เมนู

3. โสภิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

สติมา ปญฺญวาติ อายสฺมโต โสภิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปุพฺเพนิวาสญาณลาภีนํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ อุทฺทิสฺส ปตฺถนํ กตฺวา ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส สมีเป อรญฺญายตเน อสฺสมํ กาเรตฺวา วนมูลผลาผเลน ยาเปนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสเนว ภทฺทวตีนคเร สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จา’’ติอาทีหิ ฉหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ , สตฺถา จสฺส ภาวินิํ สมฺปตฺติํ ปกาเสสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ โสภิโตติสฺส นามํ อกํสุฯ โส อปเรน สมเยน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ ปุพฺเพนิวาสญาเณ จิณฺณวสี จ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49.46-74) –

‘‘ทกฺขิเณ หิมวนฺตสฺส, สุกโต อสฺสโม มม;

อุตฺตมตฺถํ คเวสนฺโต, วสามิ วิปิเน ตทาฯ

‘‘ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺโฐ, มูเลน จ ผเลน จ;

อนฺเวสนฺโต อาจริยํ, วสามิ เอกโก อหํฯ

‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท;

จตุสจฺจํ ปกาเสติ, อุทฺธรนฺโต มหาชนํฯ

‘‘นาหํ สุโณมิ สมฺพุทฺธํ, นปิ เม โกจิ สํสติ;

อฏฺฐวสฺเส อติกฺกนฺเต, อสฺโสสิํ โลกนายกํฯ

‘‘อคฺคิทารุํ นีหริตฺวา, สมฺมชฺชิตฺวาน อสฺสมํ;

ขาริภารํ คเหตฺวาน, นิกฺขมิํ วิปินา อหํฯ

‘‘เอกรตฺติํ วสนฺโตหํ, คาเมสุ นิคเมสุ จ;

อนุปุพฺเพน จนฺทวติํ, ตทาหํ อุปสงฺกมิํฯ

‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, สุเมโธ โลกนายโก;

อุทฺธรนฺโต พหู สตฺเต, เทเสติ อมตํ ปทํฯ

‘‘ชนกายมติกฺกมฺม, วนฺทิตฺวา ชินสาครํ;

เอกํสํ อชินํ กตฺวา, สนฺถวิํ โลกนายกํฯ

‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;

ปรายโน ปติฏฺฐา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโมฯ

‘‘เนปุญฺโญ ทสฺสเน วีโร, ตาเรสิ ชนตํ ตุวํ;

นตฺถญฺโญ ตารโก โลเก, ตวุตฺตริตโร มุเนฯ

‘‘สกฺกา เถเว กุสคฺเคน, ปเมตุํ สาครุตฺตเม;

น ตฺเวว ตว สพฺพญฺญุ, ญาณํ สกฺกา ปเมตเวฯ

‘‘ตุลทณฺเฑ ฐเปตฺวาน, มหิํ สกฺกา ธเรตเว;

นตฺเวว ตว ปญฺญาย, ปมาณมตฺถิ จกฺขุมฯ

‘‘อากาโส มินิตุํ สกฺกา, รชฺชุยา องฺคุเลน วา;

นตฺเวว ตว สพฺพญฺญุ, สีลํ สกฺกา ปเมตเวฯ

‘‘มหาสมุทฺเท อุทกํ, อากาโส จ วสุนฺธรา;

ปริเมยฺยานิ เอตานิ, อปฺปเมยฺโยสิ จกฺขุมฯ

‘‘ฉหิ คาถาหิ สพฺพญฺญุํ, กิตฺตยิตฺวา มหายสํ;

อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาน, ตุณฺหี อฏฺฐาสหํ ตทาฯ

‘‘ยํ วทนฺติ สุเมโธติ, ภูริปญฺญํ สุเมธสํ;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘โย เม ญาณํ ปกิตฺเตสิ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโตฯ

‘‘สตฺตสตฺตติ กปฺปานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;

สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติฯ

‘‘อเนกสตกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;

ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํฯ

‘‘เทวภูโต มนุสฺโส วา, ปุญฺญกมฺมสมาหิโต;

อนูนมนสงฺกปฺโป, ติกฺขปญฺโญ ภวิสฺสติฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชิสฺสติกิญฺจโน;

ชาติยา สตฺตวสฺเสน, อรหตฺตํ ผุสิสฺสติฯ

‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ สาสนํ;

เอตฺถนฺตเร น ชานามิ, เจตนํ อมโนรมํฯ

‘‘สํสริตฺวา ภเว สพฺเพ, สมฺปตฺตานุภวิํ อหํ;

โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ผลํ ญาณสฺส โถมเนฯ

‘‘ติยคฺคี นิพฺพุตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ

‘‘ติํสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ ญาณมถวิํ อหํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลํ ญาณสฺส โถมเนฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

โส อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสํ อนุปฏิปาฏิยา อนุสฺสรนฺโต ยาว อสญฺญภเว อจิตฺตกปฏิสนฺธิ, ตาว อทฺทสฯ ตโต ปญฺจ กปฺปสตานิ จิตฺตปฺปวตฺติํ อทิสฺวา อวสาเนว ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ อาวชฺเชนฺโต นยวเสน ‘‘อสญฺญภโว ภวิสฺสตี’’ติ นิฏฺฐํ อคมาสิฯ เตนาห ภควา – ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อสญฺญสตฺตา นาม ทีฆายุกา เทวา, ตโต จุโต โสภิโต อิธูปปนฺโน, โส เอตํ ภวํ ชานาติ, โสภิโต อนุสฺสรตี’’ติ (ปารา. 232 อตฺถโต สมานํ)ฯ เอวํ นยวเสน อนุสฺสรนฺตสฺส อนุสฺสรณโกสลฺลํ ทิสฺวา สตฺถา เถรํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ ตโต เอว จายํ อายสฺมา สวิเสสํ อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ ตสฺส จ ปจฺจยภูตํ ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โสมนสฺสชาโต ตทตฺถทีปนํ อุทานํ อุทาเนนฺโต –

[165]

‘‘สติมา ปญฺญวา ภิกฺขุ, อารทฺธพลวีริโย;

ปญฺจ กปฺปสตานาหํ, เอกรตฺติํ อนุสฺสริํฯ

[166]

‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน, สตฺต อฏฺฐ จ ภาวยํ;

ปญฺจ กปฺปสตานาหํ, เอกรตฺติํ อนุสฺสริ’’นฺติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ สติมาติ สยํ สมุทาคมนสมฺปนฺนาย สติปฏฺฐานภาวนาปาริปูริยา สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา จ สติมาฯ ปญฺญวาติ ฉฬภิญฺญาปาริปูริยา ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา จ ปญฺญวาฯ ภินฺนกิเลสตาย ภิกฺขุ

สทฺธาทิพลานญฺเจว จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยสฺส จ สํสิทฺธิปาริปูริยา อารทฺธพลวีริโยฯ สทฺธาทีนญฺเหตฺถ พลคฺคหเณน คหณํ สติปิ สติอาทีนํ พลภาเว, ยถา ‘‘โคพลิพทฺธา ปุญฺญญาณสมฺภารา’’ติฯ ปญฺจ กปฺปสตานาหํ, เอกรตฺติํ อนุสฺสรินฺติ เอกรตฺติํ วิย อนุสฺสริํฯ วิย-สทฺโท หิ อิธ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, เอเตน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณ อตฺตโน ญาณวสีภาวํ ทีเปติฯ

อิทานิ ยาย ปฏิปตฺติยา อตฺตโน สติมนฺตาทิภาโว สาติสยํ ปุพฺเพนิวาสญาณญฺจ สิทฺธํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทินา ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเนติ กายานุปสฺสนาทิเก อตฺตโน วิสยเภเทน จตุพฺพิเธ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก สติสงฺขาเต สติปฏฺฐาเนฯ สตฺตาติ สตฺต โพชฺฌงฺเคฯ อฏฺฐาติ อฏฺฐ มคฺคงฺคานิฯ สติปฏฺฐาเนสุ หิ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺตสฺส สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูริํ คตา เอว โหนฺติ, ตถา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคฯ เตนาห ธมฺมเสนาปติ – ‘‘จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา’’ติอาทีหิ (ที. นิ. 3.143) สตฺตโกฏฺฐาสิเกสุ สตฺตติํสาย โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ เอกสฺมิํ โกฏฺฐาเส ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺเต อิตเร อคจฺฉนฺตา นาม นตฺถีติฯ ภาวยนฺติ ภาวนาเหตุฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

โสภิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยํ กิจฺจํ ทฬฺหวีริเยนาติอาทิกา อายสฺมโต วลฺลิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คโต อสีติโกฏิวิภวํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปพฺพตปาเท อรญฺญายตเน เอกิสฺสา นทิยา ตีเร อสฺสมํ กาเรตฺวา วิหรนฺโต อตฺตโน อนุคฺคณฺหนตฺถํ อุปคตํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อชินจมฺมํ ปตฺถริตฺวา อทาสิ ฯ ตตฺถ นิสินฺนํ ภควนฺตํ ปุปฺเผหิ จ จนฺทเนน จ ปูเชตฺวา อมฺพผลานิ ทตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิฯ ตสฺส ภควา นิสินฺนาสนสมฺปตฺติํ ปกาเสนฺโต อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ‘‘กณฺหมิตฺโต’’ติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ เวสาลิคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มหากจฺจานตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิฯ โส มนฺทปญฺโญ ทนฺธปรกฺกโม จ หุตฺวา จิรํ กาลํ วิญฺญุํ สพฺรหฺมจาริํ นิสฺสาเยว วสติฯ ภิกฺขู ‘‘ยถา นาม วลฺลิ รุกฺขาทีสุ กิญฺจิ อนิสฺสาย วฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, เอวมยมฺปิ กญฺจิ ปณฺฑิตํ อนิสฺสาย วฑฺฒิตุํ น สกฺโกตี’’ติ วลฺลิโยตฺเวว สมุทาจริํสุฯ อปรภาเค ปน เวณุทตฺตตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สโต สมฺปชาโน หุตฺวา วิหรนฺโต ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา ปฏิปตฺติกฺกมํ เถรํ ปุจฺฉนฺโต –

[167]

‘‘ยํ กิจฺจํ ทฬฺหวีริเยน, ยํ กิจฺจํ โพทฺธุมิจฺฉตา;

กริสฺสํ นาวรชฺฌิสฺสํ, ปสฺส วีริยํ ปรกฺกมํฯ

[168]

‘‘ตฺวญฺจ เม มคฺคมกฺขาหิ, อญฺชสํ อมโตคธํ;

อหํ โมเนน โมนิสฺสํ, คงฺคาโสโตว สาคร’’นฺติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ ยํ กิจฺจํ ทฬฺหวีริเยนาติ ทฬฺเหน วีริเยน ถิเรน ปรกฺกเมน, ทฬฺหวีริเยน วา ปุริสโธรยฺเหน ยํ กิจฺจํ กาตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ ยํ กิจฺจํ โพทฺธุมิจฺฉตาติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ นิพฺพานเมว วา โพทฺธุํ พุชฺฌิตุํ อิจฺฉนฺเตน ปฏิวิชฺฌิตุกาเมน ยํ กิจฺจํ กรณียํฯ กริสฺสํ นาวรชฺฌิสฺสนฺติ ตมหํ ทานิ กริสฺสํ น วิราเธสฺสํ, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชิสฺสามิฯ ปสฺส วีริยํ ปรกฺกมนฺติ ยถา ปฏิปชฺชมาเน ธมฺเม วิธินา อีรณโต ‘‘วีริยํ’’, ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนโต ‘‘ปรกฺกโม’’ติ จ ลทฺธนามํ สมฺมาวายามํ ปสฺส น สทฺธเมวาติ อตฺตโน กตฺตุกามตํ ทสฺเสติฯ