ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ อุณฺโหทกํ ตทนุรูปํ วาตารหญฺจ เภสชฺชํ ภควโต อุปนาเมสิฯ เตน จ สตฺถุ โรโค วูปสมิฯ ตสฺส ภควา อนุโมทนํ อกาสีติฯ

อุปวาณตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อิสิทินฺนตฺเถรคาถาวณฺณนา

ทิฏฺฐา มยาติ อายสฺมโต อิสิทินฺนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต พีชนิํ คเหตฺวา โพธิยา ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สุนาปรนฺตชนปเท เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อิสิทินฺโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ จนฺทนมาฬปฏิคฺคหเณ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา อคารํ อชฺฌาวสติฯ ตสฺส หิตานุกมฺปินี เทวตา ตํ โจเทนฺตี –

[187]

‘‘ทิฏฺฐา มยา ธมฺมธรา อุปาสกา, กามา อนิจฺจา อิติ ภาสมานา;

สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ เต อเปกฺขาฯ

[188]

‘‘อทฺธา น ชานนฺติ ยโตธ ธมฺมํ, กามา อนิจฺจา อิติ จาปิ อาหุ;

ราคญฺจ เตสํ น พลตฺถิ เฉตฺตุํ, ตสฺมา สิตา ปุตฺตทารํ ธนญฺจา’’ติฯ –

คาถาทฺวยมภาสิฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐา มยา ธมฺมธรา อุปาสกา, กามา อนิจฺจา อิติ ภาสมานาติ อิเธกจฺเจ ปริยตฺติธมฺมธรา อุปาสกา มยา ทิฏฺฐา, ปริยตฺติธมฺมธรตฺตา เอว ‘‘กามา นาเมเต อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’’ติ กาเมสุ อาทีนวปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ ภาสมานา, สยํ ปน สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ เต อเปกฺขาติ สารตฺตา หุตฺวา พหลราครตฺตา มณีสุ กุณฺฑเลสุ จ, มณิจิเตสุ วา กุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ปุตฺตธีตาสุ ทาเรสุ จ อธิคตสฺเนหา, อญฺญํ ภณนฺตา อญฺญํ กโรนฺตา ทิฏฺฐา มยาติ อตฺโถฯ

ยโตติ ยสฺมา เต อุปาสกา สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ อเปกฺขวนฺโต, ตสฺมา อิธ อิมสฺมิํ พุทฺธสาสเน ธมฺมํ ยาถาวโต อทฺธา เอกํเสน น ชานนฺติฯ เอวํ ภูตา จ ‘‘กามา อนิจฺจา’’อิติ จาปิ อาหุ อโหสิ, สตฺตปกติ วิจิตฺตสภาวาติ อธิปฺปาโยฯ ราคญฺจ เตสํ น พลตฺถิ เฉตฺตุนฺติ เตสํ อุปาสกานํ ยสฺมา ราคํ เฉตฺตุํ สมุจฺฉินฺทิตุํ ตาทิสํ ญาณพลํ นตฺถิ, ตสฺมา เตน การเณน สิตา ตณฺหาวเสน นิสฺสิตา ปุตฺตทารํ ธนญฺจ อลฺลีนา น วิสฺสชฺเชนฺตีติ สพฺพเมตํ เทวตา ตํเยว อุปาสกํ อุทฺทิสฺส อญฺญาปเทเสน กเถสิฯ ตํ สุตฺวา อุปาสโก สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.46-50) –

‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, โพธิยา ปาทปุตฺตเม;

สุมโน พีชนิํ คยฺห, อพีชิํ โพธิมุตฺตมํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, อพีชิํ โพธิมุตฺตมํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พีชนาย อิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต อิมา เอว คาถา อภาสีติฯ

อิสิทินฺนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สมฺพุลกจฺจานตฺเถรคาถาวณฺณนา

เทโว จาติ อายสฺมโต สมฺพุลกจฺจานตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตรํสิํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ นิโรธา วุฏฺฐหิตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตาลผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ‘‘สมฺพุโล’’ติ ลทฺธนาโม กจฺจานโคตฺตตาย สมฺพุลกจฺจาโนติ ปญฺญายิตฺถฯ

โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสมีเป เภรวาย นาม ปพฺพตคุหายํ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิหรติฯ อเถกทิวสํ มหา อกาลเมโฆ สตปฏลสหสฺสปฏโล ถเนนฺโต คชฺชนฺโต วิชฺชุลฺลตา นิจฺฉาเรนฺโต คฬคฬายนฺโต อุฏฺฐหิตฺวา วสฺสิตุํ อารภิ, อสนิโย ผลิํสุฯ ตํ สทฺทํ สุตฺวา อจฺฉตรจฺฉุวนมหิํสหตฺถิอาทโย ภีตตสิตา ภีตรวํ วิรวิํสุฯ เถโร ปน อารทฺธวิปสฺสนตฺตา กาเย ชีวิเต จ นิรเปกฺโข วิคตโลมหํโส ตํ อจินฺเตนฺโต วิปสฺสนายเมว กมฺมํ กโรนฺโต ฆมฺมาปคเมน อุตุสปฺปายลาเภน สมาหิตจิตฺโต ตาวเทว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา สห อภิญฺญาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.85-90) –

‘‘สตรํสี นาม ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;

วิเวกา วุฏฺฐหิตฺวาน, โคจรายาภินิกฺขมิฯ

‘‘ผลหตฺโถ อหํ ทิสฺวา, อุปคจฺฉิํ นราสภํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ตาลผลํ อทาสหํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ