9. ภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา

นทนฺติ เอวํ สปฺปญฺญาติ อายสฺมโต ภารทฺวาชตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สุมนํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปริปกฺกํ วลฺลิการผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โคตฺตนาเมน ภารทฺวาโชตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ โส วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต เอกปุตฺตํ ลภิฯ ตสฺส ‘‘กณฺหทินฺโน’’ติ นามํ อกาสิฯ ตสฺส วิญฺญุตํ ปตฺตกาเล ‘‘ตาต, อสุกสฺส นาม อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺขิตฺวา เอหี’’ติ ตํ ตกฺกสิลํ เปเสสิฯ โส คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค สตฺถุ สาวกํ อญฺญตรํ มหาเถรํ กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.66-70) –

‘‘สุมโน นาม สมฺพุทฺโธ, ตกฺกรายํ วสี ตทา;

วลฺลิการผลํ คยฺห, สยมฺภุสฺส อทาสหํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถสฺส ปิตา ภารทฺวาโช เวฬุวเน วิหรนฺตํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ อถ ปุตฺโต สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อาคโต สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺนํ ปิตรํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต ‘‘ปิตาปิ โข เม ปพฺพชิโต, กิํ นุ โข เตน ปพฺพชฺชากิจฺจํ มตฺถกํ ปาปิต’’นฺติ วีมํสนฺโต ขีณาสวภาวํ ญตฺวา ตํ สีหนาทํ นทาเปตุกาโม, ‘‘สาธุ, โข ตุมฺเหหิ กตํ ปพฺพชนฺเตหิ, ปพฺพชฺชากิจฺจํ ปน มตฺถกํ ปาปิต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ภารทฺวาโช ปุตฺตสฺส อธิคมํ ทีเปนฺโต –

[177]

‘‘นทนฺติ เอวํ สปฺปญฺญา, สีหาว คิริคพฺภเร;

วีรา วิชิตสงฺคามา, เชตฺวา มารํ สวาหนํฯ

[178]

‘‘สตฺถา จ ปริจิณฺโณ เม, ธมฺโม สงฺโฆ จ ปูชิโต;

อหญฺจ วิตฺโต สุมโน, ปุตฺตํ ทิสฺวา อนาสว’’นฺติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ นทนฺตีติ ยถาภุจฺจคุณาภิพฺยาหารวเสน อภีตนาทํ นทนฺติ คชฺชนฺติฯ เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพาการทสฺสนํฯ สปฺปญฺญาติ อคฺคมคฺคปญฺญาธิคเมน สพฺพปญฺญาธิคเมน สพฺพปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺตาฯ วีราติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺนตาย วีรา, ตโต เอว อนวเสสสํกิเลสปกฺขนิมฺมถเนน สวาหนํ กิเลสมารํ อภิสงฺขารมารํ เทวปุตฺตมารญฺจ เชตฺวา สพฺพโส วิชิตสงฺคามา นทนฺติ สปฺปญฺญาติ สมฺพนฺโธฯ

เอวํ วิเชตพฺพวิชเยน สีหนาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาราเธตพฺพสมาราธเนน อิจฺฉิตพฺพสิทฺธิยา จ ตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘สตฺถา จ ปริจิณฺโณ เม’’ติ ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ สตฺถา จ ปริจิณฺโณ เมติ มม สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยถานุสิฏฺฐํ โอวาทานุสาสนีกรเณน มยา ปริจิณฺโณ อุปาสิโต, น ธมฺมาธิกรณํ วิโสสิโตติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺโม สงฺโฆ จ ปูชิโตติ นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม, ยถาปฏิปตฺติยาคตมคฺคานุปฺปตฺติยา สีลทิฏฺฐิสามญฺญคมเนน อริยสงฺโฆ จ มยา ปูชิโต มานิโตฯ อหญฺจ วิตฺโต สุมโน, ปุตฺตํ ทิสฺวา อนาสวนฺติ มม ปุตฺตํ อนาสวํ สพฺพโส ขีณาสวํ ทิสฺวา ทสฺสนเหตุ อหมฺปิ วิตฺโต นิรามิสาย ปีติยา ตุฏฺโฐ, ตโตเยว นิรามิเสน โสมนสฺเสน สุมโน ชาโตติ อตฺโถฯ

ภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. กณฺหทินฺนตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุปาสิตา สปฺปุริสาติ อายสฺมโต กณฺหทินฺนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ โสภิตํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปุนฺนาคปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กณฺหทินฺโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ธมฺมเสนาปติํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.61-65) –

‘‘โสภิโต นาม สมฺพุทฺโธ, จิตฺตกูเฏ วสี ตทา;

คเหตฺวา คิริปุนฺนาคํ, สยมฺภุํ อภิปูชยิํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[179]

‘‘อุปาสิตา สปฺปุริสา, สุตา ธมฺมา อภิณฺหโส;

สุตฺวาน ปฏิปชฺชิสฺสํ, อญฺชสํ อมโตคธํฯ

[180]

‘‘ภวราคหตสฺส เม สโต, ภวราโค ปุน เม น วิชฺชติ;

น จาหุ น จ เม ภวิสฺสติ, น จ เม เอตรหิ วิชฺชตี’’ติฯ –

คาถาทฺวยํ อภาสิฯ

ตตฺถ อุปาสิตาติ ปริจริตา ปฏิปตฺติปยิรุปาสนาย ปยิรุปาสิตาฯ สปฺปุริสาติ สนฺเตหิ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคตา ปุริสา, อริยปุคฺคลา สาริปุตฺตตฺเถราทโยฯ เอเตน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทสฺเสติฯ น หิ ปติรูปเทสวาเสน วินา สปฺปุริสูปนิสฺสโย สมฺภวติฯ สุตา ธมฺมาติ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตธมฺมา โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตาฯ เอเตน อตฺตโน พาหุสจฺจํ ทสฺเสนฺโต ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ อภิณฺหโสติ พหุโส น กาเลน กาลํฯ อิทญฺจ ปทํ ‘‘อุปาสิตา สปฺปุริสา’’ติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺพํฯ สุตฺวาน ปฏิปชฺชิสฺสํ, อญฺชสํ อมโตคธนฺติ เต ธมฺเม สุตฺวา ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม สลกฺขณาทิโต ปริคฺคเหตฺวา อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อมโตคธํ นิพฺพานปติฏฺฐํ ตํสมฺปาปกํ อญฺชสํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิํ ปาปุณิํฯ