ตํ สุตฺวา อญฺเญหิ วุตฺตวิสคนฺธวายนวจเนน สํเวคชาโต พหุเทว รตฺติํ จงฺกเมน วีตินาเมนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา มญฺจเก นิปนฺนมตฺโตว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

วชฺชิปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อิสิทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตาติ อายสฺมโต อิสิทตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ รถิยํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มธุรํ อาโมทผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อวนฺติรฏฺเฐ วฑฺฒคาเม อญฺญตรสฺส สตฺถวาหสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อิสิทตฺโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต มจฺฉิกาสณฺเฑ จิตฺตสฺส คหปติโน อทิฏฺฐสหาโย หุตฺวา เตน พุทฺธคุเณ ลิขิตฺวา เปสิตสาสนํ ปฏิลภิตฺวา สาสเน สญฺชาตปฺปสาโท เถรสฺส มหากจฺจานสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.51.80-84) –

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;

รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, อาโมทมททิํ ผลํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา ‘‘พุทฺธุปฏฺฐานํ คมิสฺสามี’’ติ เถรํ อาปุจฺฉิตฺวา อนุกฺกเมน มชฺฌิมเทสํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน , ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขุ, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา สตฺถารา กตปฏิสนฺถาโร ปฏิวจนมุเขน, ‘‘ภควา ตุมฺหากํ สาสนํ อุปคตกาลโต ปฏฺฐาย มยฺหํ สพฺพทุกฺขํ อปคตํ, สพฺโพ ปริสฺสโย วูปสนฺโต’’ติ ปเวทนวเสน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[120]

‘‘ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา, ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกา;

ทุกฺขกฺขโย อนุปฺปตฺโต, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตาติ ปญฺจปิ เม อุปาทานกฺขนฺธา วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ สพฺพโส ปริจฺฉิชฺช ญาตา, น เตสุ กิญฺจิปิ ปริญฺญาตพฺพํ อตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลกาติ สพฺพโส ปริญฺญาตตฺตา เอว เตสํ อวิชฺชาตณฺหาทิกสฺส มูลสฺส สมุจฺฉินฺนตฺตา อริยมคฺเคน ปหีนตฺตา ยาวจริมจิตฺตนิโรธา เต ติฏฺฐนฺติฯ ทุกฺขกฺขโย อนุปฺปตฺโตติ ฉินฺนมูลกตฺตาเยว จ เนสํ วฏฺฏทุกฺขสฺส ขโย ปริกฺขโย อนุปฺปตฺโต, นิพฺพานํ อธิคตํฯ ปตฺโต เม อาสวกฺขโยติ กามาสวาทีนํ สพฺเพสํ อาสวานํ ขยนฺเต อภิคนฺตพฺพตาย ‘‘อาสวกฺขโย’’ติ ลทฺธนามํ อรหตฺตํ ปตฺตํ ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถฯ เกจิ ปน อนฺติมายํ สมุสฺสโย’’ติ ปฐนฺติฯ นิพฺพานสฺส อธิคตตฺตาเยว อยํ มม สมุสฺสโย อตฺตภาโว อนฺติโม สพฺพปจฺฉิมโก, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ อตฺโถฯ ยํ ปน ตตฺถ ตตฺถ อวุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานํเยวาติฯ

อิสิทตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทฺวาทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ ปรมตฺถทีปนิยํ เถรคาถาวณฺณนายํ

วีสาธิกสตตฺเถรคาถาปฏิมณฺฑิตสฺส เอกกนิปาตสฺส

อตฺถวณฺณนาฯ

2. ทุกนิปาโต

1. ปฐมวคฺโค