เมนู

4. คงฺคาตีริยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ติณฺณํ เม ตาลปตฺตานนฺติอาทิกา อายสฺมโต คงฺคาตีริยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สาสเน อภิปฺปสนฺโน หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปานียมทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส คหปติสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘ทตฺโต’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต อคมนียฏฺฐานภาวํ อชานิตฺวา วีติกฺกมํ กตฺวา ปุน อคมนียฏฺฐานภาวํ ญตฺวา สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา ตํ กมฺมํ ชิคุจฺฉิตฺวา ลูขปฏิปตฺติํ อนุติฏฺฐนฺโต ปํสุกูลจีวรํ ฉวสิตฺตสทิสํ มตฺติกาปตฺตญฺจ คเหตฺวา คงฺคาตีเร ตีหิ ตาลปตฺเตหิ กุฏิกํ กตฺวา วิหาสิ, เตเนวสฺส คงฺคาตีริโยติ สมญฺญา อโหสิฯ โส ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา น เกนจิ สลฺลปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺฐาย ปฐมํ สํวจฺฉรํ ตุณฺหีภูโต วจีเภทํ อกโรนฺโตว วิหาสิฯ ทุติเย สํวจฺฉเร โคจรคาเม อญฺญตราย อิตฺถิยา ‘‘มูโค นุ โข โน’’ติ วีมํสิตุกามาย ปตฺเต ขีรํ อาสิญฺจนฺติยา หตฺถวิหาเร กเตปิ โอกิริเต, ‘‘อลํ, ภคินี’’ติ วาจํ นิจฺฉริฯ ตติเย ปน สํวจฺฉเร อนฺตรวสฺเสว ฆฏยนฺโต วายมนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิ, เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.51-56) –

‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส , ภิกฺขุสงฺเฆ อนุตฺตเร;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปานีฆฏมปูรยิํฯ

‘‘ปพฺพตคฺเค ทุมคฺเค วา, อากาเส วาถ ภูมิยํ;

ยทา ปานียมิจฺฉามิ, ขิปฺปํ นิพฺพตฺตเต มมฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ทกทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหา ปน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา วิภาวนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[127]

‘‘ติณฺณํ เม ตาลปตฺตานํ, คงฺคาตีเร กุฏี กตา;

ฉวสิตฺโตว เม ปตฺโต, ปํสุกูลญฺจ จีวรํฯ

[128]

‘‘ทฺวินฺนํ อนฺตรวสฺสานํ, เอกา วาจา เม ภาสิตา;

ตติเย อนฺตรวสฺสมฺหิ, ตโมขนฺโธ ปทาลิโต’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ ติณฺณํ เม ตาลปตฺตานํ, คงฺคาตีเร กุฏี กตาติ ตาลรุกฺขโต ปหิเตหิ ตีหิ ตาลปณฺเณหิ มยฺหํ วสฺสนปริหรณตฺถํ คงฺคาย นทิยา ตีเร กุฏิกา กตาฯ เตน อตฺตโน เสนาสนสนฺโตสํ ทสฺเสติฯ วุตฺตญฺหิ ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส, ชณฺณุเก นาภิวสฺสติ;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ (เถรคา. 985; มิ. ป. 6.1.1);

‘‘ตาลปตฺตีน’’นฺติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ

ฉวสิตฺโตว เม ปตฺโตติ มยฺหํ ปตฺโต ฉวสิตฺตสทิโส, มตานํ ขีรเสจนกุณฺฑสทิโสติ อตฺโถ ปํสุกูลญฺจ จีวรนฺติ จีวรญฺจ เม อนฺตรมคฺคสุสานาทีสุ ฉฑฺฑิตนนฺตเกหิ กตํ ปํสุกูลํฯ ปททฺวเยน ปริกฺขารสนฺโตสํ ทสฺเสติฯ

ทฺวินฺนํ อนฺตรวสฺสานนฺติ ทฺวีสุ อนฺตรวสฺเสสุ ปพฺพชิตโต อรหตฺตมปฺปตฺตสํวจฺฉเรสุฯ เอกา วาจา เม ภาสิตาติ เอกา, ‘‘อลํ, ภคินี’’ติ ขีรปฏิกฺเขปวาจา เอว มยา วุตฺตา, อญฺโญ ตตฺถ วจีเภโท นาโหสิฯ เตน อุกฺกํสคตํ กายวจีสํยมํ ทสฺเสติฯ ตติเย อนฺตรวสฺสมฺหีติ ตติยสฺส สํวจฺฉรสฺส อพฺภนฺตเร, ตสฺมิํ อปริปุณฺเณเยวฯ ตโมขนฺโธ ปทาลิโตติ อคฺคมคฺเคน ตโมขนฺโธ ภินฺโน, อวิชฺชานุสโย สมุจฺฉินฺโนติ อตฺโถฯ เตน ตเทกฏฺฐตาย สพฺพกิเลสานํ อนวเสสปฺปหานํ วทติฯ

คงฺคาตีริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อชินตฺเถรคาถาวณฺณนา

อปิ เจ โหติ เตวิชฺโชติอาทิกา อายสฺมโต อชินตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต พุทฺธสุญฺเญ โลเก กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน อรญฺญํ คโต ตตฺถ สุจินฺติตํ นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ อาพาเธน ปีฬิตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เภสชฺชตฺถาย ปสนฺนมานโส ฆตมณฺฑํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส ทลิทฺทพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตํ วิชายนกาเล อชินจมฺเมน สมฺปฏิจฺฉิํสุฯ เตนสฺส อชิโนตฺเวว นามํ อกํสุฯ โส โภคสํวตฺตนิยสฺส กมฺมสฺส อกตตฺตา ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโตปิ อปฺปนฺนปานโภชโน หุตฺวา วิจรนฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.43.78-87) –