เมนู

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา ‘‘พุทฺธุปฏฺฐานํ คมิสฺสามี’’ติ เถรํ อาปุจฺฉิตฺวา อนุกฺกเมน มชฺฌิมเทสํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน , ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขุ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา สตฺถารา กตปฏิสนฺถาโร ปฏิวจนมุเขน, ‘‘ภควา ตุมฺหากํ สาสนํ อุปคตกาลโต ปฏฺฐาย มยฺหํ สพฺพทุกฺขํ อปคตํ, สพฺโพ ปริสฺสโย วูปสนฺโต’’ติ ปเวทนวเสน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[120]

‘‘ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา, ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา;

ทุกฺขกฺขโย อนุปฺปตฺโต, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตาติ ปญฺจปิ เม อุปาทานกฺขนฺธา วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ สพฺพโส ปริจฺฉิชฺช ญาตา, น เตสุ กิญฺจิปิ ปริญฺญาตพฺพํ อตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกาติ สพฺพโส ปริญฺญาตตฺตา เอว เตสํ อวิชฺชาตณฺหาทิกสฺส มูลสฺส สมุจฺฉินฺนตฺตา อริยมคฺเคน ปหีนตฺตา ยาวจริมจิตฺตนิโรธา เต ติฏฺฐนฺติฯ ทุกฺขกฺขโย อนุปฺปตฺโตติ ฉินฺนมูลกตฺตาเยว จ เนสํ วฏฺฏทุกฺขสฺส ขโย ปริกฺขโย อนุปฺปตฺโต, นิพฺพานํ อธิคตํฯ ปตฺโต เม อาสวกฺขโยติ กามาสวาทีนํ สพฺเพสํ อาสวานํ ขยนฺเต อภิคนฺตพฺพตาย ‘‘อาสวกฺขโย’’ติ ลทฺธนามํ อรหตฺตํ ปตฺตํ ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถฯ เกจิ ปน อนฺติมายํ สมุสฺสโย’’ติ ปฐนฺติฯ นิพฺพานสฺส อธิคตตฺตาเยว อยํ มม สมุสฺสโย อตฺตภาโว อนฺติโม สพฺพปจฺฉิมโก, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ อตฺโถฯ ยํ ปน ตตฺถ ตตฺถ อวุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานํเยวาติฯ

อิสิทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทฺวาทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ ปรมตฺถทีปนิยํ เถรคาถาวณฺณนายํ

วีสาธิกสตตฺเถรคาถาปฏิมณฺฑิตสฺส เอกกนิปาตสฺส

อตฺถวณฺณนาฯ

2. ทุกนิปาโต

1. ปฐมวคฺโค

1. อุตฺตรตฺเถรคาถาวณฺณนา

ทุกนิปาเต นตฺถิ โกจิ ภโว นิจฺโจติอาทิกา อายสฺมโต อุตฺตรตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน วิจรติฯ เตน จ สมเยน สตฺถา ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถํ วนนฺตเร อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิ ฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโตฯ โส อนฺตลิกฺเขน คจฺฉนฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อากาสโต โอรุยฺห สุวิสุทฺเธหิ วิปุเลหิ กณิการปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชสิ, ปุปฺผานิ พุทฺธานุภาเวน สตฺถุ อุปริ ฉตฺตากาเรน อฏฺฐํสุ, โส เตน ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวติํเส นิพฺพตฺติตฺวา อุฬารํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต ยาวตายุกํ ตตฺถ ฐตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณมหาสาลปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุตฺตโรติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา ชาติยา รูเปน วิชฺชาย วเยน สีลาจาเรน จ โลกสฺส สมฺภาวนีโย ชาโตฯ ตสฺส ตํ สมฺปตฺติํ ทิสฺวา วสฺสกาโร มคธมหามตฺโต อตฺตโน ธีตรํ ทาตุกาโม หุตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปเวเทสิฯ โส นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา กาเลน กาลํ ธมฺมเสนาปติํ ปยิรุปาสนฺโต ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน หุตฺวา เถรํ อุปฏฺฐหติฯ

เตน จ สมเยน เถรสฺส อญฺญตโร อาพาโธ อุปฺปนฺโน, ตสฺส เภสชฺชตฺถาย อุตฺตโร สามเณโร ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย วิหารโต นิกฺขนฺโต อนฺตรามคฺเค ตฬากสฺส ตีเร ปตฺตํ ฐเปตฺวา อุทกสมีปํ คนฺตฺวา มุขํ โธวติฯ