6. นิตกตฺเถรคาถาวณฺณนา

กสฺส เสลูปมํ จิตฺตนฺติ อายสฺมโต นิตกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร อารามโคปโก หุตฺวา ชีวนฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาฬิเกรผลํ ทาตุกาโม อโหสิฯ สตฺถา ตํ อนุคฺคณฺหนฺโต อากาเสเยว ฐตฺวา ปฏิคฺคณฺหิฯ โส ตํ ทตฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวทิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นิตโกติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต ฆเฏนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.91-99) –

‘‘นคเร พนฺธุมติยา, อารามิโก อหํ ตทา;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลญฺชเสฯ

‘‘นาฬิเกรผลํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํ;

อากาเส ฐิตโก สนฺโต, ปฏิคฺคณฺหิ มหายโสฯ

‘‘วิตฺติสญฺชนโน มยฺหํ, ทิฏฺฐธมฺมสุขาวโห;

ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

‘‘อธิคจฺฉิํ ตทา ปีติํ, วิปุลญฺจ สุขุตฺตมํ;

อุปฺปชฺชเตว รตนํ, นิพฺพตฺตสฺส ตหิํ ตหิํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;

อภิญฺญาปารมิปฺปตฺโต, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถเร ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน วิหรนฺเต ปธานปริคฺคาหโก เถโร ตํ อารญฺญายตนํ คนฺตฺวา ตตฺถ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ ปริคฺคณฺหนตฺถํ ‘‘กสฺส เสลูปม’’นฺติอาทินา ปฐมํ คาถมาหฯ

[191] ตตฺถ กสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ฐิตํ นานุปกมฺปตีติ อิมสฺมิํ อรญฺญายตเน วสนฺเตสุ กสฺส ภิกฺขุโน จิตฺตํ อคฺคผลาธิคเมน เอกฆนสิลามยปพฺพตูปมํ สพฺเพสํ อิญฺชนานํ อภาวโต วสีภาวปฺปตฺติยา จ ฐิตํ สพฺเพหิปิ โลกธมฺเมหิ นานุกมฺปติ น เวธติฯ อิทานิสฺส อกมฺปนาการํ สทฺธิํ การเณน ทสฺเสตุํ ‘‘วิรตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิรตฺตํ รชนีเยสูติ วิราคสงฺขาเตน อริยมคฺเคน รชนีเยสุ ราคุปฺปตฺติเหตุภูเตสุ เตภูมกธมฺเมสุ วิรตฺตํ, ตตฺถ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนราคนฺติ อตฺโถฯ กุปฺปนีเยติ ปฏิฆฏฺฐานีเย, สพฺพสฺมิมฺปิ อาฆาตวตฺถุสฺมิํฯ น กุปฺปตีติ น ทุสฺสติ น วิการํ อาปชฺชติฯ ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตนฺติ ยสฺส อริยปุคฺคลสฺส จิตฺตํ มโน เอวํ วุตฺตนเยน ตาทิภาเวน ภาวิตํ, กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ตํ ปุคฺคลํ กุโต สตฺตโต สงฺขารโต วา ทุกฺขํ อุปคมิสฺสติ, น ตาทิสสฺส ทุกฺขํ อตฺถีติ อตฺโถฯ

[192] เอวํ อนิยมวเสน ปุจฺฉิตมตฺถํ นิตกตฺเถโร อตฺตูปนายิกํ กตฺวา วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘มม เสลูปมํ จิตฺต’’นฺติอาทินา ทุติยคาถาย อญฺญํ พฺยากาสิฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

นิตกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. โสณโปฏิริยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

น ตาว สุปิตุํ โหตีติ อายสฺมโต โสณสฺส โปฏิริยปุตฺตสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร สิขิสฺส ภควโต กาเล วนจโร หุตฺวา ชีวนฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กุรญฺชิยผลํ สตฺถุโน อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ โปฏิริยสฺส นาม คามโภชกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โสโณติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ภทฺทิยสฺส สากิยรญฺโญ เสนาปติ อโหสิฯ อถ ภทฺทิยราเช เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปพฺพชิเต, เสนาปติ ‘‘ราชาปิ นาม ปพฺพชิ, กิํ มยฺหํ ฆราวาเสนา’’ติ ปพฺพชิ? ปพฺพชิตฺวา ปน นิทฺทาราโม วิหรติ, น ภาวนมนุยุญฺชติฯ ตํ ภควา อนุปิยายํ อมฺพวเน วิหรนฺโต อตฺตโน โอภาสํ ผราเปตฺวา เตนสฺส สติํ ชเนตฺวา อิมาย คาถาย ตํ โอวทนฺโต –

[193]

‘‘น ตาว สุปิตุํ โหติ, รตฺติ นกฺขตฺตมาลินี;

ปฏิชคฺคิตุเมเวสา, รตฺติ โหติ วิชานตาฯ

[194]

‘‘หตฺถิกฺขนฺธาวปติตํ , กุญฺชโร เจ อนุกฺกเม;

สงฺคาเม เม มตํ เสยฺโย, ยญฺเจ ชีเว ปราชิโต’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ น ตาว สุปิตุํ โหติ, รตฺติ นกฺขตฺตมาลินีติ อฏฺฐหิ อกฺขเณหิ วชฺชิตํ นวมํ ขณํ ลภิตฺวา ฐิตสฺส วิญฺญุชาติกสฺส ยาว น อรหตฺตํ หตฺถคตํ โหติ, ตาว อยํ นกฺขตฺตมาลินี รตฺติ สุปิตุํ นิทฺทายิตุํ น โหติ, สุปนสฺส กาโล น โหติฯ อปิจ โข ปฏิชคฺคิตุเมเวสา, รตฺติ โหติ วิชานตาติ เอสา รตฺติ นาม มนุสฺสานํ มิคปกฺขีนญฺจ นิทฺทูปคมเนน วิเสสโต นิสฺสทฺทเวลาภูตา ปฏิปตฺติํ อตฺตนิ สญฺชคฺคิตุํ ชาคริยานุโยคมนุยุญฺชิตุเมว วิชานตา วิญฺญุนา อิจฺฉิตา โหตีติฯ

ตํ สุตฺวา โสโณ สํวิคฺคตรมานโส หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา อพฺโภกาสิกงฺคํ อธิฏฺฐาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต ‘‘หตฺถิกฺขนฺโธว ปติต’’นฺติ ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ อวปติตนฺติ อวมุขํ ปติตํ อุทฺธํปาทํ อโธมุขํ ปติตํฯ กุญฺชโร เจ อนุกฺกเมติ กุญฺชโร อนุกฺกเมยฺย เจฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทาหํ หตฺถิมารุหิตฺวา สงฺคามํ ปวิฏฺโฐ หตฺถิกฺขนฺธโต ปติโต, ตทาหํ สงฺคาเม เตน หตฺถินา มทฺทิโต มโต อโหสิํ เจ, ตํ เม มรณํ เสยฺโย, ยญฺเจ อิทานิ กิเลเสหิ ปราชิโต ชีเวยฺยํ, ตํ น เสยฺโยติฯ อิมํ คาถํ วทนฺโตเยว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.1-6) –