํ ปท’’นฺติฯ –

ทฺเว คาถา อภาสิฯ