อุญฺเฉ ปตฺตาคเต รตาติ อุญฺฉาจริยาย อาภตตฺตา อุญฺเฉ ปตฺเต อาคตตฺตา ปตฺตาคเต ปตฺตปริยาปนฺเน รตา อภิรตา, สงฺฆภตฺตาทิอติเรกลาภํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ชงฺฆพลํ นิสฺสาย ภิกฺขาจริยาย ลทฺเธน มิสฺสกภตฺเตเนว สนฺตุฏฺฐาติ อตฺโถฯ

อารทฺธวีริยาติ อุตฺตมตฺถสฺส อธิคมาย อาทิโตว ปเคว สมฺปาทิตวีริยาฯ ปหิตตฺตาติ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน กาเลน กาลํ สมาปชฺชเนน จ นิพฺพานํ ปติเปสิตจิตฺตาฯ นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมาติ วตฺตปฏิปตฺตีสุ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานุโยเคน สพฺพกาลํ อสิถิลปรกฺกมาฯ รมนฺติ ธมฺมรติยา, หิตฺวาน โลกิยํ รตินฺติ โลเก วิทิตตาย โลกปริยาปนฺนตาย จ โลกิยํ รูปารมฺมณาทิรติํ ปหาย มคฺคปญฺญาย ปชหิตฺวา โลกุตฺตรธมฺมรติยา อคฺคผลนิพฺพานาภิรติยา จ รมนฺติ อภิรมนฺตีติฯ

กิมิลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. นนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา

อโยนิโส มนสิการาติ อายสฺมโต นนฺทตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปูชาสกฺการพหุลํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา, ‘‘อหมฺปิ อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส เอวรูโป สาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปณิธานํ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วินตาย นาม นทิยา มหนฺโต กจฺฉโป หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ นทิยา ปารํ คนฺตุํ ตีเร ฐิตํ ทิสฺวา สยํ ภควนฺตํ ตาเรตุกาโม สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิ ฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ปิฏฺฐิํ อภิรุหิฯ โส หฏฺฐตุฏฺโฐ เวเคน โสตํ ฉินฺทนฺโต สีฆตรํ ปรตีรเมว ปาเปสิฯ ภควา ตสฺส อนุโมทนํ วทนฺโต ภาวินิํ สมฺปตฺติํ กเถตฺวา ปกฺกามิฯ

โส เตน ปุญฺญกมฺเมน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมิํ สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต หุตฺวา มหาปชาปติยา โคตมิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ญาติสงฺฆํ นนฺเทนฺโต ชาโตติ นนฺโทตฺเวว นามํ อกํสุฯ ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล สตฺถา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เวสฺสนฺตรชาตกํ (ชา. 2.22.1655 อาทโย) กเถตฺวา ทุติยทิวเส ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ ‘‘อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติ (ธ. ป. 168) คาถาย ปิตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา ‘‘ธมฺมํ จเร สุจริต’’นฺติ (ธ. ป. 169) คาถาย มหาปชาปติํ โสตาปตฺติผเล ราชานํ สกทาคามิผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ตติเย ทิวเส นนฺทกุมารสฺส อภิเสกนิเวสนปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นนฺทกุมารสฺส หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ตสฺส หตฺถโต ปตฺตํ อคเหตฺวาว วิหารํ คโต ตํ ปตฺตหตฺถํ วิหารํ อาคตํ อนิจฺฉมานํเยว ปพฺพาเชตฺวา ตถา ปพฺพชิตตฺตาเยว อนภิรติยา ปีฬิตํ ญตฺวา อุปาเยน ตสฺส ตํ อนภิรติํ วิโนเทสิฯ โส โยนิโส ปฏิสงฺขาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.49.148-163) –

‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, สยมฺภู โลกนายโก;

วินตานทิยา ตีรํ, อุปาคจฺฉิ ตถาคโตฯ

‘‘อุทกา อภินิกฺขมฺม, กจฺฉโป วาริโคจโร;

พุทฺธํ ตาเรตุกาโมหํ, อุเปสิํ โลกนายกํฯ

‘‘อภิรูหตุ มํ พุทฺโธ, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;

อหํ ตํ ตารยิสฺสามิ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ตุวํฯ

‘‘มม สงฺกปฺปมญฺญาย, อตฺถทสฺสี มหายโส;

อภิรูหิตฺวา เม ปิฏฺฐิํ, อฏฺฐาสิ โลกนายโกฯ

‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิญฺญุตํ;

สุขํ เม ตาทิสํ นตฺถิ, ผุฏฺเฐ ปาทตเล ยถาฯ

‘‘อุตฺตริตฺวาน สมฺพุทฺโธ, อตฺถทสฺสี มหายโส;

นทิตีรมฺหิ ฐตฺวาน, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘ยาวตา วตฺตเต จิตฺตํ, คงฺคาโสตํ ตรามหํ;

อยญฺจ กจฺฉโป ราชา, ตาเรสิ มม ปญฺญวาฯ

‘‘อิมินา พุทฺธตรเณน, เมตฺตจิตฺตวตาย จ;

อฏฺฐารเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติฯ

‘‘เทวโลกา อิธาคนฺตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

เอกาสเน นิสีทิตฺวา, กงฺขาโสตํ ตริสฺสติฯ

‘‘ยถาปิ ภทฺทเก เขตฺเต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;

สมฺมาธารํ ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ โตเสติ กสฺสกํฯ

‘‘ตเถวิทํ พุทฺธเขตฺตํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;

สมฺมาธารํ ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ มํ โตสยิสฺสติฯ

‘‘ปธานปหิตตฺโตมฺหิ, อุปสนฺโต นิรูปธิ;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘อฏฺฐารเส กปฺปสเต, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ตรณาย อิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ อนุภวนฺโต ‘‘อโห สตฺถุ อุปายโกสลฺลํ, เยนาหํ ภวปงฺกโต อุทฺธริตฺวา นิพฺพานถเล ปติฏฺฐาปิโต’’ติ อตฺตโน ปหีนสํกิเลสํ ปฏิลทฺธญฺจ สุขํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส อุทานวเสน –

[157]

‘‘อโยนิโส มนสิการา, มณฺฑนํ อนุยุญฺชิสํ;

อุทฺธโต จปโล จาสิํ, กามราเคน อฏฺฏิโตฯ

[158]

‘‘อุปายกุสเลนาหํ, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา, ภเว จิตฺตํ อุทพฺพหิ’’นฺติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ อโยนิโส มนสิการาติ อนุปายมนสิการโต อสุภํ กายํ สุภโต มนสิ กริตฺวา สุภโต มนสิการเหตุ, อสุภํ กายํ สุภสญฺญายาติ อตฺโถฯ มณฺฑนนฺติ หตฺถูปคาทิอาภรเณหิ เจว มาลาคนฺธาทีหิ จ อตฺตภาวสฺส อลงฺกรณํฯ อนุยุญฺชิสนฺติ อนุยุญฺชิํ, สรีรสฺส วิภูสนปฺปสุโต อโหสินฺติ อตฺโถฯ อุทฺธโตติ ชาติโคตฺตรูปโยพฺพนมทาทีหิ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโตฯ จปโลติ วนมกฺกโฏ วิย อนวฏฺฐิตจิตฺตตาย โลโล, กายมณฺฑนวตฺถมณฺฑนาทิจาปลฺเย ยุตฺตตาย วา จปโล จฯ อาสินฺติ อโหสิํฯ กามราเคนาติ วตฺถุกาเมสุ ฉนฺทราเคน อฏฺฏิโต ปีฬิโต วิพาธิโต อาสินฺติ โยชนาฯ

อุปายกุสเลนาติ วิเนยฺยานํ ทมนูปายจฺเฉเกน โกวิเทน พุทฺเธน ภควตา เหตุภูเตนฯ เหตุอตฺเถ หิ เอตํ กรณวจนํฯ ปลุฏฺฐมกฺกฏีเทวจฺฉราทสฺสเนน หิ อุปกฺกิตวาทโจทนาย อตฺตโน กามราคาปนยนํ สนฺธาย วทติฯ ภควา หิ อายสฺมนฺตํ นนฺทตฺเถรํ ปฐมํ ชนปทกลฺยาณิํ อุปาทาย ‘‘ยถายํ มกฺกฏี, เอวํ กกุฏปาทินิโย อุปาทาย ชนปทกลฺยาณี’’ติ มหติยา อาณิยา ขุทฺทกํ อาณิํ นีหรนฺโต ฉฑฺฑโก วิย, สิเนหปาเนน สรีรํ กิเลเทตฺวา วมนวิเรจเนหิ โทสํ นีหรนฺโต ภิสกฺโก วิย จ กกุฏปาทินิทสฺสเนน ชนปทกลฺยาณิยํ วิรตฺตจิตฺตํ กาเรตฺวา ปุน อุปกฺกิตวาเทน กกุฏปาทินีสุปิ จิตฺตํ วิราเชตฺวา สมฺมเทว สมถวิปสฺสนานุโยเคน อริยมคฺเค ปติฏฺฐาเปสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา, ภเว จิตฺตํ อุทพฺพหิ’’นฺติฯ อุปาเยน ญาเยน สมฺมเทว สมถวิปสฺสนาย วิสุทฺธิปฏิปทํ ปฏิปชฺชิตฺวา ภเว สํสารปงฺเก นิมุคฺคญฺจ เม จิตฺตํ อริยมคฺเคน หตฺเถน อุตฺตาริํ, นิพฺพานถเล ปติฏฺฐาเปสินฺติ อตฺโถฯ

อิมํ อุทานํ อุทาเนตฺวา เถโร ปุนทิวเส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘‘ยํ เม, ภนฺเต, ภควา ปาฏิโภโค ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทานํ, มุญฺจามหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติ (อุทา. 22)ฯ ภควาปิ, ‘‘ยเทว โข เต, นนฺท, อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, อถาหํ มุตฺโต เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติ (อุทา. 22) อาหฯ

อถสฺส ภควา สวิเสสํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ ญตฺวา ตํ คุณํ วิภาเวนฺโต, ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ ยทิทํ นนฺโท’’ติ (อ. นิ. 1.219, 230) อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารภาเวน อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ เถโร หิ ‘‘ยเมวาหํ อินฺทฺริยานํ อสํวรํ นิสฺสาย อิมํ วิปฺปการํ ปตฺโต, ตเมวาหํ สุฏฺฐุ นิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกํสปารมิํ อคมาสีติฯ

นนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สิริมตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปเร จ นํ ปสํสนฺตีติ อายสฺมโต สิริมตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน ฐิตกาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สกฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จตุราสีติสหสฺสปริมาเณน ตาปสคเณน ปริวุโต หิมวนฺตปฺปเทเส เทวตาภินิมฺมิเต อสฺสเม ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา วสนฺโต ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการตาย ลกฺขณมนฺเตสุ อาคตนิยาเมน จ พุทฺธคุเณ อนุสฺสริตฺวา อตีเต พุทฺเธ อุทฺทิสฺส อญฺญตรสฺมิํ นทีนิวตฺตเน ปุลินเจติยํ กตฺวา ปูชาสกฺการาภิรโต อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา ตาปสา, ‘‘กํ อุทฺทิสฺส อยํ ปูชาสกฺกาโร กรียตี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ โส เตสํ ลกฺขณมนฺเต อาหริตฺวา ตตฺถ อาคตานิ มหาปุริสลกฺขณานิ วิภชิตฺวา ตทนุสาเรน อตฺตโน พเล ฐตฺวา พุทฺธคุเณ กิตฺเตสิฯ ตํ สุตฺวา เตปิ ตาปสา ปสนฺนมานสา ตโต ปฏฺฐาย สมฺมาสมฺพุทฺธํ อุทฺทิสฺส ถูปปูชํ กโรนฺตา วิหรนฺติฯ

เตน จ สมเยน ปทุมุตฺตรโพธิสตฺโต ตุสิตกายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกนฺโต โหติฯ