1. อุตฺตรตฺเถรคาถาวณฺณนา

ขนฺธา มยา ปริญฺญาตาติ อายสฺมโต อุตฺตรตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สาสเน ลทฺธปฺปสาโท หุตฺวา อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิฯ โส สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อตฺตโน ญาตเก สนฺนิปาเตตฺวา พหุํ ปูชาสกฺการํ สมฺภริตฺวา ธาตุปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาเกเต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุตฺตโรติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน สาวตฺถิํ คโต กณฺฑมฺพมูเล กตํ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสีทิตฺวา ปุน กาฬการามสุตฺตเทสนาย (อ. นิ. 4.24) อภิวฑฺฒมานสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สตฺถารา สทฺธิํ ราชคหํ คนฺตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา ตตฺเถว วสนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49.106-110) –

‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, สิทฺธตฺเถ โลกนายเก;

มม ญาตี สมาเนตฺวา, ธาตุปูชํ อกาสหํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ธาตุมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ธาตุปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต พุทฺธุปฏฺฐานตฺถํ ราชคหโต สาวตฺถิํ อุปคโต ภิกฺขูหิ ‘‘กิํ, อาวุโส, ปพฺพชฺชากิจฺจํ ตยา มตฺถกํ ปาปิต’’นฺติ ปุฏฺโฐ อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[161]

‘‘ขนฺธา มยา ปริญฺญาตา, ตณฺหา เม สุสมูหตา;

ภาวิตา มม โพชฺฌงฺคา, ปตฺโต เม อาสวกฺขโยฯ

[162]

‘‘โสหํ ขนฺเธ ปริญฺญาย, อพฺพหิตฺวาน ชาลินิํ;

ภาวยิตฺวาน โพชฺฌงฺเค, นิพฺพายิสฺสํ อนาสโว’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ ขนฺธาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ปริญฺญาตาติ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ ปริจฺฉิชฺช ญาตา ภาวิตาฯ เตน ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ปริญฺญาภิสมยมาหฯ ตณฺหาติ ตสติ ปริตสตีติ ตณฺหาฯ สุสมูหตาติ สมุคฺฆาฏิตาฯ เอเตน สมุทยสจฺจสฺส ปหานาภิสมยํ วทติฯ ภาวิตา มม โพชฺฌงฺคาติ โพธิสงฺขาตาย สติอาทิธมฺมสามคฺคิยา, ตํสมงฺคิโน วา โพธิสงฺขาตสฺส อริยปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคาฯ สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตา มคฺคปริยาปนฺนา ธมฺมา มยา ภาวิตา อุปฺปาทิตา วฑฺฒิตาฯ โพชฺฌงฺคคฺคหเณเนว เจตฺถ ตํสหจริตตาย สพฺเพ มคฺคธมฺมา, สพฺเพ จ โพธิปกฺขิยธมฺมา คหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เอเตเนว มคฺคสจฺจสฺส ภาวนาภิสมยํ ทสฺเสติฯ ปตฺโต เม อาสวกฺขโยติ กามาสวาทโย อาสวา ขียนฺติ เอตฺถาติ อาสวกฺขโยติ ลทฺธนาโม อสงฺขตธมฺโม มยา ปตฺโต อธิคโตฯ เอเตน นิโรธสจฺจสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมยํ กเถติฯ เอตฺตาวตา อตฺตโน สอุปาทิเสสนิพฺพานสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ปน อนุปาทิเสสนิพฺพานสมฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสห’’นฺติอาทินา ทุติยํ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – โสหํ เอวํ วุตฺตนเยน ขนฺเธ ปริญฺญาย ปริชานิตฺวา, ตถา ปริชานนฺโต เอว สกอตฺตภาวปรอตฺตภาเวสุ อชฺฌตฺติกพาหิรายตเนสุ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ สํสิพฺพนาการํ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติสงฺขาตํ ชาลํ เอตสฺส อตฺถีติ ชาลินีติ ลทฺธนามํ ตณฺหํ อพฺพหิตฺวาน มม จิตฺตสนฺตานโต อุทฺธริตฺวา, ตถา นํ อุทฺธรนฺโตเยว วุตฺตปฺปเภเท โพชฺฌงฺเค ภาวยิตฺวาน เต ภาวนาปาริปูริํ ปาเปตฺวา ตโต เอว อนาสโว หุตฺวา ฐิโต อิทานิ จริมกจิตฺตนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสามีติฯ

อุตฺตรตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ภทฺทชิตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปนาโท นาม โส ราชาติ อายสฺมโต ภทฺทชิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ ปารํ คนฺตฺวา กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญายตเน อสฺสมํ กาเรตฺวา วสนฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา อากาสโต โอตริฯ โอติณฺณสฺส ปน ภควโต มธุญฺจ ภิสมุฬาลญฺจ สปฺปิญฺจ ขีรญฺจ อุปนาเมสิ, ตสฺส ตํ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทาย ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน ตุสิเต นิพฺพตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหทฺธโน เสฏฺฐิ หุตฺวา อฏฺฐสฏฺฐิภิกฺขุสหสฺสํ โภเชตฺวา ติจีวเรน อจฺฉาเทสิฯ

เอวํ พหุํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน พุทฺธสุญฺเญ โลเก ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหิตฺวา ตโต จุโต ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา รชฺชํ อนุสาสนฺโต ปุตฺตํ ปจฺเจกโพธิํ อธิคนฺตฺวา ฐิตํ อุปฏฺฐหิตฺวา ตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ กตฺวา ปูเชสิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ตานิ ปุญฺญานิ กตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ภทฺทิยนคเร อสีติโกฏิวิภวสฺส ภทฺทิยเสฏฺฐิสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ภทฺทชีติสฺส นามํ อโหสิฯ ตสฺส กิร อิสฺสริยโภคปริวาราทิสมฺปตฺติ จริมภเว โพธิสตฺตสฺส วิย อโหสิฯ

ตทา สตฺถา สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา ภทฺทชิกุมารํ สงฺคณฺหิตุํ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ภทฺทิยนครํ คนฺตฺวา ชาติยาวเน วสิ ตสฺส ญาณปริปากํ อาคมยมาโนฯ