เมนู

ตสฺสตฺโถ – ยา อยํ ปจฺจยนิมิตฺตํ อุปคตานํ ปพฺพชิตานํ กุเลสุ เคหวาสีสุ ปวตฺติสฺสติ คุณสมฺภาวนา ปูชนา จ, ยสฺมา ตํ อภาวิตตฺตานํ โอสีทาปนฏฺเฐน มลีนภาวกรเณน จ ปงฺโก กทฺทโมติ พุทฺธาทโย อเวทยุํ อพฺภญฺญาสุํ ปเวเทสุํ วา, ตสฺมา สา สปฺปุริสานํ พนฺธาย น โหติ สกฺการาสาย ปเคว ปหีนตฺตาฯ อสปฺปุริสสฺส ปน สกฺการาสา ทุวิญฺเญยฺยสภาวตาย ปีฬาชนนโต อนฺโต ตุทนโต อุทฺธริตุํ อสกฺกุเณยฺยโต จ สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํฯ ตโต เอว เตน สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห ทุรุพฺพเหยฺโย ตสฺส ปหานปฏิปตฺติยา อปฺปฏิปชฺชนโต, สกฺการาสาปหาเนน ปหีโน โหตีติฯ ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ เถเร อภิปฺปสนฺโน อโหสิฯ

ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

มกฺกโฏ ปญฺจทฺวารายนฺติอาทิกา อายสฺมโต วลฺลิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ เกนจิเทว กรณีเยน อรญฺญํ คโต ตตฺถ นารทํ นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ รุกฺขมูเล วสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นเฬหิ สาลํ กตฺวา ติเณหิ ฉาเทตฺวา อทาสิฯ จงฺกมนฏฺฐานญฺจสฺส โสเธตฺวา วาลุกา โอกิริตฺวา อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, วลฺลิโยติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต โยพฺพนมนุปฺปตฺโต อินฺทฺริยวสิโก หุตฺวา วิจรนฺโต กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.93-103) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, หาริโต นาม ปพฺพโต;

สยมฺภู นารโท นาม, รุกฺขมูเล วสี ตทาฯ

‘‘นฬาคารํ กริตฺวาน, ติเณน ฉาทยิํ อหํ;

จงฺกมํ โสธยิตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํฯ

‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, นฬกุฏิกนิมฺมิตํ;

สฏฺฐิโยชนมุพฺเพธํ, ติํสโยชนวิตฺถตํฯ

‘‘จตุทฺทเสสุ กปฺเปสุ, เทวโลเก รมิํ อหํ;

เอกสตฺตติกฺขตฺตุญฺจ, เทวรชฺชมการยิํฯ

‘‘จตุตฺติํสติกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;

ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํฯ

‘‘ธมฺมปาสาทมารุยฺห, สพฺพาการวรูปมํ;

ยทิจฺฉกาหํ วิหเร, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเนฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, นฬกุฏิยิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ปุถุชฺชนกาเล อตฺตโน จิตฺตสฺส รูปาทิอารมฺมเณสุ ยถากามปฺปวตฺติยา, อิทานิ อริยมคฺเคน นิคฺคหิตภาวสฺส จ วิภาวเนน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[125]

‘‘มกฺกโฏ ปญฺจทฺวารายํ, กุฏิกายํ ปสกฺกิย;

ทฺวาเรน อนุปริเยติ, ฆฏฺฏยนฺโต มุหุํ มุหุํฯ

[126]

‘‘ติฏฺฐ มกฺกฏ มา ธาวิ, น หิ เต ตํ ยถา ปุเร;

นิคฺคหีโตสิ ปญฺญาย, เนว ทูรํ คมิสฺสสี’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ ฆฏฺฏยนฺโตติ อตฺตโน โลลภาเวน รุกฺขสฺส อญฺญํ สาขํ มุญฺจิตฺวา อญฺญสฺส คหเณน อเนกวารํ ตตฺถ รุกฺขํ จาเลนฺโต ผลูปโภคมกฺกโฏ วิย เตน เตน จกฺขาทิทฺวาเรน รูปาทิอารมฺมเณสุ อญฺญํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ คณฺหนฺโต จิตฺตสนฺตานสฺส สมาทานวเสน นิจฺจลํ ฐาตุํ อปฺปทาเนน อภิกฺขณํ ฆฏฺฏยนฺโต จาเลนฺโต ตสฺมิํเยว รูปาทิอารมฺมเณ อนุปริวตฺตติ ยถากามํ วิจรติฯ วตฺตมานสมีปตาย เจตฺถ วตฺตมานวจนํฯ เอวํ อนุปริยนฺโต จ ติฏฺฐ, มกฺกฏ, มา ธาวิ ตฺวํ, จิตฺตมกฺกฏ, อิทานิ ติฏฺฐ มา ธาวิ, อิโต ปฏฺฐาย เต ธาวิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา น หิ เต ตํ ยถา ปูเร ยสฺมา ตํ อตฺตภาวเคหํ ปุพฺเพ วิย น เต เสวิตํ ปิหิตทฺวารภาวโต, กิญฺจ นิคฺคหีโตสิ ปญฺญาย สยญฺจ อิทานิ มคฺคปญฺญาย กิเลสาภิสงฺขารสงฺขาตานํ ปาทานํ เฉทเนน อจฺจนฺติกํ นิคฺคหํ ปตฺโตสิ, ตสฺมา เนว ทูรํ คมิสฺสสิ อิโต อตฺตภาวโต ทูรํ ทุติยาทิอตฺตภาวํ เนว คมิสฺสสิ ยาวจริมกจิตฺตํ เอว เต คมนนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘เนโต ทูร’’นฺติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ

วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. คงฺคาตีริยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ติณฺณํ เม ตาลปตฺตานนฺติอาทิกา อายสฺมโต คงฺคาตีริยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สาสเน อภิปฺปสนฺโน หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปานียมทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส คหปติสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘ทตฺโต’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต อคมนียฏฺฐานภาวํ อชานิตฺวา วีติกฺกมํ กตฺวา ปุน อคมนียฏฺฐานภาวํ ญตฺวา สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา ตํ กมฺมํ ชิคุจฺฉิตฺวา ลูขปฏิปตฺติํ อนุติฏฺฐนฺโต ปํสุกูลจีวรํ ฉวสิตฺตสทิสํ มตฺติกาปตฺตญฺจ คเหตฺวา คงฺคาตีเร ตีหิ ตาลปตฺเตหิ กุฏิกํ กตฺวา วิหาสิ, เตเนวสฺส คงฺคาตีริโยติ สมญฺญา อโหสิฯ โส ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา น เกนจิ สลฺลปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺฐาย ปฐมํ สํวจฺฉรํ ตุณฺหีภูโต วจีเภทํ อกโรนฺโตว วิหาสิฯ ทุติเย สํวจฺฉเร โคจรคาเม อญฺญตราย อิตฺถิยา ‘‘มูโค นุ โข โน’’ติ วีมํสิตุกามาย ปตฺเต ขีรํ อาสิญฺจนฺติยา หตฺถวิหาเร กเตปิ โอกิริเต, ‘‘อลํ, ภคินี’’ติ วาจํ นิจฺฉริฯ ตติเย ปน สํวจฺฉเร อนฺตรวสฺเสว ฆฏยนฺโต วายมนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิ, เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.50.51-56) –

‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส , ภิกฺขุสงฺเฆ อนุตฺตเร;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปานีฆฏมปูรยิํฯ

‘‘ปพฺพตคฺเค ทุมคฺเค วา, อากาเส วาถ ภูมิยํ;

ยทา ปานียมิจฺฉามิ, ขิปฺปํ นิพฺพตฺตเต มมฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ทกทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหา ปน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา วิภาวนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[127]

‘‘ติณฺณํ เม ตาลปตฺตานํ, คงฺคาตีเร กุฏี กตา;

ฉวสิตฺโตว เม ปตฺโต, ปํสุกูลญฺจ จีวรํฯ

[128]

‘‘ทฺวินฺนํ อนฺตรวสฺสานํ, เอกา วาจา เม ภาสิตา;

ตติเย อนฺตรวสฺสมฺหิ, ตโมขนฺโธ ปทาลิโต’’ติฯ – คาถาทฺวยํ อภาสิ;

ตตฺถ ติณฺณํ เม ตาลปตฺตานํ, คงฺคาตีเร กุฏี กตาติ ตาลรุกฺขโต ปหิเตหิ ตีหิ ตาลปณฺเณหิ มยฺหํ วสฺสนปริหรณตฺถํ คงฺคาย นทิยา ตีเร กุฏิกา กตาฯ เตน อตฺตโน เสนาสนสนฺโตสํ ทสฺเสติฯ วุตฺตญฺหิ ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส, ชณฺณุเก นาภิวสฺสติ;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ (เถรคา. 985; มิ. ป. 6.1.1);

‘‘ตาลปตฺตีน’’นฺติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ