5. วีตโสกตฺเถรคาถาวณฺณนา
เกเส เม โอลิขิสฺสนฺตีติอาทิกา อายสฺมโต วีตโสกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหตา อิสิคเณน ปริวุโต อรญฺเญ วสนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ ‘‘อุทุมฺพรปุปฺผสทิสา ทุลฺลภทสฺสนา พุทฺธา ภควนฺโต, อิทาเนว อุปคนฺตพฺพา’’ติ มหติยา ปริสาย สทฺธิํ สตฺถารํ ทฏฺฐุํ คจฺฉนฺโต ทิยฑฺฒโยชเน เสเส พฺยาธิโก หุตฺวา พุทฺธคตาย สญฺญาย กาลงฺกโต เทเวสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อฏฺฐารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ มตฺถเก ธมฺมาโสกรญฺโญ กนิฏฺฐภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส วีตโสโกติ นาม อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ขตฺติยกุมาเรหิ สิกฺขิตพฺพวิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต คิริทตฺตตฺเถรํ นิสฺสาย คิหิภูโต สุตฺตนฺตปิฏเก อภิธมฺมปิฏเก จ วิสารโท หุตฺวา เอกทิวสํ มสฺสุกมฺมสมเย กปฺปกสฺส หตฺถโต อาทาสํ คเหตฺวา กายํ โอโลเกนฺโต วลิตปลิตาทีนิ ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค วิปสฺสนาย จิตฺตํ โอตาเรตฺวา ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ตสฺมิํเยว อาสเน โสตาปนฺโน หุตฺวา คิริทตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49.9-26) –
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภฯ
‘‘นทีโสตปฏิภาคา, สิสฺสา อายนฺติ เม ตทา;
เตสาหํ มนฺเต วาเจมิ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโตฯ
‘‘สิทฺธตฺโถ นาม สมฺพุทฺโธ, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท;
ตมนฺธการํ นาเสตฺวา, ญาณาโลกํ ปวตฺตยิฯ
‘‘มม อญฺญตโร สิสฺโส, สิสฺสานํ โส กเถสิ เม;
สุตฺวาน เต เอตมตฺถํ, อาโรเจสุํ มมํ ตทาฯ
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, สพฺพญฺญู โลกนายโก;
ตสฺสานุวตฺตติ ชโน, ลาโภ อมฺหํ น วิชฺชติฯ
‘‘อธิจฺจุปฺปตฺติกา พุทฺธา, จกฺขุมนฺโต มหายสา;
ยํนูนาหํ พุทฺธเสฏฺฐํ, ปสฺเสยฺยํ โลกนายกํฯ
‘‘อชินํ เม คเหตฺวาน, วากจีรํ กมณฺฑลุํ;
อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, สิสฺเส อามนฺตยิํ อหํฯ
‘‘โอทุมฺพริกปุปฺผํว, จนฺทมฺหิ สสกํ ยถา;
วายสานํ ยถา ขีรํ, ทุลฺลโภ โลกนายโกฯ
‘‘พุทฺโธ โลกมฺหิ อุปฺปนฺโน, มนุสฺสตฺตมฺปิ ทุลฺลภํ;
อุโภสุ วิชฺชมาเนสุ, สวนญฺจ สุทุลฺลภํฯ
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, จกฺขุํ ลจฺฉาม โน ภวํ;
เอถ สพฺเพ คมิสฺสาม, สมฺมาสมฺพุทฺธสนฺติกํฯ
‘‘กมณฺฑลุธรา สพฺเพ, ขราชินนิวาสิโน;
เต ชฏาภารภริตา, นิกฺขมุํ วิปินา ตทาฯ
‘‘ยุคมตฺตํ เปกฺขมานา, อุตฺตมตฺถํ คเวสิโน;
อาสตฺติโทสรหิตา, อสมฺภีตาว เกสรีฯ
‘‘อปฺปกิจฺจา อโลลุปฺปา, นิปกา สนฺตวุตฺติโน;
อุญฺฉาย จรมานา เต, พุทฺธเสฏฺฐมุปาคมุํฯ
‘‘ทิยฑฺฒโยชเน เสเส, พฺยาธิ เม อุปปชฺชถ;
พุทฺธเสฏฺฐํ สริตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํฯ
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธสญฺญายิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –
[169]
‘‘เกเส เม โอลิขิสฺสนฺติ, กปฺปโก อุปสงฺกมิ;
ตโต อาทาสมาทาย, สรีรํ ปจฺจเวกฺขิสํฯ
[170]
‘‘ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสิตฺถ, อนฺธกาเร ตโม พฺยคา;
สพฺเพ โจฬา สมุจฺฉินฺนา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ เกเส เม โอลิขิสฺสนฺติ, กปฺปโก อุปสงฺกมีติ คิหิกาเล มสฺสุกมฺมสมเย ‘‘มม เกเส โอลิขิสฺสํ กปฺเปมี’’ติ เกสาทีนํ เฉทนาทิวเสน กปฺปนโต กปฺปโก นฺหาปิโต มํ อุปคจฺฉิฯ ตโตติ กปฺปกโตฯ สรีรํ ปจฺจเวกฺขิสนฺติ สพฺพกายิเก อาทาเส ปลิตวลิตมุขนิมิตฺตาทิทสฺสนมุเขน ‘‘อภิภูโต วต ชราย เม กาโย’’ติ ชราภิภูตํ อตฺตโน สรีรํ ปจฺจเวกฺขิํฯ เอวํ ปจฺจเวกฺขโต จ ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสิตฺถ นิจฺจธุวสุขสภาวาทีหิ ริตฺโต หุตฺวา เม กาโย อทิสฺสถ ปญฺญายิฯ กสฺมา? อนฺธกาเร ตโม พฺยคา เยน อโยนิโสมนสิการสงฺขาเตน ตมสา อตฺตโน กาเย อนฺธคตา วิชฺชมานมฺปิ อสุภาทิสภาวํ อปสฺสนฺตา อวิชฺชมานํ สุภาทิอาการํ คณฺหนฺติ, ตสฺมิํ อนฺธกาเร อนฺธกรณฏฺฐาเน กาเย โยนิโสมนสิการสงฺขาเตน ญาณาโลเกน อวิชฺชาตโม วิคโต, ตโต เอว สพฺเพ โจฬา สมุจฺฉินฺนา โจรา วิย กุสลภณฺฑจฺเฉทนโต, สาธูหิ อลาตพฺพโต อสงฺคเหตพฺพโต สงฺการกูฏาทีสุ ฉฑฺฑิตปิโลติกขณฺฑํ วิย อิสฺสรชเนน อริยชเนน ชิคุจฺฉิตพฺพตาย โจฬา วิยาติ วา ‘‘โจฬา’’ติ ลทฺธนามา กิเลสา สมุจฺฉินฺนาฯ อคฺคมคฺเคน สมุคฺฆาฏิตตฺตา เอว จ เนสํ นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ นตฺถีติฯ
วีตโสกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
6. ปุณฺณมาสตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปญฺจ นีวรเณ หิตฺวาติอาทิกา อายสฺมโต ปุณฺณมาสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถริ อรญฺเญ วิหรนฺเต ปํสุกูลจีวรํ ทุมสาขาย ลคฺเคตฺวา คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺเฐ ธนุหตฺโถ คหนํ ปวิฏฺโฐ สตฺถุ ปํสุกูลํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ธนุํ นิกฺขิปิตฺวา พุทฺธคุเณ อนุสฺสริตฺวา ปํสุกูลํ วนฺทิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิยกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส กิร ชาตทิวเส ตสฺมิํ เคเห สพฺพภาชนานิ สุวณฺณรตนมเยหิ มาเสหิ ปริปุณฺณาเนว อเหสุํฯ เตนสฺส ปุณฺณมาโสตฺเวว นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ทารปริคฺคหํ กตฺวา เอกสฺมิํ ปุตฺเต อุปฺปนฺเน ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา คามกาวาเส วสนฺโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49.1-8) –
‘‘ติสฺโส นามาสิ ภควา, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ปํสุกูลํ ฐเปตฺวาน, วิหารํ ปาวิสี ชิโนฯ
‘‘วินตํ ธนุมาทาย, ภกฺขตฺถาย จริํ อหํ;
มณฺฑลคฺคํ คเหตฺวาน, กานนํ ปาวิสิํ อหํฯ
‘‘ตตฺถทฺทสํ ปํสุกูลํ, ทุมคฺเค ลคฺคิตํ ตทา;
จาปํ ตตฺเถว นิกฺขิปฺป, สิเร กตฺวาน อญฺชลิํฯ
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปุลาย จ ปีติยา;
พุทฺธเสฏฺฐํ สริตฺวาน, ปํสุกูลํ อวนฺทหํฯ
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ปํสุกูลมวนฺทหํ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, วนฺทนาย อิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา สาวตฺถิํ อุปคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สุสาเน วสติ, ตสฺส จ อจิราคตสฺเสว สโต ปุตฺโต กาลมกาสิฯ ทารกมาตา เถรสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา, ‘‘มา อิทํ อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชาโน หเรยฺยุ’’นฺติ ตํ อุปฺปพฺพาเชตุกามา มหตา ปริวาเรน เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ปโลเภตุํ อารภิฯ เถโร อตฺตโน วีตราคภาวชานาปนตฺถํ อากาเส ฐตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติกิตฺตนมุเขน ตสฺสา ธมฺมํ เทเสนฺโต –
[171]
‘‘ปญฺจ นีวรเณ หิตฺวา, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;
ธมฺมาทาสํ คเหตฺวาน, ญาณทสฺสนมตฺตโนฯ
[172]
