เมนู

2. ภทฺทชิตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปนาโท นาม โส ราชาติ อายสฺมโต ภทฺทชิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ ปารํ คนฺตฺวา กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญายตเน อสฺสมํ กาเรตฺวา วสนฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา อากาสโต โอตริฯ โอติณฺณสฺส ปน ภควโต มธุญฺจ ภิสมุฬาลญฺจ สปฺปิญฺจ ขีรญฺจ อุปนาเมสิ, ตสฺส ตํ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทาย ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน ตุสิเต นิพฺพตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหทฺธโน เสฏฺฐิ หุตฺวา อฏฺฐสฏฺฐิภิกฺขุสหสฺสํ โภเชตฺวา ติจีวเรน อจฺฉาเทสิฯ

เอวํ พหุํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน พุทฺธสุญฺเญ โลเก ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิตฺวา ตโต จุโต ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา รชฺชํ อนุสาสนฺโต ปุตฺตํ ปจฺเจกโพธิํ อธิคนฺตฺวา ฐิตํ อุปฏฺฐหิตฺวา ตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ กตฺวา ปูเชสิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ตานิ ปุญฺญานิ กตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ภทฺทิยนคเร อสีติโกฏิวิภวสฺส ภทฺทิยเสฏฺฐิสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ภทฺทชีติสฺส นามํ อโหสิฯ ตสฺส กิร อิสฺสริยโภคปริวาราทิสมฺปตฺติ จริมภเว โพธิสตฺตสฺส วิย อโหสิฯ

ตทา สตฺถา สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา ภทฺทชิกุมารํ สงฺคณฺหิตุํ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ภทฺทิยนครํ คนฺตฺวา ชาติยาวเน วสิ ตสฺส ญาณปริปากํ อาคมยมาโนฯ

โสปิ อุปริ ปาสาเท นิสินฺโน สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ โสตุํ คจฺฉนฺตํ มหาชนํ ทิสฺวา ‘‘กตฺถายํ มหาชโน คจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ การณํ สุตฺวา สยมฺปิ มหตา ปริวาเรน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิโตว สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.56.98-116) –

‘‘โอคฺคยฺห ยํ โปกฺขรณิํ, นานากุญฺชรเสวิตํ;

อุทฺธรามิ ภิสํ ตตฺถ, ฆาสเหตุ อหํ ตทาฯ

‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, ปทุมุตฺตรสวฺหโย;

รตฺตมฺพรธโร พุทฺโธ, คจฺฉเต อนิลญฺชเสฯ

‘‘ธุนนฺโต ปํสุกูลานิ, สทฺทํ อสฺโสสหํ ตทา;

อุทฺธํ นิชฺฌายมาโนหํ, อทฺทสํ โลกนายกํฯ

‘‘ตตฺเถว ฐิตโก สนฺโต, อายาจิํ โลกนายกํ;

มธุํ ภิเสหิ สหิตํ, ขีรํ สปฺปิํ มุฬาลิกํฯ

‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ เม พุทฺโธ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา;

ตโต การุณิโก สตฺถา, โอโรหิตฺวา มหายโสฯ

‘‘ปฏิคฺคณฺหิ มมํ ภิกฺขํ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา;

ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ, อกา เม อนุโมทนํฯ

‘‘สุขี โหตุ มหาปุญฺญ, คติ ตุยฺหํ สมิชฺฌตุ;

อิมินา ภิสทาเนน, ลภสฺสุ วิปุลํ สุขํฯ

‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ชลชุตฺตมนามโก;

ภิกฺขมาทาย สมฺพุทฺโธ, อากาเสนาคมา ชิโนฯ

‘‘ตโต ภิสํ คเหตฺวาน, อาคจฺฉิํ มม อสฺสมํ;

ภิสํ รุกฺเข ลคฺเคตฺวาน, มม ทานํ อนุสฺสริํฯ

‘‘มหาวาโต อุฏฺฐหิตฺวา, สญฺจาเลสิ วนํ ตทา;

อากาโส อภินาทิตฺถ, อสนี จ ผลี ตทาฯ

‘‘ตโต เม อสนีปาโต, มตฺถเก นิปตี ตทา;

โสหํ นิสินฺนโก สนฺโต, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํฯ

‘‘ปุญฺญกมฺเมน สญฺญุตฺโต, ตุสิตํ อุปปชฺชหํ;

กเฬวรํ เม ปติตํ, เทวโลเก รมามหํฯ

‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ , นาริโย สมลงฺกตา;

สายํ ปาตํ อุปฏฺฐนฺติ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘มนุสฺสโยนิมาคนฺตฺวา, สุขิโต โหมหํ ตทา;

โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘อนุกมฺปิตโก เตน, เทวเทเวน ตาทินา;

สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ภิสํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺเต ปน เตน อธิคเต สตฺถา ภทฺทิยเสฏฺฐิํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตว ปุตฺโต อลงฺกตปฏิยตฺโต ธมฺมํ สุณนฺโต อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิ, เตนสฺส อิทาเนว ปพฺพชิตุํ ยุตฺตํ, โน เจ ปพฺพชติ, ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติฯ เสฏฺฐิ ‘‘น มยฺหํ ปุตฺตสฺส ทหรสฺเสว สโต ปรินิพฺพาเนน กิจฺจํ อตฺถิ, ปพฺพาเชถ น’’นฺติ อาหฯ ตํ สตฺถา ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปาเทตฺวา ตตฺถ สตฺตาหํ วสิตฺวา โกฏิคามํ ปาปุณิ, โส จ คาโม คงฺคาตีเรฯ โกฏิคามวาสิโน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตสุํฯ ภทฺทชิตฺเถโร สตฺถารา อนุโมทนาย อารทฺธมตฺตาย พหิคามํ คนฺตฺวา ‘‘คงฺคาตีเร มคฺคสมีเป สตฺถุ อาคตกาเล วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิฯ มหาเถเรสุ อาคจฺฉนฺเตสุปิ อวุฏฺฐหิตฺวา สตฺถุ อาคตกาเลเยว วุฏฺฐหิฯ ปุถุชฺชนภิกฺขู, ‘‘อยํ อธุนา ปพฺพชิโต มหาเถเรสุ อาคจฺฉนฺเตสุ มานตฺถทฺโธ หุตฺวา น วุฏฺฐาสี’’ติ อุชฺฌายิํสุฯ โกฏิคามวาสิโน สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ พหู นาวาสงฺฆาเฏ พนฺธิํสุ, สตฺถา ‘‘หนฺทสฺส อานุภาวํ ปกาเสมี’’ติ นาวาสงฺฆาเฏ ฐตฺวา, ‘‘กหํ, ภทฺทชี’’ติ ปุจฺฉิฯ ภทฺทชิตฺเถโร ‘‘เอโสหํ, ภนฺเต’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อญฺชลิํ กตฺวา อฏฺฐาสิฯ สตฺถา, ‘‘เอหิ, ภทฺทชิ, อมฺเหหิ สทฺธิํ เอกนาวํ อภิรุหา’’ติฯ โส อุปฺปติตฺวา สตฺถุ ฐิตนาวายํ อฏฺฐาสิฯ สตฺถา คงฺคามชฺฌํ คตกาเล, ‘‘ภทฺทชิ, ตยา มหาปนาทราชกาเล อชฺฌาวุฏฺฐรตนปาสาโท กห’’นฺติ อาหฯ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน นิมุคฺโค’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภทฺทชิ, สพฺรหฺมจารีนํ กงฺขํ ฉินฺทา’’ติฯ

ตสฺมิํ ขเณ เถโร สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อิทฺธิพเลน คนฺตฺวา ปาสาทถูปิกํ ปาทงฺคุลนฺตเรน สนฺนิรุมฺภิตฺวา ปญฺจวีสติโยชนํ ปาสาทํ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติ, อุปฺปตนฺโต จ ปญฺญาส โยชนานิ ปาสาทํ อุทกโต อุกฺขิปิฯ อถสฺส ปุริมภเว ญาตกา ปาสาทคเตน โลเภน มจฺฉกจฺฉปมณฺฑูกา หุตฺวา ตสฺมิํ ปาสาเท อุฏฺฐหนฺเต ปริวตฺติตฺวา อุทเก ปติํสุฯ สตฺถา เต ปตนฺเต ทิสฺวา ‘‘ญาตกา เต, ภทฺทชิ, กิลมนฺตี’’ติ อาหฯ เถโร สตฺถุ วจเนน ปาสาทํ วิสฺสชฺเชสิฯ ปาสาโท ยถาฐาเน เอว ปติฏฺฐหิฯ สตฺถา ปารงฺคโต ภิกฺขูหิ ‘‘กทา, ภนฺเต, ภทฺทชิตฺเถเรน อยํ ปาสาโท อชฺฌาวุฏฺโฐ’’ติ ปุฏฺโฐ มหาปนาทชาตกํ (ชา. 1.3.40-41) กเถตฺวา มหาชนํ ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ เถโร ปน อตฺตโน อชฺฌาวุฏฺฐปุพฺพํ สุวณฺณปาสาทํ ทสฺเสตฺวา –

[163]

‘‘ปนาโท นาม โส ราชา, ยสฺส ยูโป สุวณฺณโย;

ติริยํ โสฬสุพฺเพโธ, อุพฺภมาหุ สหสฺสธาฯ

[164]

‘‘สหสฺสกณฺโฑ สตเคณฺฑุ, ธชาลุ หริตามโย;

อนจฺจุํ ตตฺถ คนฺธพฺพา, ฉ สหสฺสานิ สตฺตธา’’ติฯ –

ทฺวีหิ คาถาหิ วณฺเณนฺโต อญฺญํ พฺยากาสิฯ

ตตฺถ ปนาโท นาม โส ราชาติ อตีเต ปนาโท นาม โส ราชา อโหสีติ อตฺตภาวอนฺตรหิตตาย อตฺตานํ ปรํ วิย นิทฺทิสติฯ โส เอว หิ รชฺเช ฐิตกาลโต ปฏฺฐาย สทา อุสฺสาหสมฺปตฺติอาทินา มหตา ราชานุภาเวน มหตา จ กิตฺติสทฺเทน สมนฺนาคตตฺตา ‘‘ราชา มหาปนาโท’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ ยสฺส ยูโป สุวณฺณโยติ ยสฺส รญฺโญ อยํ ยูโป ปาสาโท สุวณฺณมโยฯ ติริยํ โสฬสุพฺเพโธติ วิตฺถารโต โสฬสกณฺฑปาตปฺปมาโณฯ โส ปน อฑฺฒโยชนมตฺโต โหติฯ อุพฺภามาหุ สหสฺสธาติ อุพฺภํ อุจฺจํ เอวมสฺส ปาสาทสฺส สหสฺสธา สหสฺสกณฺฑปฺปมาณมาหุฯ

โส ปน โยชนโต ปญฺจวีสติโยชนปฺปมาโณ โหติฯ เกจิ ปเนตฺถ คาถาสุขตฺถํ ‘‘อาหู’’ติ ทีฆํ กตํฯ อาหุ อโหสีติ อตฺถํ วทนฺติฯ

สหสฺสกณฺโฑติ สหสฺสภูมิโกฯ สตเคณฺฑูติ อเนกสตนิยฺยูหโกฯ ธชาลูติ ตตฺถ ตตฺถ นิยฺยูหสิขราทีสุ ปติฏฺฐาปิเตหิ ยฏฺฐิธชปฏากธชาทิธเชหิ สมฺปนฺโนฯ หริตามโยติ จามีกรสุวณฺณมโยฯ เกจิ ปน ‘‘หริตชาติมณิสริกฺขโก’’ติ วทนฺติ คนฺธพฺพาติ นฏาฯ ฉ สหสฺสานิ สตฺตธาติ ฉมตฺตานิ คนฺธพฺพสหสฺสานิ สตฺตธา ตสฺส ปาสาทสฺส สตฺตสุ ฐาเนสุ รญฺโญ อภิรมาปนตฺถํ นจฺจิํสูติ อตฺโถฯ เต เอวํ นจฺจนฺตาปิ ราชานํ หาเสตุํ นาสกฺขิํสุฯ อถ สกฺโก เทวราชา เทวนเฏ เปเสตฺวา สมชฺชํ กาเรสิ, ตทา ราชา หสีติฯ

ภทฺทชิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โสภิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

สติมา ปญฺญวาติ อายสฺมโต โสภิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปุพฺเพนิวาสญาณลาภีนํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ อุทฺทิสฺส ปตฺถนํ กตฺวา ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส สมีเป อรญฺญายตเน อสฺสมํ กาเรตฺวา วนมูลผลาผเลน ยาเปนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสเนว ภทฺทวตีนคเร สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จา’’ติอาทีหิ ฉหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ , สตฺถา จสฺส ภาวินิํ สมฺปตฺติํ ปกาเสสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ โสภิโตติสฺส นามํ อกํสุฯ โส อปเรน สมเยน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ ปุพฺเพนิวาสญาเณ จิณฺณวสี จ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49.46-74) –

‘‘ทกฺขิเณ หิมวนฺตสฺส, สุกโต อสฺสโม มม;

อุตฺตมตฺถํ คเวสนฺโต, วสามิ วิปิเน ตทาฯ

‘‘ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺโฐ, มูเลน จ ผเลน จ;

อนฺเวสนฺโต อาจริยํ, วสามิ เอกโก อหํฯ

‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท;

จตุสจฺจํ ปกาเสติ, อุทฺธรนฺโต มหาชนํฯ

‘‘นาหํ สุโณมิ สมฺพุทฺธํ, นปิ เม โกจิ สํสติ;

อฏฺฐวสฺเส อติกฺกนฺเต, อสฺโสสิํ โลกนายกํฯ

‘‘อคฺคิทารุํ นีหริตฺวา, สมฺมชฺชิตฺวาน อสฺสมํ;

ขาริภารํ คเหตฺวาน, นิกฺขมิํ วิปินา อหํฯ

‘‘เอกรตฺติํ วสนฺโตหํ, คาเมสุ นิคเมสุ จ;

อนุปุพฺเพน จนฺทวติํ, ตทาหํ อุปสงฺกมิํฯ

‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, สุเมโธ โลกนายโก;

อุทฺธรนฺโต พหู สตฺเต, เทเสติ อมตํ ปทํฯ

‘‘ชนกายมติกฺกมฺม, วนฺทิตฺวา ชินสาครํ;

เอกํสํ อชินํ กตฺวา, สนฺถวิํ โลกนายกํฯ

‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;

ปรายโน ปติฏฺฐา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโมฯ

‘‘เนปุญฺโญ ทสฺสเน วีโร, ตาเรสิ ชนตํ ตุวํ;

นตฺถญฺโญ ตารโก โลเก, ตวุตฺตริตโร มุเนฯ