6. ปุณฺณมาสตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปญฺจ นีวรเณ หิตฺวาติอาทิกา อายสฺมโต ปุณฺณมาสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถริ อรญฺเญ วิหรนฺเต ปํสุกูลจีวรํ ทุมสาขาย ลคฺเคตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ ธนุหตฺโถ คหนํ ปวิฏฺโฐ สตฺถุ ปํสุกูลํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ธนุํ นิกฺขิปิตฺวา พุทฺธคุเณ อนุสฺสริตฺวา ปํสุกูลํ วนฺทิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิยกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส กิร ชาตทิวเส ตสฺมิํ เคเห สพฺพภาชนานิ สุวณฺณรตนมเยหิ มาเสหิ ปริปุณฺณาเนว อเหสุํฯ เตนสฺส ปุณฺณมาโสตฺเวว นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ทารปริคฺคหํ กตฺวา เอกสฺมิํ ปุตฺเต อุปฺปนฺเน ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา คามกาวาเส วสนฺโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49.1-8) –

‘‘ติสฺโส นามาสิ ภควา, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;

ปํสุกูลํ ฐเปตฺวาน, วิหารํ ปาวิสี ชิโนฯ

‘‘วินตํ ธนุมาทาย, ภกฺขตฺถาย จริํ อหํ;

มณฺฑลคฺคํ คเหตฺวาน, กานนํ ปาวิสิํ อหํฯ

‘‘ตตฺถทฺทสํ ปํสุกูลํ, ทุมคฺเค ลคฺคิตํ ตทา;

จาปํ ตตฺเถว นิกฺขิปฺป, สิเร กตฺวาน อญฺชลิํฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปุลาย จ ปีติยา;

พุทฺธเสฏฺฐํ สริตฺวาน, ปํสุกูลํ อวนฺทหํฯ

‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ปํสุกูลมวนฺทหํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, วนฺทนาย อิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา สาวตฺถิํ อุปคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สุสาเน วสติ, ตสฺส จ อจิราคตสฺเสว สโต ปุตฺโต กาลมกาสิฯ ทารกมาตา เถรสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา, ‘‘มา อิทํ อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชาโน หเรยฺยุ’’นฺติ ตํ อุปฺปพฺพาเชตุกามา มหตา ปริวาเรน เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ปโลเภตุํ อารภิฯ เถโร อตฺตโน วีตราคภาวชานาปนตฺถํ อากาเส ฐตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติกิตฺตนมุเขน ตสฺสา ธมฺมํ เทเสนฺโต –

[171]

‘‘ปญฺจ นีวรเณ หิตฺวา, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;

ธมฺมาทาสํ คเหตฺวาน, ญาณทสฺสนมตฺตโนฯ

[172]

‘‘ปจฺจเวกฺขิํ อิมํ กายํ, สพฺพํ สนฺตรพาหิรํ;

อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสถา’’ติฯ –

คาถาทฺวยํ อภาสิฯ

ตตฺถ ปญฺจ นีวรเณ หิตฺวาติ กามจฺฉนฺทาทิเก ปญฺจ นีวรเณ ปหาย ฌานาธิคเมน วิทฺธํเสตฺวาฯ โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยาติ กามโยคาทีหิ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส อนุปทฺทุตสฺส นิพฺพานสฺส อธิคมายฯ ธมฺมาทาสนฺติ ธมฺมภูตํ อาทาสํฯ ยถา หิ อาทาโส โอโลเกนฺตสฺส รูปกาเย คุณาคุณํ อาทํเสติ, เอวํ วิปสฺสนาสงฺขาโต ธมฺมานํ สามญฺญวิเสสาวโพธนโต ญาณทสฺสนภูโต ธมฺมาทาโส วิปสฺสนฺตสฺส โวทานสํกิเลสธมฺมวิภาวเนน ตปฺปหานสาธเนน จ วิเสสโต นามกาเย คุณํ อาทํเสติฯ เตนาห –

‘‘ธมฺมาทาสํ คเหตฺวาน, ญาณทสฺสนมตฺตโน;

ปจฺจเวกฺขิํ อิมํ กายํ, สพฺพํ สนฺตรพาหิร’’นฺติฯ –

อิมํ กายํ ธมฺมสมูหํ มม อตฺตภาวํ อชฺฌตฺติกพาหิรายตนภาวโต สนฺตรพาหิรํ สพฺพํ อนวเสสํ ธมฺมาทาสํ คเหตฺวา ‘‘อนิจฺจ’’นฺติปิ ‘‘ทุกฺข’’นฺติปิ ‘‘อนตฺตา’’ติปิ ปติอเวกฺขิํ ญาณจกฺขุนา ปสฺสิํฯ เอวํ ปสฺสตา จ มยา อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จาติ อตฺตโน สนฺตาเน ปรสนฺตาเน จ ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสถ นิจฺจสาราทิวิรหิโต ตุจฺโฉ ขนฺธปญฺจกสงฺขาโต อตฺตภาวกาโย ญาณจกฺขุนา ยาถาวโต อปสฺสิตฺถฯ สกลมฺปิ หิ ขนฺธปญฺจกํ ‘‘อวิชฺชานิวุตสฺส, ภิกฺขเว, พาลสฺส ตณฺหาสํยุตฺตสฺส เอวมยํ กาโย สมุทาคโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.19) ‘‘กาโย’’ติ วุจฺจติฯ ‘‘อทิสฺสถา’’ติ จ อิมินา ยเทว กาเย ทฏฺฐพฺพํ, ตํ ทิฏฺฐํ, น ทานิสฺส กิญฺจิ มยา ปสฺสิตพฺพํ อตฺถีติ กตกิจฺจตํ ทสฺเสนฺโต อญฺญํ พฺยากาสิฯ เอวํ เถโร อิมาหิ คาถาหิ ปุราณทุติยิกาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ สรเณสุ จ สีเลสุ จ สมฺปติฏฺฐาเปตฺวา อุยฺโยเชสิฯ

ปุณฺณมาสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. นนฺทกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยถาปิ ภทฺโท อาชญฺโญติ อายสฺมโต นนฺทกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล ปจฺจนฺตเทเส อุปฺปชฺชิตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต วนจาริโก หุตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ จงฺกมนฏฺฐานํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วาลุกา โอกิริฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท จมฺปายํ คหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส นนฺทโกติ นามํ อกํสุฯ เชฏฺฐกภาตา ปนสฺส ภรโต นามฯ ตสฺส ปุพฺพโยโค อนนฺตรวตฺถุสฺมิํ อาวิภวิสฺสติฯ เต อุโภปิ วิญฺญุตํ ปตฺวา อายสฺมนฺตํ โสณํ โกฬิวิสํ ปพฺพชิตํ สุตฺวา ‘‘โสโณปิ นาม ตถาสุขุมาโล ปพฺพชิ, กิมงฺคํ ปน มย’’นฺติ ปพฺพชิํสุฯ เตสุ ภรโต นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ นนฺทโก ปน กิเลสานํ พลวภาเวน ตาว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตุํ นาสกฺขิ, วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรติ เอวฯ อถสฺส ภรตตฺเถโร อาสยํ ญตฺวา อวสฺสโย ภวิตุกาโม ตํ ปจฺฉาสมณํ กตฺวา วิหารโต นิกฺขมิตฺวา มคฺคสมีเป นิสินฺโน วิปสฺสนากถํ กเถสิฯ

เตน จ สมเยน สกฏสตฺเถ คจฺฉนฺเต เอโก สกเฏ ยุตฺโต โคโณ จิกฺขลฺลฏฺฐาเน สกฏํ อุทฺธริตุํ อสกฺโกนฺโต ปริปติฯ ตโต นํ สตฺถวาโห สกฏา โมเจตฺวา ติณญฺจ ปานียญฺจ ทตฺวา ปริสฺสมํ อปเนตฺวา ปุน ธุเร โยเชสิฯ ตโต โคโณ วูปสนฺตปริสฺสโม ลทฺธพโล ตํ สกฏํ จิกฺขลฺลฏฺฐานโต อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺฐาเปสิฯ อถ ภรตตฺเถโร นนฺทกสฺส ‘‘ปสฺสสิ โน ตฺวํ, อาวุโส นนฺทก, อิมสฺส กมฺม’’นฺติ ตํ นิทสฺเสตฺวา เตน ‘‘ปสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อิมมตฺถํ สุฏฺฐุ อุปธาเรหี’’ติ อาหฯ อิตโร ‘‘ยถายํ โคโณ วูปสนฺตปริสฺสโม ปงฺกฏฺฐานโต ภารํ อุพฺพหติ, เอวํ มยาปิ สํสารปงฺกโต อตฺตา อุทฺธริตพฺโพ’’ติ ตเมวารมฺมณํ กตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.48.90-95) –