8. ภรตตฺเถรคาถาวณฺณนา
เอหิ , นนฺทก, คจฺฉามาติ อายสฺมโต ภรตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ มนุญฺญทสฺสนํ มุทุสุขสมฺผสฺสํ อุปาหนทฺวยํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต สตฺถารํ จงฺกมนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปาหนา อุปนาเมตฺวา, ‘‘อภิรุหตุ ภควา อุปาหนา, ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ อาหฯ อภิรุหิ ภควา ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถํ อุปาหนาฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท จมฺปานคเร คหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ภรโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต โสณตฺเถรสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘โสปิ นาม ปพฺพชี’’ติ สญฺชาตสํเวโค ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.71-89) –
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;
ทิวาวิหารา นิกฺขมฺม, ปถมารุหิ จกฺขุมาฯ
‘‘ปานธิํ สุกตํ คยฺห, อทฺธานํ ปฏิปชฺชหํ;
ตตฺถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, ปตฺติกํ จารุทสฺสนํฯ
‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นีหริตฺวาน ปานธิํ;
ปาทมูเล ฐเปตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ
‘‘อภิรูห มหาวีร, สุคตินฺท วินายก;
อิโต ผลํ ลภิสฺสามิ, โส เม อตฺโถ สมิชฺฌตุฯ
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;
ปานธิํ อภิรูหิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิฯ
‘‘โย ปานธิํ เม อทาสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ
‘‘พุทฺธสฺส คิรมญฺญาย, สพฺเพ เทวา สมาคตา;
อุทคฺคจิตฺตา สุมนา, เวทชาตา กตญฺชลีฯ
‘‘ปานธีนํ ปทาเนน, สุขิโตยํ ภวิสฺสติ;
ปญฺจปญฺญาสกฺขตฺตุญฺจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติฯ
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํฯ
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ
‘‘เทวโลเก มนุสฺเส วา, นิพฺพตฺติสฺสติ ปุญฺญวา;
เทวยานปฏิภาคํ, ยานํ ปฏิลภิสฺสติฯ
‘‘ปาสาทา สิวิกา วยฺหํ, หตฺถิโน สมลงฺกตา;
รถา วาชญฺญสํยุตฺตา, สทา ปาตุภวนฺติ เมฯ
‘‘อคารา นิกฺขมนฺโตปิ, รเถน นิกฺขมิํ อหํ;
เกเสสุ ฉิชฺชมาเนสุ, อรหตฺตมปาปุณิํฯ
‘‘ลาภา มยฺหํ สุลทฺธํ เม, วาณิชฺชํ สุปฺปโยชิตํ;
ทตฺวาน ปานธิํ เอกํ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํฯ
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ ปานธิมทาสหํ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปานธิสฺส อิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา อตฺตโน กนิฏฺฐภาติเกน นนฺทกตฺเถเรน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อญฺญาพฺยากรเณ กเต ‘‘อิทานิ นนฺทโกปิ อรหา ชาโต, หนฺท มยํ อุโภปิ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วุสิตพฺรหฺมจริยตํ นิเวเทสฺสามาติ อุปฺปนฺนํ ปริวิตกฺกํ นนฺทกตฺเถรสฺส กเถนฺโต –
[175]
‘‘เอหิ นนฺทก คจฺฉาม, อุปชฺฌายสฺส สนฺติกํ;
สีหนาทํ นทิสฺสาม, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สมฺมุขาฯ
[176]
‘‘ยาย โน อนุกมฺปาย, อมฺเห ปพฺพาชยี มุนิ;
โส โน อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ นนฺทกาติ อาลปนํฯ เอหีติ ตสฺส อตฺตโน สนฺติกกรณํฯ คจฺฉามาติ เตน อตฺตนา จ เอกชฺฌํ กาตพฺพกิริยาวจนํ, อุปชฺฌายสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ สมนฺตจกฺขุนา พุทฺธจกฺขุนา จ สตฺตานํ อาสยานุสยจริตาทีนํ ยถาภูตวิโลกเนน สเทวกสฺส โลกสฺส วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายตีติ วิเสสโต อุปชฺฌาโยติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ ยทตฺถํ คมนํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีหนาทํ นทิสฺสาม, พุทฺธเสฏฺฐสฺส สมฺมุขา’’ติ อาหฯ ยถาภุจฺจคุณาภิพฺยาหารตาย อภีตนาทภาวโต สีหนาทํ พุทฺธสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ตโต เอว สพฺพสตฺตุตฺตมตาย เสฏฺฐสฺส, พุทฺธานํ วา สาวกพุทฺธาทีนํ เสฏฺฐสฺส สมฺมุขา ปุรโต นทิสฺสามาติ อตฺโถฯ
ยถา ปน สีหนาทํ นทิตุกาโม, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยายา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ยายาติ ยทตฺถํ, ยาย ยทตฺถานุปฺปตฺติยาติ อตฺโถฯ โนติ อมฺหากํฯ อนุกมฺปายาติ อนุคฺคณฺหเนน อมฺเห ทฺเวปิ ปพฺพาชยิ ปพฺพาเชสิฯ มุนีติ ภควาฯ โส โน อตฺโถ อนุปฺปตฺโตติ โส อตฺโถ สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขยภูตํ อรหตฺตผลํ โน อมฺเหหิ อนุปฺปตฺโต, อธิคโตติ อตฺโถฯ
ภรตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
9. ภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา
นทนฺติ เอวํ สปฺปญฺญาติ อายสฺมโต ภารทฺวาชตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สุมนํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปริปกฺกํ วลฺลิการผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โคตฺตนาเมน ภารทฺวาโชตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ โส วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต เอกปุตฺตํ ลภิฯ ตสฺส ‘‘กณฺหทินฺโน’’ติ นามํ อกาสิฯ ตสฺส วิญฺญุตํ ปตฺตกาเล ‘‘ตาต, อสุกสฺส นาม อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺขิตฺวา เอหี’’ติ ตํ ตกฺกสิลํ เปเสสิฯ โส คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค สตฺถุ สาวกํ อญฺญตรํ มหาเถรํ กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.66-70) –
‘‘สุมโน นาม สมฺพุทฺโธ, ตกฺกรายํ วสี ตทา;
วลฺลิการผลํ คยฺห, สยมฺภุสฺส อทาสหํฯ
‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อถสฺส ปิตา ภารทฺวาโช เวฬุวเน วิหรนฺตํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ อถ ปุตฺโต สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อาคโต สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺนํ ปิตรํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต ‘‘ปิตาปิ โข เม ปพฺพชิโต, กิํ นุ โข เตน ปพฺพชฺชากิจฺจํ มตฺถกํ ปาปิต’’นฺติ วีมํสนฺโต ขีณาสวภาวํ ญตฺวา ตํ สีหนาทํ นทาเปตุกาโม, ‘‘สาธุ, โข ตุมฺเหหิ กตํ ปพฺพชนฺเตหิ, ปพฺพชฺชากิจฺจํ ปน มตฺถกํ ปาปิต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ภารทฺวาโช ปุตฺตสฺส อธิคมํ ทีเปนฺโต –
[177]
‘‘นทนฺติ เอวํ สปฺปญฺญา, สีหาว คิริคพฺภเร;
วีรา วิชิตสงฺคามา, เชตฺวา มารํ สวาหนํฯ
[178]
‘‘สตฺถา จ ปริจิณฺโณ เม, ธมฺโม สงฺโฆ จ ปูชิโต;
อหญฺจ วิตฺโต สุมโน, ปุตฺตํ ทิสฺวา อนาสว’’นฺติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
