3. วนวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา
อจฺโฉทิกา ปุถุสิลาติ อายสฺมโต วนวจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลพีชํ โรเปนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ปรสฺส กมฺมํ กตฺวา ชีวนฺโต กสฺสจิ อปราธํ กตฺวา มรณภเยน ตชฺชิโต ปลายนฺโต อนฺตรามคฺเค โพธิรุกฺขํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตสฺส มูลํ สมฺมชฺชิตฺวา ปิณฺฑิพนฺเธหิ อโสกปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา โพธิํ อภิมุโข นมสฺสมาโน ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน มาเรตุํ อาคเต ปจฺจตฺถิเก ทิสฺวา เตสุ จิตฺตํ อโกเปตฺวา โพธิํ เอว อาวชฺเชนฺโต สตโปริเส ปปาเต ปปติฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘วจฺโฉ’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต พิมฺพิสารสมาคเม ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.7-14) –
‘‘ปรกมฺมายเน ยุตฺโต, อปราธํ อกาสหํ;
วนนฺตํ อภิธาวิสฺสํ, ภยเวรสมปฺปิโตฯ
‘‘ปุปฺผิตํ ปาทปํ ทิสฺวา, ปิณฺฑิพนฺธํ สุนิมฺมิตํ;
ตมฺพปุปฺผํ คเหตฺวาน, โพธิยํ โอกิริํ อหํฯ
‘‘สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ โพธิํ, ปาฏลิํ ปาทปุตฺตมํ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, โพธิมูเล อุปาวิสิํฯ
‘‘คตมคฺคํ คเวสนฺตา, อาคจฺฉุํ มม สนฺติกํ;
เต จ ทิสฺวานหํ ตตฺถ, อาวชฺชิํ โพธิมุตฺตมํฯ
‘‘วนฺทิตฺวาน อหํ โพธิํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
อเนกตาเล ปปติํ, คิริทุคฺเค ภยานเกฯ
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โพธิปูชายิทํ ผลํฯ
‘‘อิโต จ ตติเย กปฺเป, ราชา สุสญฺญโต อหํ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิเวกาภิรติยา วเนเยว วสิ, เตน วนวจฺโฉติ สมญฺญา อุทปาทิฯ
อถ กทาจิ เถโร ญาติชนานุคฺคหตฺถํ ราชคหํ คโต ตตฺถ ญาตเกหิ อุปฏฺฐิยมาโน กติปาหํ วสิตฺวา คมนาการํ สนฺทสฺเสติฯ ตํ ญาตกา, ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ อนุคฺคหตฺถํ ธุรวิหาเร วสถ, มยํ อุปฏฺฐหิสฺสามา’’ติ ยาจิํสุฯ เถโร เตสํ ปพฺพตรามเณยฺยกิตฺตนาปเทเสน วิเวกาภิรติํ นิเวเทนฺโต –
[113]
‘‘อจฺโฉทิกา ปุถุสิลา, โคนงฺคุลมิคายุตา;
อมฺพุเสวาลสญฺฉนฺนา, เต เสลา รมยนฺติ ม’’นฺติฯ – คาถํ อภาสิ;
ตตฺถ อจฺโฉทิกาติ อจฺฉํ อพหลํ สุขุมํ อุทกํ เอเตสูติ ‘‘อจฺโฉทกา’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาเสน อจฺโฉทิกา’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน เตสํ อุทกสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ ปุถุสิลาติ ปุถุลา วิตฺถตา มุทุสุขสมฺผสฺสา สิลา เอเตสูติ ปุถุสิลาฯ เอเตน นิสชฺชนฏฺฐานสมฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ คุนฺนํ วิย นงฺคุลํ นงฺคุฏฺฐํ เอเตสนฺติ โคนงฺคุลา, กาฬมกฺกฏา, ‘‘ปกติมกฺกฏา’’ติปิ วทนฺติเยว ฯ โคนงฺคุเลหิ จ ปสทาทิเกหิ มิเคหิ จ ตหํ ตหํ วิจรนฺเตหิ อายุตา มิสฺสิตาติ โคนงฺคุลมิคายุตา ฯ เอเตน เตสํ อมนุสฺสูปจาริตาย อรญฺญลกฺขณูเปตตํ ทสฺเสติฯ อมฺพุเสวาลสญฺฉนฺนาติ ปสวนโต สตตํ ปคฺฆรมานสลิลตาย ตหํ ตหํ อุทกเสวาลสญฺฉาทิตาฯ เต เสลา รมยนฺติ มนฺติ ยตฺถาหํ วสามิ; เต เอทิสา เสลา ปพฺพตา วิเวกาภิรติยา มํ รมยนฺติ, ตสฺมา ตตฺเถวาหํ คจฺฉามีติ อธิปฺปาโยฯ อิทเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสิฯ
วนวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
4. อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
กายทุฏฺฐุลฺลครุโนติ อายสฺมโต อธิมุตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา มนุสฺสูปจารํ อุปคนฺตฺวา สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน วากจีรํ สตฺถุ ปาทมูเล ปตฺถริฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ตสฺมิํ อฏฺฐาสิฯ ตตฺถ ฐิตํ ภควนฺตํ กาฬานุสาเรน คนฺเธน ปูเชตฺวา ‘‘สมุทฺธรสิมํ โลก’’นฺติอาทิกาหิ ทสหิ คาถาหิ อภิตฺถวิฯ ตํ สตฺถา ‘‘อนาคเต อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา ฉฬภิญฺโญ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต ยาวายํ พุทฺธุปฺปาโท, ตาว เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อธิมุตฺโตติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต ปจฺฉิมภวิกตฺตา นิสฺสรณํ คเวสนฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.40.304-332) –
‘‘กณิการํว ชลิตํ, ทีปรุกฺขํว อุชฺชลํ;
โอสธิํว วิโรจนฺตํ, วิชฺชุตํ คคเน ยถาฯ
‘‘อสมฺภีตํ อนุตฺตาสิํ, มิคราชํว เกสริํ;
ญาณาโลกํ ปกาเสนฺตํ, มทฺทนฺตํ ติตฺถิเย คเณฯ
‘‘อุทฺธรนฺตํ อิมํ โลกํ, ฉินฺทนฺตํ สพฺพสํสยํ;
คชฺชนฺตํ มิคราชํว, อทฺทสํ โลกนายกํฯ
‘‘ชฏาชินธโร อาสิํ, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
วากจีรํ คเหตฺวาน, ปาทมูเล อปตฺถริํฯ
‘‘กาฬานุสาริยํ คยฺหํ, อนุลิมฺปิํ ตถาคตํ;
สมฺพุทฺธมนุลิมฺเปตฺวา, สนฺถวิํ โลกนายกํฯ
‘‘สมุทฺธรสิมํ โลกํ, โอฆติณฺณ มหามุนิ;
ญาณาโลเกน โชเตสิ, นาวฏํ ญาณมุตฺตมํฯ
