2. โชติทาสตฺเถรคาถาวณฺณนา

เย โข เตติ อายสฺมโต โชติทาสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กาสุมาริกผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ปาทิยตฺถชนปเท วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โชติทาโสติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺวา ฆรมาวสนฺโต เอกทิวสํ มหากสฺสปตฺเถรํ อตฺตโน คาเม ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต โภเชตฺวา เถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อตฺตโน คามสมีเป ปพฺพเต มหนฺตํ วิหารํ กาเรตฺวา เถรํ ตตฺถ วาเสตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหนฺโต เถรสฺส ธมฺมเทสนาย ปฏิลทฺธสํเวโค ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.51-56) –

‘‘กณิการํว โชตนฺตํ, นิสินฺนํ ปพฺพตนฺตเร;

อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, โลกเชฏฺฐํ นราสภํฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สิเร กตฺวาน อญฺชลิํ;

กาสุมาริกมาทาย, พุทฺธเสฏฺฐสฺสทาสหํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วิเสสโต วินยปิฏเก สุกุสลภาวํ ปตฺวา ทสวสฺสิโก ปริสุปฏฺฐาโก จ หุตฺวา พหูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ภควนฺตํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อทฺธานปริสฺสมวิโนทนตฺถํ ติตฺถิยานํ อารามํ ปวิสิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เอกํ ปญฺจตปํ ตปนฺตํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา, ‘‘กิํ, พฺราหฺมณ, อญฺญสฺมิํ ตปนีเย อญฺญํ ตปตี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ กุปิโต, ‘‘โภ, มุณฺฑก, กิํ อญฺญํ ตปนีย’’นฺติ อาหฯ เถโร ตสฺส –

‘‘โกโป จ อิสฺสา ปรเหฐนา จ, มาโน จ สารมฺภมโท ปมาโท;

ตณฺหา อวิชฺชา ภวสงฺคตี จ, เต ตปฺปนียา น หิ รูปขนฺโธ’’ติฯ –

คาถาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ตํ สุตฺวา โส พฺราหฺมโณ ตสฺมิํ ติตฺถิยาราเม สพฺเพ อญฺญติตฺถิยา จ เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิํสุฯ

เถโร เตหิ สทฺธิํ สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา อตฺตโน ชาติภูมิํเยว คโต ทสฺสนตฺถํ อุปคเตสุ ญาตเกสุ นานาลทฺธิเก ยญฺญสุทฺธิเก โอวทนฺโต –

[143]

‘‘เย โข เต เวฐมิสฺเสน, นานตฺเตน จ กมฺมุนา;

มนุสฺเส อุปรุนฺธนฺติ, ผรุสูปกฺกมา ชนา;

เตปิ ตตฺเถว กีรนฺติ, น หิ กมฺมํ ปนสฺสติฯ

[144]

‘‘ยํ กโรติ นโร กมฺมํ, กลฺยาณํ ยทิ ปาปกํ;

ตสฺส ตสฺเสว ทายาโท, ยํ ยํ กมฺมํ ปกุพฺพตี’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ เยติ อนิยมุทฺเทโสฯ เตติ อนิยมโต เอว ปฏินิทฺเทโสฯ ปททฺวยสฺสาปิ ‘‘ชนา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ โขติ นิปาตมตฺตํฯ เวฐมิสฺเสนาติ วรตฺตขณฺฑาทินา สีสาทีสุ เวฐทาเนนฯ ‘‘เวธมิสฺเสนา’’ติปิ ปาฬิ, โส เอวตฺโถฯ นานตฺเตน จ กมฺมุนาติ หนนฆาตนหตฺถปาทาทิจฺเฉทเนน ขุทฺทกเสฬทานาทินา จ นานาวิเธน ปรูปฆาตกมฺเมนฯ มนุสฺเสติ นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา เย เกจิ สตฺเตติ อธิปฺปาโยฯ อุปรุนฺธนฺตีติ วิพาเธนฺติฯ ผรุสูปกฺกมาติ ทารุณปโยคา, กุรูรกมฺมนฺตาติ อตฺโถฯ ชนาติ สตฺตาฯ เตปิ ตตฺเถว กีรนฺตีติ เต วุตฺตปฺปการา ปุคฺคลา ยาหิ กมฺมการณาหิ อญฺเญ พาธิํสุฯ ตตฺเถว ตาสุเยว การณาสุ สยมฺปิ กีรนฺติ ปกฺขิปียนฺติ, ตถารูปํเยว ทุกฺขํ อนุภวนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘ตเถว กีรนฺตี’’ติ จ ปาโฐ, ยถา สยํ อญฺเญสํ ทุกฺขํ อกํสุ, ตเถว อญฺเญหิ กรียนฺติ, ทุกฺขํ ปาปียนฺตีติ อตฺโถ, กสฺมา? น หิ กมฺมํ ปนสฺสติ กมฺมญฺหิ เอกนฺตํ อุปจิตํ วิปากํ อทตฺวา น วิคจฺฉติ, อวเสสปจฺจยสมวาเย วิปจฺจเตวาติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ ‘‘น หิ กมฺมํ ปนสฺสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิภชิตฺวา สตฺตานํ กมฺมสฺสกตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยํ กโรตี’’ติ คาถํ อภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ ยํ กมฺมํ กลฺยาณํ กุสลํ, ยทิ วา ปาปกํ อกุสลํ สตฺโต กโรติ, กโรนฺโต จ ตตฺถ ยํ กมฺมํ ยถา ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา ปกุพฺพติ อุปจิโนติฯ ตสฺส ตสฺเสว ทายาโทติ ตสฺส ตสฺเสว กมฺมผลสฺส คณฺหนโต เตน เตน กมฺเมน ทาตพฺพวิปากสฺส ภาคี โหตีติ อตฺโถฯ เตนาห ภควา – ‘‘กมฺมสฺสกา, มาณว, สตฺตา กมฺมทายาทา’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.289)ฯ อิมา คาถา สุตฺวา เถรสฺส ญาตกา กมฺมสฺสกตายํ ปติฏฺฐหิํสูติฯ

โชติทาสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เหรญฺญกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา

อจฺจยนฺติ อโหรตฺตาติ อายสฺมโต เหรญฺญกานิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ปเรสํ ภตโก หุตฺวา ชีวนฺโต เอกทิวสํ สุชาตสฺส นาม สตฺถุสาวกสฺส ปํสุกูลํ ปริเยสนฺตสฺส อุปฑฺฒทุสฺสํ ปริจฺจชิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรญฺโญ คามโภชกสฺส โจรโวสาสกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เหรญฺญกานีติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รญฺญา ตสฺมิํเยว คามโภชกฏฺฐาเน ฐปิโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ อตฺตโน กนิฏฺฐสฺส ตํ ฐานนฺตรํ ทาเปตฺวา ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.31-40) –

‘‘ปทุมุตฺตรภควโต, สุชาโต นาม สาวโก;

ปํสุกูลํ คเวสนฺโต, สงฺกาเร จรเต ตทาฯ

‘‘นคเร หํสวติยา, ปเรสํ ภตโก อหํ;

อุปฑฺฒทุสฺสํ ทตฺวาน, สิรสา อภิวาทยิํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ