เมนู

4. วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยํ กิจฺจํ ทฬฺหวีริเยนาติอาทิกา อายสฺมโต วลฺลิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต อสีติโกฏิวิภวํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปพฺพตปาเท อรญฺญายตเน เอกิสฺสา นทิยา ตีเร อสฺสมํ กาเรตฺวา วิหรนฺโต อตฺตโน อนุคฺคณฺหนตฺถํ อุปคตํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อชินจมฺมํ ปตฺถริตฺวา อทาสิ ฯ ตตฺถ นิสินฺนํ ภควนฺตํ ปุปฺเผหิ จ จนฺทเนน จ ปูเชตฺวา อมฺพผลานิ ทตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิฯ ตสฺส ภควา นิสินฺนาสนสมฺปตฺติํ ปกาเสนฺโต อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ‘‘กณฺหมิตฺโต’’ติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ เวสาลิคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มหากจฺจานตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิฯ โส มนฺทปญฺโญ ทนฺธปรกฺกโม จ หุตฺวา จิรํ กาลํ วิญฺญุํ สพฺรหฺมจาริํ นิสฺสาเยว วสติฯ ภิกฺขู ‘‘ยถา นาม วลฺลิ รุกฺขาทีสุ กิญฺจิ อนิสฺสาย วฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, เอวมยมฺปิ กญฺจิ ปณฺฑิตํ อนิสฺสาย วฑฺฒิตุํ น สกฺโกตี’’ติ วลฺลิโยตฺเวว สมุทาจริํสุฯ อปรภาเค ปน เวณุทตฺตตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สโต สมฺปชาโน หุตฺวา วิหรนฺโต ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา ปฏิปตฺติกฺกมํ เถรํ ปุจฺฉนฺโต –

[167]

‘‘ยํ กิจฺจํ ทฬฺหวีริเยน, ยํ กิจฺจํ โพทฺธุมิจฺฉตา;

กริสฺสํ นาวรชฺฌิสฺสํ, ปสฺส วีริยํ ปรกฺกมํฯ

[168]

‘‘ตฺวญฺจ เม มคฺคมกฺขาหิ, อญฺชสํ อมโตคธํ;

อหํ โมเนน โมนิสฺสํ, คงฺคาโสโตว สาคร’’นฺติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ ยํ กิจฺจํ ทฬฺหวีริเยนาติ ทฬฺเหน วีริเยน ถิเรน ปรกฺกเมน, ทฬฺหวีริเยน วา ปุริสโธรยฺเหน ยํ กิจฺจํ กาตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ ยํ กิจฺจํ โพทฺธุมิจฺฉตาติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ นิพฺพานเมว วา โพทฺธุํ พุชฺฌิตุํ อิจฺฉนฺเตน ปฏิวิชฺฌิตุกาเมน ยํ กิจฺจํ กรณียํฯ กริสฺสํ นาวรชฺฌิสฺสนฺติ ตมหํ ทานิ กริสฺสํ น วิราเธสฺสํ, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชิสฺสามิฯ ปสฺส วีริยํ ปรกฺกมนฺติ ยถา ปฏิปชฺชมาเน ธมฺเม วิธินา อีรณโต ‘‘วีริยํ’’, ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนโต ‘‘ปรกฺกโม’’ติ จ ลทฺธนามํ สมฺมาวายามํ ปสฺส น สทฺธเมวาติ อตฺตโน กตฺตุกามตํ ทสฺเสติฯ

ตฺวญฺจาติ กมฺมฏฺฐานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อาลปติฯ เมติ มยฺหํฯ มคฺคมกฺขาหีติ อริยมคฺคํ กเถหิ, โลกุตฺตรมคฺคสมฺปาปกํ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ กเถหีติ อตฺโถฯ อญฺชสนฺติ อุชุกํ มชฺฌิมปฏิปทาภาเวน อนฺตทฺวยสฺส อนุปคมนโตฯ อมเต นิพฺพาเน สมฺปาปกภาเวน ปติฏฺฐิตตฺตา อมโตคธํฯ โมเนนาติ ญาเณน มคฺคปญฺญายฯ โมนิสฺสนฺติ ชานิสฺสํ นิพฺพานํ ปฏิวิชฺฌิสฺสํ ปาปุณิสฺสํฯ คงฺคาโสโตว สาครนฺติ ยถา คงฺคาย โสโต สาครํ สมุทฺทํ อวิรชฺฌนฺโต เอกํสโต โอคาหติ, เอวํ ‘‘อหํ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺโต มคฺคญาเณน นิพฺพานํ อธิคมิสฺสามิ, ตสฺมา ตํ กมฺมฏฺฐานํ เม อาจิกฺขถา’’ติ เถรํ กมฺมฏฺฐานํ ยาจิฯ

ตํ สุตฺวา เวณุทตฺตตฺเถโร ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ โสปิ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺโต นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49.75-105) –

‘‘ปญฺจ กามคุเณ หิตฺวา, ปิยรูเป มโนรเม;

อสีติ โกฏิโย หิตฺวา, ปพฺพชิํ อนคาริยํฯ

‘‘ปพฺพชิตฺวาน กาเยน, ปาปกมฺมํ วิวชฺชยิํ;

วจีทุจฺจริตํ หิตฺวา, นทีกูเล วสามหํฯ

‘‘เอกกํ มํ วิหรนฺตํ, พุทฺธเสฏฺโฐ อุปาคมิ;

นาหํ ชานามิ พุทฺโธติ, อกาสิํ ปฏิสนฺถารํฯ

‘‘กริตฺวา ปฏิสนฺถารํ, นามโคตฺตมปุจฺฉหํ;

เทวตานุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโทฯ

‘‘โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา อิธาคโต;

วิโรเจสิ ทิสา สพฺพา, อุทยํ สูริโย ยถาฯ

‘‘สหสฺสารานิ จกฺกานิ, ปาเท ทิสฺสนฺติ มาริส;

โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํฯ

‘‘นามโคตฺตํ ปเวเทหิ, สํสยํ อปเนหิ เม;

นมฺหิ เทวา น คนฺธพฺโพ, นมฺหิ สกฺโก ปุรินฺทโทฯ

‘‘พฺรหฺมภาโว จ เม นตฺถิ, เอเตสํ อุตฺตโม อหํ;

อตีโต วิสยํ เตสํ, ทาลยิํ กามพนฺธนํฯ

‘‘สพฺเพ กิเลเส ฌาเปตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;

ตสฺส วาจํ สุณิตฺวาหํ, อิทํ วจนมพฺรวิํฯ

‘‘ยทิ พุทฺโธสิ สพฺพญฺญู, นิสีท ตฺวํ มหามุเน;

ตมหํ ปูชยิสฺสามิ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ตุวํฯ

‘‘ปตฺถริตฺวาชินจมฺมํ , อทาสิ สตฺถุโน อหํ;

นิสีทิ ตตฺถ ภควา, สีโหว คิริคพฺภเรฯ

‘‘ขิปฺปํ ปพฺพตมารุยฺห, อมฺพสฺส ผลมคฺคหิํ;

สาลกลฺยาณิกํ ปุปฺผํ, จนฺทนญฺจ มหารหํฯ

‘‘ขิปฺปํ ปคฺคยฺห ตํ สพฺพํ, อุเปตฺวา โลกนายกํ;

ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, สาลปุปฺผมปูชยิํฯ

‘‘จนฺทนํ อนุลิมฺปิตฺวา, อวนฺทิํ สตฺถุโน อหํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปุลาย จ ปีติยาฯ

‘‘อชินมฺหิ นิสีทิตฺวา, สุเมโธ โลกนายโก;

มม กมฺมํ ปกิตฺเตสิ, หาสยนฺโต มมํ ตทาฯ

‘‘อิมินา ผลทาเนน, คนฺธมาเลหิ จูภยํ;

ปญฺจวีเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติฯ

‘‘อนูนมนสงฺกปฺโป, วสวตฺตี ภวิสฺสติ;

ฉพฺพีสติกปฺปสเต, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติฯ

‘‘ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี, จาตุรนฺโต มหิทฺธิโก;

เวภารํ นาม นครํ, วิสฺสกมฺเมน มาปิตํฯ

‘‘เหสฺสติ สพฺพโสวณฺณํ, นานารตนภูสิตํ;

เอเตเนว อุปาเยน, สํสริสฺสติ โส ภเวฯ

‘‘สพฺพตฺถ ปูชิโต หุตฺวา, เทวตฺเต อถ มานุเส;

ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติฯ

‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, อนคารี ภวิสฺสติ;

อภิญฺญาปารคู หุตฺวา, นิพฺพายิสฺสตินาสโวฯ

‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, สุเมโธ โลกนายโก;

มม นิชฺฌายมานสฺส, ปกฺกามิ อนิลญฺชเสฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘ตุสิตโต จวิตฺวาน, นิพฺพตฺติํ มาตุกุจฺฉิยํ;

โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ยมฺหิ คพฺเภ วสามหํฯ

‘‘มาตุกุจฺฉิคเต มยิ, อนฺนปานญฺจ โภชนํ;

มาตุยา มม ฉนฺเทน, นิพฺพตฺตติ ยทิจฺฉกํฯ

‘‘ชาติยา ปญฺจวสฺเสน, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;

โอโรปิตมฺหิ เกสมฺหิ, อรหตฺตมปาปุณิํฯ

‘‘ปุพฺพกมฺมํ คเวสนฺโต, โอเรน นาทฺทสํ อหํ;

ติํสกปฺปสหสฺสมฺหิ, มม กมฺมมนุสฺสริํฯ

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ตว สาสนมาคมฺม, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ พุทฺธมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต เถโร อิมาเยว คาถา อภาสีติฯ

วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. วีตโสกตฺเถรคาถาวณฺณนา

เกเส เม โอลิขิสฺสนฺตีติอาทิกา อายสฺมโต วีตโสกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหตา อิสิคเณน ปริวุโต อรญฺเญ วสนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ ‘‘อุทุมฺพรปุปฺผสทิสา ทุลฺลภทสฺสนา พุทฺธา ภควนฺโต, อิทาเนว อุปคนฺตพฺพา’’ติ มหติยา ปริสาย สทฺธิํ สตฺถารํ ทฏฺฐุํ คจฺฉนฺโต ทิยฑฺฒโยชเน เสเส พฺยาธิโก หุตฺวา พุทฺธคตาย สญฺญาย กาลงฺกโต เทเวสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อฏฺฐารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ มตฺถเก ธมฺมาโสกรญฺโญ กนิฏฺฐภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส วีตโสโกติ นาม อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ขตฺติยกุมาเรหิ สิกฺขิตพฺพวิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต คิริทตฺตตฺเถรํ นิสฺสาย คิหิภูโต สุตฺตนฺตปิฏเก อภิธมฺมปิฏเก จ วิสารโท หุตฺวา เอกทิวสํ มสฺสุกมฺมสมเย กปฺปกสฺส หตฺถโต อาทาสํ คเหตฺวา กายํ โอโลเกนฺโต วลิตปลิตาทีนิ ทิสฺวา สญฺชาตสํเวโค วิปสฺสนาย จิตฺตํ โอตาเรตฺวา ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ตสฺมิํเยว อาสเน โสตาปนฺโน หุตฺวา คิริทตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49.9-26) –

‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภฯ

‘‘นทีโสตปฏิภาคา, สิสฺสา อายนฺติ เม ตทา;

เตสาหํ มนฺเต วาเจมิ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโตฯ

‘‘สิทฺธตฺโถ นาม สมฺพุทฺโธ, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท;

ตมนฺธการํ นาเสตฺวา, ญาณาโลกํ ปวตฺตยิฯ

‘‘มม อญฺญตโร สิสฺโส, สิสฺสานํ โส กเถสิ เม;

สุตฺวาน เต เอตมตฺถํ, อาโรเจสุํ มมํ ตทาฯ

‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, สพฺพญฺญู โลกนายโก;

ตสฺสานุวตฺตติ ชโน, ลาโภ อมฺหํ น วิชฺชติฯ

‘‘อธิจฺจุปฺปตฺติกา พุทฺธา, จกฺขุมนฺโต มหายสา;

ยํนูนาหํ พุทฺธเสฏฺฐํ, ปสฺเสยฺยํ โลกนายกํฯ