2. มหาโกฏฺฐิกตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุปสนฺโตติ อายสฺมโต มหาโกฏฺฐิกตฺเถรสฺส คาถาฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ เถโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต มาตาปิตูนํ อจฺจเยน กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ธมฺมเทสนากาเล หํสวตีนครวาสิเก คนฺธมาลาทิหตฺเถ เยน พุทฺโธ เยน ธมฺโม เยน สงฺโฆ, ตนฺนินฺเน ตปฺโปเณ ตปฺปพฺภาเร คจฺฉนฺเต ทิสฺวา มหาชเนน สทฺธิํ อุปคโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ กิร อิมสฺมิํ สาสเน ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺโค, อโห วตาหมฺปิ เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อยํ วิย ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา สตฺถุ เทสนาปริโยสาเน วุฏฺฐิตาย ปริสาย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตสิฯ สตฺถา อธิวาเสสิฯ โส ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา สกนิเวสนํ คนฺตฺวา สพฺพรตฺติํ พุทฺธสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ นิสชฺชฏฺฐานํ คนฺธทามมาลาทามาทีหิ อลงฺกริตฺวา ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน สเก นิเวสเน ภิกฺขุสตสหสฺสปริวารํ ภควนฺตํ วิวิธยาคุขชฺชกปริวารํ นานารสสูปพฺยญฺชนํ คนฺธสาลิโภชนํ โภเชตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน จินฺเตสิ – ‘‘มหนฺตํ, โข, อหํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถมิ น โข ปน มยฺหํ ยุตฺตํ เอกทิวสเมว ทานํ ทตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตุํ, อนุปฏิปาฏิยา สตฺต ทิวเส ทานํ ทตฺวา ปตฺเถสฺสามี’’ติ ฯ โส เตเนว นิยาเมน สตฺต ทิวเส มหาทานานิ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ทุสฺสโกฏฺฐาคารํ วิวราเปตฺวา อุตฺตมํ ติจีวรปฺปโหนกํ สุขุมวตฺถํ พุทฺธสฺส ปาทมูเล ฐเปตฺวา ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส จ ติจีวรํ ทตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, โย โส ภิกฺขุ ตุมฺเหหิ อิโต สตฺตมทิวสมตฺถเก เอตทคฺเค ฐปิโต, อหมฺปิ โส ภิกฺขุ วิย อนาคเต อุปฺปชฺชนกพุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ วตฺวา สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ปตฺถนํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สาสเน ตว ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อปทาเน (อป. เถร 2.54.221-250) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพโลกวิทู มุนิ;

อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาฯ

‘‘โอวาทโก วิญฺญาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;

เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;

สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปญฺจสีเล ปติฏฺฐปิฯ

‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สุญฺญตํ ติตฺถิเยหิ จ;

วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิฯ

‘‘รตนานฏฺฐปญฺญาสํ, อุคฺคโต โส มหามุนิ;

กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺติํสวรลกฺขโณฯ

‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ เวทปารคู;

อุเปจฺจ สพฺพโลกคฺคํ, อสฺโสสิํ ธมฺมเทสนํฯ

‘‘ตทา โส สาวกํ วีโร, ปภินฺนมติโคจรํ;

อตฺเถ ธมฺเม นิรุตฺเต จ, ปฏิภาเน จ โกวิทํฯ

‘‘ฐเปสิ เอตทคฺคมฺหิ, ตํ สุตฺวา มุทิโต อหํ;

สสาวกํ ชินวรํ, สตฺตาหํ โภชยิํ ตทาฯ

‘‘ทุสฺเสหจฺฉาทยิตฺวาน, สสิสฺสํ พุทฺธิสาครํ;

นิปจฺจ ปาทมูลมฺหิ, ตํ ฐานํ ปตฺถยิํ อหํฯ

‘‘ตโต อโวจ โลกคฺโค, ปสฺสเถตํ ทิชุตฺตมํ;

วินตํ ปาทมูเล เม, กมโลทรสปฺปภํฯ

‘‘พุทฺธเสฏฺฐสฺส ภิกฺขุสฺส, ฐานํ ปตฺถยเต อยํ;

ตาย สทฺธาย จาเคน, สทฺธมฺมสฺสวเนน จฯ

‘‘สพฺพตฺถ สุขิโต หุตฺวา, สํสริตฺวา ภวาภเว;

อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเสตํ มโนรถํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;

โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;

โกฏฺฐิโก นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ

‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;

เมตฺตจิตฺโต ปริจริํ, สโต ปญฺญา สมาหิโตฯ

‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘สตานํ ตีณิกฺขตฺตุญฺจ, เทวรชฺชมการยิํ;

สตานํ ปญฺจกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํฯ

‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;

สพฺพตฺถ สุขิโต อาสิํ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสาฯ

‘‘ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;

อญฺญํ คติํ น คจฺฉามิ, สุจิณฺณสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย อถ พฺราหฺมเณ;

นีเจ กุเล น ชายามิ, สุจิณฺณสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ;

สาวตฺถิยํ วิปฺปกุเล, ปจฺจาชาโต มหทฺธเนฯ

‘‘มาตา จนฺทวตี นาม, ปิตา เม อสฺสลายโน;

ยทา เม ปิตรํ พุทฺโธ, วินยี สพฺพสุทฺธิยาฯ

‘‘ตทา ปสนฺโน สุคเต, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;

โมคฺคลฺลาโน อาจริโย, อุปชฺฌา สาริสมฺภโวฯ

‘‘เกเสสุ ฉิชฺชมาเนสุ, ทิฏฺฐิ ฉินฺนา สมูลิกา;

นิวาเสนฺโต จ กาสาวํ, อรหตฺตมปาปุณิํฯ

‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน จ เม มติ;

ปภินฺนา เตน โลกคฺโค, เอตทคฺเค ฐเปสิ มํฯ

‘‘อสนฺทิฏฺฐํ วิยากาสิํ, อุปติสฺเสน ปุจฺฉิโต;

ปฏิสมฺภิทาสุ เตนาหํ, อคฺโค สมฺพุทฺธสาสเนฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;

นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;

ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํฯ

‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเม;

ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

เอวํ โส ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญญาณสมฺภารํ สมฺภรนฺโต อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติฯ โกฏฺฐิโกติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเป นิปฺผตฺติํ คโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา ปฏิสมฺภิทาสุ จิณฺณวสี หุตฺวา อภิญฺญาเต อภิญฺญาเต มหาเถเร อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโตปิ ทสพลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโตปิ ปฏิสมฺภิทาสุเยว ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ

เอวมยํ เถโร ตตฺถ กตาธิการตาย จิณฺณวสีภาเวน จ ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺโค ชาโตฯ อถ นํ สตฺถา มหาเวทลฺลสุตฺตํ (ม. นิ. 1.449 อาทโย) อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิ – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ ยทิทํ มหาโกฏฺฐิโก’’ติ (อ. นิ. 1.209, 218)ฯ โส อปเรน สมเยน วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต อุทานวเสน –

[2]

‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;

ธุนาติ ปาปเก ธมฺเม, ทุมปตฺตํว มาลุโต’’ติฯ –

อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาโกฏฺฐิกตฺเถโร คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ อุปสนฺโตติ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ อุปสมเนน นิพฺพิเสวนภาวกรเณน อุปสนฺโตฯ อุปรโตติ สพฺพสฺมา ปาปกรณโต โอรโต วิรโตฯ มนฺตภาณีติ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ตาย ปน อุปปริกฺขิตฺวา ภณตีติ มนฺตภาณี, กาลวาทีอาทิภาวํ อวิสฺสชฺเชนฺโตเยว ภณตีติ อตฺโถฯ มนฺตภณนวเสน วา ภณตีติ มนฺตภาณี, ทุพฺภาสิตโต วินา อตฺตโน ภาสนวเสน จตุรงฺคสมนฺนาคตํ สุภาสิตํเยว ภณตีติ อตฺโถฯ ชาติอาทิวเสน อตฺตโน อนุกฺกํสนโต น อุทฺธโตติ อนุทฺธโต อถ วา ติณฺณํ กายทุจฺจริตานํ วูปสมเนน ตโต ปฏิวิรติยา อุปสนฺโต, ติณฺณํ มโนทุจฺจริตานํ อุปรมเณน ปชหเนน อุปรโต, จตุนฺนํ วจีทุจฺจริตานํ อปฺปวตฺติยา ปริมิตภาณิตาย มนฺตภาณี, ติวิธทุจฺจริตนิมิตฺตอุปฺปชฺชนกสฺส อุทฺธจฺจสฺส อภาวโต อนุทฺธโตฯ เอวํ ปน ติวิธทุจฺจริตปฺปหาเนน สุทฺเธ สีเล ปติฏฺฐิโต, อุทฺธจฺจปฺปหาเนน สมาหิโต, ตเมว สมาธิํ ปทฏฺฐานํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา ธุนาติ ปาปเก ธมฺเม ลามกฏฺเฐน ปาปเก สพฺเพปิ สํกิเลสธมฺเม นิทฺธุนาติ, สมุจฺเฉทวเสน ปชหติ ฯ ยถา กิํ? ทุมปตฺตํว มาลุโต, ยถา นาม ทุมสฺส รุกฺขสฺส ปตฺตํ ปณฺฑุปลาสํ มาลุโต วาโต ธุนาติ, พนฺธนโต วิโยเชนฺโต นีหรติ, เอวํ ยถาวุตฺตปฏิปตฺติยํ ฐิโต ปาปธมฺเม อตฺตโน สนฺตานโต นีหรติ, เอวมยํ เถรสฺส อญฺญาปเทเสน อญฺญาพฺยากรณคาถาปิ โหตีติ เวทิตพฺพาฯ

เอตฺถ จ กายวจีทุจฺจริตปฺปหานวจเนน ปโยคสุทฺธิํ ทสฺเสติ, มโนทุจฺจริตปฺปหานวจเนน อาสยสุทฺธิํฯ เอวํ ปโยคาสยสุทฺธสฺส ‘‘อนุทฺธโต’’ติ อิมินา อุทฺธจฺจาภาววจเนน ตเทกฏฺฐตาย นีวรณปฺปหานํ ทสฺเสติฯ เตสุ ปโยคสุทฺธิยา สีลสมฺปตฺติ วิภาวิตา, อาสยสุทฺธิยา สมถภาวนาย อุปการกธมฺมปริคฺคโห, นีวรณปฺปหาเนน สมาธิภาวนา, ‘‘ธุนาติ ปาปเก ธมฺเม’’ติ อิมินา ปญฺญาภาวนา วิภาวิตา โหติฯ เอวํ อธิสีลสิกฺขาทโย ติสฺโส สิกฺขา, ติวิธกลฺยาณํ สาสนํ, ตทงฺคปฺปหานาทีนิ ตีณิ ปหานานิ, อนฺตทฺวยปริวชฺชเนน สทฺธิํ มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ, อปายภวาทีนํ สมติกฺกมนูปาโย จ ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพาฯ อิมินา นเยน เสสคาถาสุปิ ยถารหํ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ อตฺถมตฺตเมว ปน ตตฺถ ตตฺถ อปุพฺพํ วณฺณยิสฺสามฯ ‘‘อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาโกฏฺฐิโก’’ติ อิทํ ปูชาวจนํ, ยถา ตํ มหาโมคฺคลฺลาโนติฯ

มหาโกฏฺฐิกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. กงฺขาเรวตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปญฺญํ อิมํ ปสฺสาติ อายสฺมโต กงฺขาเรวตสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ เถโร ปทุมุตฺตรภควโต กาเล หํสวตีนคเร พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺโตฯ เอกทิวสํ พุทฺธานํ ธมฺมเทสนากาเล เหฏฺฐา วุตฺตนเยน มหาชเนน สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ฌานาภิรตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยาปิ อนาคเต เอวรูเปน ภวิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา เทสนาวสาเน สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน มหาสกฺการํ กตฺวา ภควนฺตํ อาห – ‘‘ภนฺเต, อหํ อิมินา อธิการกมฺเมน อญฺญํ สมฺปตฺติํ น ปตฺเถมิ, ยถา ปน โส ภิกฺขุ ตุมฺเหหิ อิโต สตฺตมทิวสมตฺถเก ฌายีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิโต, เอวํ อหมฺปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ฌายีนํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนมกาสิฯ สตฺถา อนาคตํ โอโลเกตฺวา นิปฺผชฺชนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาวสาเน โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สาสเน ตฺวํ ฌายีนํ อคฺโค ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ

โส ยาวชีวํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล สาวตฺถินคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต ปจฺฉาภตฺตํ ธมฺมสฺสวนตฺถํ คจฺฉนฺเตน มหาชเนน สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต ฐิโต ทสพลสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา ฌานปริกมฺมํ กโรนฺโต ฌานลาภี หุตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ โส เยภุยฺเยน ทสพเลน สมาปชฺชิตพฺพสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺโต อโหรตฺตํ ฌาเนสุ จิณฺณวสี อโหสิฯ อถ นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ฌายีนํ ยทิทํ กงฺขาเรวโต’’ติ (อ. นิ. 1.198, 204) ฌายีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ อปทาเน (อป. เถร 2.55.34-53) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;

อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโกฯ

‘‘สีหหนุ พฺรหฺมคิโร, หํสทุนฺทุภินิสฺสโน;

นาควิกฺกนฺตคมโน, จนฺทสูราธิกปฺปโภฯ

‘‘มหามติ มหาวีโร, มหาฌายี มหาพโล;

มหาการุณิโก นาโถ, มหาตมปนูทโนฯ

‘‘ส กทาจิ ติโลกคฺโค, เวเนยฺยํ วินยํ พหุํ;

ธมฺมํ เทเสสิ สมฺพุทฺโธ, สตฺตาสยวิทู มุนิฯ

‘‘ฌายิํ ฌานรตํ วีรํ, อุปสนฺตํ อนาวิลํ;

วณฺณยนฺโต ปริสติํ, โตเสสิ ชนตํ ชิโนฯ

‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ เวทปารคู;

ธมฺมํ สุตฺวาน มุทิโต, ตํ ฐานมภิปตฺถยิํฯ

‘‘ตทา ชิโน วิยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ วินายโก;

มุทิโต โหหิ ตฺวํ พฺรหฺเม, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํฯ