4. โมฆราชตฺเถรคาถาวณฺณนา
ฉวิปาปก จิตฺตภทฺทกาติ อายสฺมโต โมฆราชตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ตํ ฐานนฺตรํ อากงฺขนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต พฺราหฺมณมาณเว วิชฺชาสิปฺปานิ สิกฺขาเปนฺโต เอกทิวสํ อตฺถทสฺสิํ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อญฺชลิํ กตฺวา ‘‘ยาวตา รูปิโน สตฺตา’’ติอาทินา ฉหิ คาถาหิ อภิตฺถวิตฺวา ภาชนํ ปูเรตฺวา มธุํ อุปนาเมสิฯ สตฺถา มธุํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ อกาสิฯ
โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กฏฺฐวาหนสฺส นาม รญฺโญ อมจฺโจ หุตฺวา เตน สตฺถุ อานยนตฺถํ ปุริสสหสฺเสน เปสิโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โมฆราชาติ ลทฺธนาโม พาวรีพฺราหฺมณสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตสิปฺโป สํเวคชาโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตาปสสหสฺสปริวาโร อชิตาทีหิ สทฺธิํ สตฺถุ สนฺติกํ เปสิโต เตสํ ปนฺนรสโม หุตฺวา ปญฺเห ปุจฺฉิตฺวา ปญฺหวิสฺสชฺชนปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.4.64-83) –
‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;
ภิกฺขุสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, รถิยํ ปฏิปชฺชถฯ
‘‘สิสฺเสหิ สมฺปริวุโต, ฆรมฺหา อภินิกฺขมิํ;
นิกฺขมิตฺวานหํ ตตฺถ, อทฺทสํ โลกนายกํฯ
‘‘อภิวาทิย สมฺพุทฺธํ, สิเร กตฺวาน อญฺชลิํ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สนฺถวิํ โลกนายกํฯ
‘‘ยาวตา รูปิโน สตฺตา, อรูปี วา อสญฺญิโน;
สพฺเพ เต ตว ญาณมฺหิ, อนฺโต โหนฺติ สโมคธาฯ
‘‘สุขุมจฺฉิกชาเลน, อุทกํ โย ปริกฺขิเป;
เย เกจิ อุทเก ปาณา, อนฺโตชาเล ภวนฺติ เตฯ
‘‘เยสญฺจ เจตนา อตฺถิ, รูปิโน จ อรูปิโน;
สพฺเพ เต ตว ญาณมฺหิ, อนฺโต โหนฺติ สโมคธาฯ
‘‘สมุทฺธรสิมํ โลกํ, อนฺธการสมากุลํ;
ตว ธมฺมํ สุณิตฺวาน, กงฺขาโสตํ ตรนฺติ เตฯ
‘‘อวิชฺชานิวุเต โลเก, อนฺธกาเรน โอตฺถเฏ;
ตว ญาณมฺหิ โชตนฺเต, อนฺธการา ปธํสิตาฯ
‘‘ตุวํ จกฺขูสิ สพฺเพสํ, มหาตมปนูทโน;
ตว ธมฺมํ สุณิตฺวาน, นิพฺพายติ พหุชฺชโนฯ
‘‘ปุฏกํ ปูรยิตฺวาน, มธุขุทฺทมเนฬกํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, อุปเนสิํ มเหสิโนฯ
‘‘ปฏิคฺคณฺหิ มหาวีโร, สหตฺเถน มหา อิสิ;
ภุญฺชิตฺวา ตญฺจ สพฺพญฺญู, เวหาสํ นภมุคฺคมิฯ
‘‘อนฺตลิกฺเข ฐิโต สตฺถา, อตฺถทสฺสี นราสโภ;
มม จิตฺตํ ปสาเทนฺโต, อิมา คาถา อภาสถฯ
‘‘เยนิทํ ถวิตํ ญาณํ, พุทฺธเสฏฺโฐ จ โถมิโต;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทุคฺคติํ โส น คจฺฉติฯ
‘‘จตุทฺทสญฺจ ขตฺตุํ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺฐสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติฯ
‘‘ปญฺเจว สตกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ อสงฺเขยฺยํ, มหิยา การยิสฺสติฯ
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสติฯ
‘‘คมฺภีรํ นิปุณํ อตฺถํ, ญาเณน วิจินิสฺสติ;
โมฆราชาติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ
‘‘ตีหิ วิชฺชาหิ สมฺปนฺนํ, กตกิจฺจมนาสวํ;
โคตโม สตฺถวาหคฺโค, เอตทคฺเค ฐเปสฺสติฯ
‘‘หิตฺวา มานุสกํ โยคํ, เฉตฺวาน ภวพนฺธนํ;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รชนลูขนฺติ วิเสเสน ติวิเธนปิ ลูเขน สมนฺนาคตํ ปํสุกูลํ ธาเรสิฯ เตน นํ สตฺถา ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ อปรภาเค ปุริมกมฺมปฺปจฺจยา ปริหารสฺส อกรณโต เถรสฺส สรีเร ททฺทุปีฬกาทีนิ อุปฺปชฺชิตฺวา วฑฺฒิํสุฯ โส ‘‘เสนาสนํ ทุสฺสตี’’ติ เหมนฺเตปิ มคธกฺเขตฺเตสุ ปลาลสนฺถารานิ อตฺถริตฺวา เสติฯ ตํ เอกทิวสํ อุปฏฺฐานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนํ สตฺถา ปฏิสนฺถารวเสน ‘‘ฉวิปาปกา’’ติอาทินา ปฐมคาถาย ปุจฺฉิฯ
[207] ตตฺถ ฉวิปาปกาติ ททฺทุกจฺฉุปีฬกาหิ ภินฺนจฺฉวิภาวโต หีนจฺฉวิก ทุฏฺฐจฺฉวิก ฯ จิตฺตภทฺทกาติ อนวเสสกิเลสปฺปหาเนน พฺรหฺมวิหารเสวนาย จ ภทฺทจิตฺต สุนฺทรจิตฺตฯ โมฆราชาติ ตสฺส อาลปนํฯ สตตํ สมาหิโตติ อคฺคผลสมาธินา นิจฺจกาลํ อภิณฺหํ สมาหิตมานโสฯ เหมนฺติกสีตกาลรตฺติโยติ เหมนฺตสมเย สีตกาลรตฺติโยฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ ‘‘เหมนฺติกา สีตกาลรตฺติโย’’ติปิ ปาฬิฯ ตตฺถ เหมนฺติกาติ เหมนฺโตคธา เหมนฺตปริยาปนฺนาติ อตฺโถฯ ภิกฺขุ ตฺวํ สีติ ภิกฺขุ โก ตฺวํ อสิ, เอวํภูโต ปเรสุ ตว เสนาสนํ กตฺวา อเทนฺเตสุ สงฺฆิกญฺจ เสนาสนํ อปวิสนฺโตฯ กถํ กริสฺสสีติ ยถาวุตฺเต สีตกาเล กถํ อตฺตภาวํ ปวตฺเตสีติ สตฺถา ปุจฺฉิฯ เอวํ ปน ปุฏฺโฐ เถโร สตฺถุ ตมตฺถํ กเถนฺโต –
[208]
‘‘สมฺปนฺนสสฺสา มคธา, เกวลา อิติ เม สุตํ;
ปลาลจฺฉนฺนโก เสยฺยํ, ยถญฺเญ สุขชีวิโน’’ติฯ – คาถมาห;
ตตฺถ สมฺปนฺนสสฺสาติ นิปฺผนฺนสสฺสาฯ มคธาติ มคธรฏฺฐํ วทติฯ มคธา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีวเสน ‘‘มคธา’’ตฺเวว พหุวจเนน วุจฺจติฯ เกวลาติ อนวเสสาฯ อิติ เม สุตนฺติ เอวํ มยา สุตํฯ ตตฺถ โย อทิฏฺโฐ ปเทโส, ตสฺส วเสน สุตนฺติ วุตฺตํฯ เตน เอทิเส กาเล มคเธสุ ยตฺถ กตฺถจิ มยา วสิตุํ สกฺกาติ ทสฺเสติฯ ปลาลจฺฉนฺนโก เสยฺยํ, ยถญฺเญ สุขชีวิโนติ ยถา อญฺเญ สุขชีวิโน ภิกฺขู เสนาสนสปฺปายํ ลทฺธา สุนฺทเรหิ อตฺถรณปาวุรเณหิ สุเขน สยนฺติ, เอวํ อหมฺปิ ปลาลสนฺถารเมว เหฏฺฐา สนฺถริตฺวา อุปริ ติริยญฺจ ปลาลจฺฉทเนเนว ฉาทิตสรีรตาย ปลาลจฺฉนฺนโก เสยฺยํ สยิํ, เสยฺยํ กปฺเปสินฺติ อตฺตโน ยถาลาภสนฺโตสํ วิภาเวติฯ
โมฆราชตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
5. วิสาขปญฺจาลปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
น อุกฺขิเป โน จ ปริกฺขิเป ปเรติ อายสฺมโต วิสาขสฺส ปญฺจาลปุตฺตสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต จุทฺทเส กปฺเป ปจฺจนฺตคาเม ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ผลปริเยสนํ จรนฺเตหิ ตสฺมิํ คาเม มนุสฺเสหิ สทฺธิํ อรญฺญํ คโต ตตฺถ เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วลฺลิผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ มณฺฑลิกราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิสาโขติ ลทฺธนาโม ปญฺจาลราชธีตุยา ปุตฺตภาวโต ปจฺฉา ปญฺจาลปุตฺโตติ ปญฺญายิตฺถฯ โส ปิตริ มเต รชฺชํ กาเรนฺโต สตฺถริ อตฺตโน คามสมีปคเต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สตฺถารา สทฺธิํ สาวตฺถิํ คโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.39.31-36) –
‘‘สพฺเพ ชนา สมาคมฺม, อคมิํสุ วนํ ตทา;
ผลมนฺเวสมานา เต, อลภิํสุ ผลํ ตทาฯ
‘‘ตตฺถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วลฺลิผลมทาสหํฯ
‘‘จตุทฺทเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททิํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา เถโร ญาตีนํ อนุกมฺปาย ชาติภูมิํ อคมาสิฯ ตตฺถ มนุสฺสา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา กาเลน กาลํ ธมฺมํ สุณนฺตา เอกทิวสํ ‘‘กติหิ นุ โข, ภนฺเต, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ ธมฺมกถิกลกฺขณํ ปุจฺฉิํสุฯ เถโร เตสํ ธมฺมกถิกลกฺขณํ กเถนฺโต –
[209]
‘‘น อุกฺขิเป โน จ ปริกฺขิเป ปเร, น โอกฺขิเป ปารคตํ น เอรเย;
น จตฺตวณฺณํ ปริสาสุ พฺยาหเร, อนุทฺธโต สมฺมิตภาณิ สุพฺพโตฯ
[210]
‘‘สุสุขุมนิปุณตฺถทสฺสินา, มติกุสเลน นิวาตวุตฺตินา;
สํเสวิตพุทฺธสีลินา, นิพฺพานํ น หิ เตน ทุลฺลภ’’นฺติฯ –
คาถาทฺวยํ อภาสิฯ
ตตฺถ น อุกฺขิเปติ อตฺตานํ น อุกฺขิเปยฺย, ชาติอาทีหิ พาหุสจฺจาทีหิ จ อตฺตุกฺกํสนํ น กเรยฺยฯ
